Jerusalim

Uredi veze
Koordinate: 31° 46′ 44″ S; 35° 13′ 32″ I / 31.778889° S; 35.225556° I / 31.778889; 35.225556
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Jerusalim
  • יְרוּשָׁלַיִם (hebrejski)
  • القُدس‎ (arapski)
Jerusalim — kolaž slika
Administrativni podaci
Država
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2022.971.800
 — gustina7.764,71 st./km2
Aglomeracija (2022.)1.253.900
Geografske karakteristike
Koordinate31° 46′ 44″ S; 35° 13′ 32″ I / 31.778889° S; 35.225556° I / 31.778889; 35.225556
Aps. visina754 m
Površina125,156 km2
Pozivni broj+972-2
Veb-sajt
jerusalem.muni.il

Jerusalim (hebr. יְרוּשָׁלַיִם [Yerushalayim] — Jerušalajm, arap. القُدس [al-Quds] — el-Kuds) jeste grad u jugozapadnoj Aziji, između Sredozemnog i Mrtvog mora. Jedan je od najstarijih gradova na svetu i smatra se svetim za tri glavne avrahamske religije — judaizam, hrišćanstvo i islam. I Izrael i Palestina tvrde Jerusalim kao svoj glavni grad, dok Izrael ima kontrolu nad gradom. Međutim, nijedna tvrdnja nije međunarodno priznata. Rešenje o trajnom političkom statusu Jerusalima je jedna od glavnih tema u rešavanju Bliskoistočnog konflikta.

Istorija grada seže unazad do četvrtog milenijuma pre nove ere, što ga čini jednim od najstarijih gradova u svetu[5]. Jerusalim je najsvetiji grad Judaizma i duhovni centar Jevrejskog naroda još od desetog veka pre nove ere. Takođe, sadrži određeni broj istorijskih lokacija značajnih za hrišćanstvo, a muslimani ga priznaju za treći najsvetiji grad Islama. Iako ima površinu od svega 0,9 km².[6] Stari grad je dom istorijskim mestima od velike važnosti za tri najveće svetske monoteističke religije (između ostalih džamija El Aksa, Zapadni zid (Zid plača), i Crkva svetog Groba). Stari grad, mesto svetskog nasleđa, je tradicionalno podeljen na četiri dela: jermensku, hrišćansku, jevrejsku i muslimansku četvrt. Stari grad je nominovan za uvrštavanje na listu Mesta svetskog nasleđa koja su u opasnosti od uništenja. Na ovu listu ga je nominovala država Jordan 1982. godine. U toku svoje istorije grad je bio uništen dva puta, pod opsadom 23 puta, napadnut 52 puta, a 44 puta je bio zauziman.

Status grada je pod velikim nesuglasicama. Od primirja 1949. godine između Izraela i Jordana Zelena Linija preseca grad. Nakon pobede u Šestodnevnom ratu 1967. godine Izrael kontroliše celi grad, te ga zvanično prisvaja. Po Izraelskom Jerusalimskom zakonu, Jerusalim je glavni grad države Izrael i centar je Jerusalimskog okruga. Takođe je sedište državne uprave, te uobičajeno služi kao glavni grad Izraela. Mnoge države ne priznaju izraelsko prisvajenje grada ili delova grada, te podržavaju svoj stav s tim što zadržavaju svoje ambasade u Tel Avivu ili tek u predgrađu Jerusalima. Palestinci takođe smatraju čitav ili deo Jerusalima glavnim gradom buduće Palestine. Izraelska aneksija Jerusalima je više puta osuđivana od strane Ujedinjenih nacija[7][8]. Palestinci su proglasili Istočni Jerusalim za glavni grad svoje buduće države [9]. U skladu sa rezolucijom Ujedinjenih nacija 478. (usvojena 1980. godine) najveći broj ambasada je preseljen iz ovog grada, iako neke od država (kao SAD) još uvek poseduju zemlju u gradu namenjenu smještaju ambasade, kada bude postignut eventualni konsenzus međunarodne zajednice o tome.

