Srbija (1071-1217)

Velikožupanska Srbija
Srbija u doba Stefana Nemanje
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Zemlja		Srbija
Prestonica		Stari Ras
Društvo
Službeni jezik		srpskoslovenski
Religija		pravoslavlje, katolicizam
Politika
Oblik države		monarhija
— Veliki župan		Vukan I
		Uroš I
		Uroš II
		Stefan Nemanja
Istorija
Postojanje
— Osnivanje		1083. (kao sastavni deo Srpske dukljanske kraljevine)
— Ukidanje		1217. (proglašena kraljevinom)
— Status		bivša država
Zemlje prethodnice i naslednice
Prethodnice:		Naslednice:
	Srpska kraljevina Duklja	Kraljevina Srbija

Velikožupanska Raška preusmerava ovde, za druga značenja videti: Raška (višeznačna odrednica)

Velikožupanska Srbija (lat. Servia, grč. Σερβία), po nazivu središnje oblasti naknadno poznata i kao Raška (lat. Rascia), bila je jedna od srpskih srednjovekovnih država, koja je postojala od sredine 11. do početka 13. veka. Prvobitno je obuhvatala jugozapadne delove današnje Srbije, severoistočne delove današnje Crne Gore i najistočnije delove današnje Bosne i Hercegovine, a najveći uspon je doživela za vreme vladavine velikog župana Stefana Nemanje (1166—1196), kada je obuhvatila i druge srpske oblasti. Glavno državno i crkveno središte velikožupanske Srbije nalazilo se u Starom Rasu, nedaleko od današnjeg Novog Pazara.

Vladari ove srpske države su nosili titulu velikih župana. Uspon velikožupanske Srbije započeo je krajem 11. veka, za vreme vladavine velikog župana Vukana I koji je vodio uspešne ratove protiv Vizantije. Srpski veliki župani su održavali bliske veze sa vladarima susedne srpske kraljevine Duklje. Srpski veliki župan Stefan Nemanja je u drugoj polovini 12. veka postao najmoćniji među srpskim vladarima stvorivši jedinstvenu državu koja je obuhvatala skoro sve srpske zemlje, tako da je velikožupanska Srbija postala jezgro jedinstvene države Nemanjića koja se dalje razvijala kao srednjovekovna Kraljevina Srbija u 13. veku, a potom i Srpsko carstvo u 14. veku.

Naziv

Veliki župan Stefan Nemanja, freska iz Manastira Studenice

U savremenim vizantijskim i srpskim izvorima od kraja 11. do početka 13. veka, država velikih župana je uvek označavana kao Srbija, a oblasni naziv Raška se javlja tek krajem 12. veka, i to prvo u izvorima latinskog, a potom i srpsko porekla. Povratna istoriografska upotreba pojma Raška za celokupno velikožupansko razdoblje (11. i 12. vek) proistekla je iz kazivanja poznog Barskog rodoslova, u kojem se unutrašnjost Srbije istočno od reke Drine naziva Raškom i u sklopu kazivanja o znatno starijim vremenima. Na osnovu takve upotrebe ovog pojma, u starijoj istoriografiji je pojam Raške ponekad upotrebljavan čak i za prvobitnu srpsku državu dinastije Vlastimirovića koja je postojala od 7. do 10. veka. Međutim, takva upotreba se pokazala kao neopravdana, pošto je sam grad Ras u to vreme, prema svedočenju spisa De administrando imperio, još uvek imao primarnu funkciju pogranične tvrđave.

Pečat velikog župana Stefana Nemanje, iz Narodnog muzeja Srbije

Tek oko 970. godine, kada je stvoren vizantijski Katepanat Ras, stvara se administrativno jezgro u kojem će 1018. godine, nakon obnove vizantijske vlasti, biti ustanovljena Raška eparhija. Tokom vremena, upotreba raške odrednice se iz naziva eparhije protegnula na čitavu oblast koja je bila u nadležnosti raških episkopa. Međutim, tokom čitave druge polovine 11. i prve polovine 12. veka, srpsko-vizantijske borbe su vođene u neposrednoj blizini Rasa, odnosno na prostorima između Rasa, Zvečana i Lipljana. Tek u drugoj polovini 12. veka vizantijska vlast je potisnuta dalje prema jugu, te se tako i oblast Rasa našla u zaleđu, postavši glavno središte srpske velikožupanske države, koja se upravo od tada ponekad naziva i Raška.

Oblasni naziv Raška (lat. Rassia — Rasija) prvi put se pominje tek 1189. godine, u izvorima stranog porekla. Od tada Mlečani, Nemci i Mađari do 18. veka Srbiju često nazivaju Rascija (lat. Rascia), a shodno tome su i Srbe često nazivali Rašanima, odnosno Rascijanima (lat. Rasciani) ili Racima i slično. Ime Raška je danas sačuvano u imenu Raškog okruga u Srbiji, a teritorija nekadašnje Raške je danas poznata pod geografskim imenom Raška oblast.

Država srpskih velikih župana

Najznačajniji vladari srpske velikožupanske države tokom 11. i 12. veka bili su Vukan I, Uroš I, Uroš II i Stefan Nemanja, koji je krajem 12. veka pod svojom vlašću objedinio gotovo sve srpske zemlje. Početkom 13. veka, velikožupanska Srbija je zaslugom Stefana Nemanjića uzdignuta na stepen kraljevine, čime je započelo novo razdoblje u njenoj istoriji.