Smeštaj i stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Grad je smešten na raskršću puteva koji vode od Sredozemnog mora i Tel Aviva prema Mrtvom moru i Jerihonu, te od Damaska i Šekema ili Nablusa na severu, prema Hebronu na jugu. Nalazi se na nadmorskoj visini između 650 i 840 m, na području gde pustinja prelazi u polupustinju.

U gradu, kojem službeno pripadaju i mnoga okolna jevrejska naselja, živi 724.000 stanovnika (podaci od 24. maja 2006. godine). Nacionalni, kulturni, socijalni i verski sastav stanovništva izrazito je raznolik, a često su pojedine nacionalne, kulturne i verske grupe međusobno odeljene.

Obično se grad deli na zapadni, koji je pretežno jevrejski, i istočni, koji je pretežno arapski. U okviru istočnog Jerusalima nalazi se i Stari grad, koji je podeljen u četiri četvrti: muslimansku, jevrejsku, hrišćansku i jermensku.

Jerusalim je 2007 godine imao 746.0000 stanovnika, od čega 64% Jevreja, 32% Muslimana, 2% hrišćana i 2% ostalih,[10] Iako je u antičko vreme Jerusalim bio velik grad, u kasnijem istorijskom periodu, posebno za vreme Otomanske Imperije, njegova veličina bila je znatno smanjena. Tako je 1844 godine Jerusalim imao svega 15510 stanovnika, od čega oko 7120 Jevreja, 5000 Muslimana i 3390 hrišćana [11] Po britanskom popisu iz 1922 godine, Jerusalim je imao 62,578 stanovnika, od čega 33,971 Jevreja 13,413 Muslimana i 14,669 Hrišćna.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Istorija Jerusalima

Arheološki nalazi koji upućuju na postojanje naselja na mestu ovog grada potiču iz 3. milenijuma p. n. e. Prvo spominjanje grada u pisanim izvorima je iz 2. milenijuma p. n. e.[12][13][14][15]

Davidova kula
Pogled na Jerusalim sa Maslinove gore

Proklinjući tekstovi (engl. execration - gnušanje, proklinjanje), poznati i kao Zabranjena lista (engl. Proscription Lists) (iz XIX veka p. n. e.), koji pominju grad po imenu Rošlamem ili Roš-ramen[14], kao i „Amarna“ pisma ili „Amarna“ tablice (engl. Amarna letters, Amarna tablets) (iz XIV veka p. n. e.) su verovatno najstarija pisana svedočanstva o gradu[16]. Neki arheolozi, uključujući Katlin Kenjon, veruju da je Jerusalim [17] kao grad osnovan od strane zapadnosemitskog naroda koji su gradili naselja još oko 2.600 godine p. n. e. U skladu sa jevrejskim predanjima Jerusalim su osnovali Sam i "Eber", Avramovi potomci. Prvo pominjanje u Bibliji navodi da je Jerusalem bio pod vlašću Melhisedeka (po sufijskoj tradiciji njegovo ime je el Khidr) Ibrahimovog saveznika. Nešto kasnije grad se nalazio na teritoriji plemena Benjamin (jednog od dvanaest izraelskih plemena), ali još uvek pod vlašću Jebuzita (hanaanskog plemena), sve dok ga David nije načinio glavnim gradom ujedinjenog Izraelskog kraljevstva (oko 1.000 godine p. n. e.)[18][19] (zanimljivo je da prema ranijim arheološkim iskopavanjima nisu pronađeni tragovi nasilnog osvajanja grada). Skora iskopavanja velikih kamenih struktura su protumačena od strane pojedinih arheologa kao potvrda navoda iz svetih knjiga.

Kao grad pripadao je narodu Hanaanaca, a od 1600. do 1300. p. n. e. pao je pod egipatski uticaj, a hanaanski su vladari plaćali danak faraonu. Prema izveštajima tih vladara, koji su ostali zapisani u egipatskim arhivima, grad su u to doba ugrožavali "Habiru", verovatno preci Jevreja, to jest Hebreja.

Oko 1000. p. n. e. grad su od naroda Jebusejaca (verovatno hanaansko pleme) osvojili Jevreji. Prema biblijskom izvještaju, Jevreje je predvodio kralj David, a Jerusalim postaje središtem nove države, te se od tada širi, a arheološki ostaci postaju sve brojniji. U sledećem je razdoblju izgrađen i Hram uz grad, a postupno se šire i zidine. Posebno je veliko proširenje grada bilo u doba kralja Jezekilja i Jošije u 8. i 7. veku p. n. e. 587. p. n. e. grad pada pod vavilonsku vlast, a razorene su i zidine i Hram.

Pod persijskim kraljem Kirom, Jevrejima je 537. p. n. e. omogućen povratak u Jerusalim, a potom i obnova grada i Hrama, koji će biti poznat kao Drugi hram. Grad je bio središte i jevrejske pobune protiv helenističke vlasti u 2. veku p. n. e., a potom i sedište jevrejskih etnarha i velikih sveštenika, sve dok vlast nije preuzeo Irod Veliki koji je postao kralj. On je dodatno utvrdio grad i dogradio Hram.

U 1. veku u Jerusalimu je razapet Isus, a grad postaje ishodištem hrišćanstva.

Nakon Drugog jevrejskog ustanka pod vodstvom Bar Kohbe, Rimljani sravnjuju Jerusalim sa zemljom, grade novi grad i menjaju mu ime u Aelia Capitolina. Nakon 325. i davanja slobode hrišćanima u Rimskom carstvu, u gradu se podižu brojne crkve, od kojih je najpoznatija bazilika Svetoga groba.

Godine 638, Jerusalim osvajaju Arapi i njime vladaju do dolaska krstaša 1099, koji će njime vladati do 1187, kad ga osvajaju muslimani sa Saladinom na čelu. Gradom će vladati Arapi sve do 1517. Tada ga zauzima turski sultan Sulejman I, koji ponovno gradi veći deo zidina i većinu gradskih vrata koja su i danas vidljiva.

Kroz sve ovo vreme menjao se i izgled grada. Posebno su za vreme arapske i krstaške vlasti nastale današnje ulice Starog grada s tržnicama i trgovinama. Religiozna arhitektura je takođe ostavila traga, kako ona islamska, tako i hrišćanska. U tursko vreme, osobito u prvih pedesetak godina, izgrađene su brojne fontane i gradske palate.

Krajem Prvog svetskog rata grad 1917. pripada Britanskom mandatu nad Palestinom i otada se sve više doseljavaju Jevreji iz Evrope, te se grade naselja u zapadnom, novom delu grada. Događaji za vreme i nakon Drugog svetskog rata dovešće će do neizvesnog položaja Jerusalima, a status grada postaće će jednim od ključnih pitanja u mirovnim pregovorima.

Period hrama[uredi | uredi izvor]

Prema hebrejskim zapisima, kralj David je vladao do 970 godine p. n. e. Nasledio ga je njegov sin Solomon[20] koji je izgradio hram na brdu Morijah. Solomonov hram (kasnije poznat kao Prvi hram) igrao je ključnu ulogu u jevrejskoj istoriji kao mesto gde je bio čuvan Kovčeg Saveza[21]. Preko 450 godina, sve do vavilonskog osvajanja 587. godine p. n. e., Jerusalim je bio politički glavni grad prvog ujedinjenog kraljevstva Izraela, a zatim Judejskog kraljevstva, dok je hram bio religiozni centar Izraelaca[22]. Ovaj period je u istoriji poznat kao doba Prvog hrama[23]. Nakon Solomonove smrti (oko 930. godine p. n. e.) deset severnih plemena su se odvojili od Kraljevstva Izraela. Pod vodstvom Kuće Davuda i Solomona Jerusalem je ostao glavni grad Judejskog kraljevstva.

Nakon što su Asirci osvojili Kraljevstvo Izrael, 722. godine p. n. e., Jerusalem je bio preplavljen izbeglicama iz severnog kraljevstva. Period Prvog hrama se završio oko 586. godine p. n. e., nakon što su Vavilonci zauzeli Izrael i Jerusalem, te uništili Hram. Godine 538. p. n. e., nakon pedeset godina vavilonske okupacije, persijski kralj Kir Veliki pozvao je Jevreje da se vrate u Judeju i obnove Jerusalim i Hram. Izgradnja drugog hrama je završena 516. godine p. n. e. tokom vladavine Darija Velikog, sedamdeset godina nakon uništenja Prvog hrama[24].