Spisak srpskih velikih župana

Stari grad Ras

Stari grad Zvečan

Spisak velikih župana Srbije obuhvata velike župane koji su vladali ovom srpskom državom od vremena njenog formiranja krajem 11. veka u doba kralja Konstantina Bodina (1081—1101), do njenog prerastanja u Kraljevinu Srbiju pod Stefanom Prvovenčanim (1217). Svi su pripadali porodici Vukanovića, ali se poslednji župani iz njenog bočnog niza po Stefanu Nemanji (1166—1196) nazivaju Nemanjići.

• Vukan, župan (1091—1112), veliki župan (1112—1118)
• Građanski rat (1106–1120)
• Uroš I Vukanović, veliki župan (1143—1146), sinovac Vukanov
• Uroš II Primislav, veliki župan (1146—1155)
• Desa, župan (1155—1162), veliki župan (1162—1165)
  • (?) Uroš II Primislav, veliki župan (1156–1162)
  • (?) Beloš Vukanović, veliki župan (1162)
• Tihomir Zavidović, veliki župan (1165—1166/1168)
• Stefan Nemanja, veliki župan (1166/1168—1196)
• Stefan Prvovenčani, veliki župan (1196—1202) i (1204—1217), kralj (1217—1228)
• Vukan Nemanjić, veliki župan (1202—1204)

Vidi još

• Vukanovići
• Nemanjići
• Srpske zemlje
• Istorija Srbije u srednjem veku
• Rašani (Srbi)
• Raška (oblast)
• Sandžak

Izvori i literatura

Izvori

• Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga. 
• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska. 
• Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut. 
• Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1971). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija. 

Literatura

• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Bogdanović, Dimitrije (1981). „Počeci srpske književnosti”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 212—229. 
• Đurić, Vojislav J. (1981). „Počeci umetnosti kod Srba”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 230—248. 
• Živković, Tibor (2004a). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2004b). „Rama u titulaturi ugarskih kraljeva”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 41: 153—164. 
• Živković, Tibor (2005). „Dva pitanja iz vremena vladavine kralja Bodina”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 42: 45—59. 
• Živković, Tibor (2006). „Duklja između Raške i Vizantije u prvoj polovini XII veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 43: 451—466. 
• Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX-XII vek). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Kalić, Jovanka (1970). „Raški veliki župan Uroš II”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 12: 21—39. 
• Kalić, Jovanka (1981a). „Srpski veliki župani u borbi s Vizantijom”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 197—211. 
• Kalić, Jovanka (1981b). „Borbe i tekovine velikog župana Stefana Nemanje”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 251—262. 
• Kalić, Jovanka (1986). „Kneginja Marija”. Zograf: Časopis za srednjovekovnu umetnost. 17: 21—35. 
• Kalić, Jovanka (1997). „Župan Beloš”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 36: 63—81. 
• Kalić, Jovanka (1998). „Evropa i Srbi u XII veku”. Glas SANU. 384 (10): 95—108. 
• Kalić, Jovanka (2007). „Srpska država i Ohridska arhiepiskopija u XII veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 44: 197—208. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Komatina, Ivana; Komatina, Predrag (2018). „Vizantijski i ugarski Srem od X do XIII veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 55: 141—164. 
• Komatina, Ivana (2018). „On the attack of the Hungarian king Bela III on Serbia in light of the letter of emperor Isaac II to pope Celestine III”. Facta Universitatis: Philosophy, Sociology, Psychology and History. 17 (2): 105—110. 
• Komatina, Ivana (2020). „Nekoliko zapažanja o bici na Moravi” (PDF). Istorijski časopis. 69: 39—60. 
• Komatina, Predrag (2012). „Pojam Bugarske u XI i XII veku i teritorija Ohridske arhiepiskopije” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institut SANU. str. 41—56. 
• Komatina, Predrag (2018). Prve srpske dinastije i poreklo Nemanjića. Beograd: Liber Novus. 
• Krsmanović, Bojana (2012). „O odnosu upravne i crkvene organizacije na području Ohridske arhiepiskopije” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institut SANU. str. 17—39. 
• Laurent, Vitalien (1941). „La Serbie entre Byzance et la Hongrie, à la veille de la quatrième Croisade”. Revue historique du sud-est européen. 18: 109—130. 
• Mišić, Siniša (1996). Humska zemlja u srednjem veku. Beograd: DBR International Publishing. 
• Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: Prema pisanim izvorima. Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Novaković, Relja (1958). „Kad se rodio i kad je počeo da vlada Stevan Nemanja?”. Istoriski glasnik. 11 (3-4): 165—192. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta. 
• Pirivatrić, Srđan (2020). „Brak Stefana Nemanjića i Evdokije Anđeline Komnine: Hronologija i istorijski kontekst ugovaranja i raskidanja jednog dinastičkog saveza”. Stefan Prvovenčani i njegovo doba. Beograd: Istorijski institut. str. 139—158. 
• Radić, Radivoj (2002). „Od Evdokije Anđeo do Ane Kantakuzine: Vizantijske neveste u srednjovekovnim srpskim zemljama”. Srpska proza danas: Kosače - osnivači Hercegovine. Bileća-Gacko: Prosvjeta. str. 507—514. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 
• Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.