Jevrejsko-rimski ratovi[uredi | uredi izvor]

Kako je Rim postajao snažniji postavio je Iroda za marionetskog kralja. Irod je dao sebi zadatak razvoja i ulepšavanja grada. Gradio je palate, kule i zidove, a i proširio je Hram. Za vreme Irodove vladavine površina koju je Hram zauzimao se udvostručila[20][25][26]. U 6. godini nove ere Jerusalim i okolina su došli pod direktnu vlast Rima kao provincija Judeja[27] a Irodovi naslednici su ostali kraljevi Judeje do 96. godine. Rimska vlast nad Jerusalimom i okolinom bola je uzdrmana Prvim jevrejsko-rimskim ratom, koji je doveo i do uništenja Hrama 70. godine. Grad je još jednom imao funkciju glavnog grada tokom trogodišnje bune poznate kao ustanak bar Kohbe, započet 132. godine ne. Rimljani su ugušili i taj ustanak 135. godine ne. Imperator Hadrijan je potom romanizovao grad, preimenovavši ga u Aelia Capitolina, i zabranio Jevrejima ulazak.[28] Takođe je preimenovao provinciju Judeju nakon pokušaja Filistinaca da ponovo judaiziraju zemlju[29][30]. Zabrana ulaska Jevrejima u grad je trajala sve do 4. veka.

U pet vekova nakon Bar Kohbinog ustanka grad je menjao ime, prvo pod Rimljanima potom pod Vizantijom. Tokom četvrtog veka, rimski imperator Konstantin Veliki izgradio je određeni broj hrišćanskih građevina poput Bazilike Svetoga groba. Jerusalim je dostigao maksimum populacije na kraju perioda Drugog hrama: grad je ležao površini od 2 km² i brojao 200.000 stanovnika[25][29]. Nakon Konstantina Velikog pa sve do 7. veka Jevreji su bili isterani iz Jerusalima[31].

Rimsko - Persijski ratovi[uredi | uredi izvor]

U rasponu nekoliko decenija, Jerusalim je prelazio iz rimskih ruku u persijske i još jednom se vratio pod rimsku vlast. U napredovanju Sasanid Hozroje II na Vizantijsku teritoriju (početkom sedmog veka), napredujući kroz Siriju, sasanidski generali Šahrabaraz i Shahin napadali su Jerusalim (persijski: Dej Houdkh). Oni su bili potpomagani od strane Jevreja u Palestini, koji su ustali protiv Vizantije[32].

U opsadi Jerusalima (614. godine), nakon 21 dana nemilosrdnog rata, Jerusalim je osvojen. Vizantijske hronike su navele kako su Sasanidska vojska i Jevreji zaklali desetine hiljada hrišćana u gradu, epizoda koja je predmet mnogih rasprava među istoričarima. Grad je ostao u rukama Sasanida nekih petnaest godina, dok ga Vizantijski car Heraklije nije zauzeo 629. godine[32].

Arapska vladavina[uredi | uredi izvor]

Jerusalim se smatra trećim najsvetijim gradom za Islam nakon Meke i Medine. Među muslimanima ranijeg doba bio je poznat kao Bayt al-Maqdes, kasnije je postao poznat kao al-Quds al-Sharif. Godine 638. islamski Halifat je proširio vlast na Jerusalim[33]. Halifa Omer potpisao je ugovor s monofizitskim hrišćanskim patrijarhom Sofronijem Jerusalimskim, uveravajući ga da su hrišćanska sveta mesta i stanovništvo zaštićeni pod muslimanskom vlašću[34]. Tada je Omer odbio da se moli u crkvi, tako da naredne generacije muslimana ne bi zahtevale da se crkve pretvore u džamije. On se molio izvan crkve, gde je sagrađena Omerova džamija koja stoji i danas. Prema Galilejskom biskupu Arkulfu, koji je živeo u Jerusalimu 679 - 688. godine, Omerova džamija je pravougaona drvena struktura izgrađena preko ruševina koja bi mogla primiti 3.000 vernika[35]. Kada su muslimani prvi put došli u Bayt al-Maqdes, tražili su mesto Daleke Svete džamije (Al-Mesdžid Al-Aqsa) što je spomenuto u Kuranu i hadisu. Pronašli su mesto puno smeća, očistili ga i nakon toga počeli koristiti za molitve. Omejadski kalifa, Abd el Malik naručio je izgradnju Kupole na steni u kasnom VII veku[36]. U X veku istoričar el Mukvadasi piše da je Abd el Malik izgradio svetilište, koje bi se moglo takmičiti po raskoši sa Jerusalimskim monumentalnim crkvama[35].

Turska vladavina[uredi | uredi izvor]

Godine 1516. su Osmanlije pod vođstvom sultana Selima I pobedili Mameluke u Siriji. U daljim napadima su Osmanlije osvojile i Egipat i Arabiju. Jerusalem je dobio status osmanlijskog Sandžaka. Prva dekade turske vladavine su donele Jerusalemu napredak.

Sultan Sulejman I je posle osvajanja Jerusalema obnovio gradske zidine i citadelu (tvrđavu). Obe se danas nalaze pod zaštitom kao spomenici kulture i stoje na listi Unesko - Svetskog nasleđa.

Posle 1535. godine, sultan Sulejman je sagradio utvrđenja grada, koja i danas čine zidine grada. Visoke zidine grada trebalo je da označe novu vladavinu Osmana. Jerusalem je između ostaloga i zbog toga dobio na značaju u vremenu koje sledi.

Dana 9. decembra 1917. je osmanlijski guverner grad predao bez borbe Britancima, da ne bi oštetili istorijske delove grada. General Edmund Alenbi je toga dana umarširao u grad.

Srbi u Jerusalimu i okolini[uredi | uredi izvor]

Stefan Nemanja je verovatno prvi srpski vladar koji je nakon stvaranja svoje velike srpske države, slao priloge mnogim crkvama, među kojim i onim u Jerusalimu. Njegov sin, Sv. Sava je dva puta bio u Svetoj zemlji, 1229. i 1234—1235. godine. Prvi put je bio kao hristoljubivi poklonik, a drugi put i u svešteno-diplomatskoj misiji. Otkupio je prvo jednu monašku ćeliju i tu osnovao jedan manastir. To je hram Sv. Jovana Bogoslova na Sionu. Sv. Sava je svoje jerusalimske bogomolje organizovao kao metohe manastira Sv. Save Osvećenog (Jerusalimskog), što znači da su bili pod jurisdikcijom Jerusalimske patrijaršije.[37] Srpski svetitelj je osnovao samo srpsku monašku koloniju, gde su dolazili srpski kaluđeri ali i oni drugih pravoslavnih naroda. Pominju se u knjigama "palestinski manastiri Sv. Save". Po povratku sa drugog hadžiluka umro je 14. januara 1236. godine u bugarskoj prestonici Trnovu, gde je bio gost bugarskog cara Asena i patrijarha Joakima.[38]

Srpski kralj Milutin je osnovao u Jerusalimu oko 1312—1313. godine manastir Sv. arhanđela Mihaila i Gavrila, kao sklonište za srpske hadžije. Učinio je to "u znak blagodarnosti Bogu i načelnicima njegovih Nebeskih vojski" za pobedu srpskih odreda njegovog vojvode Novaka Grebostreka nad Turcima. Manastir je građen na mestu gde se po predanju Davidu javio anđeo, unutar zidina Starog grada. To je bilo u neposrednoj blizini crkve Sv. Groba (Vaskrsenja Hristovog) i Grčke patrijaršije. Manastir posvećen njegovom svom "krsnom imenu" tj. Nemanjićkoj krsnoj slavi, snabdeo je svim potrebnim stvarima i obezbedio mu godišnje prihode za izdržavanje. U sklopu manastira podiže on i bolnicu 1315. godine, koja je održavana prilozima potonjih srpskih vladara. Manastirom su upravljali srpski monasi oko 300 godina, a zatim su ga preuzeli Grci.[39]

Kralj je i na gori Sinaju u manastiru Bogorodičinom, podigao crkvu posvećenu Sv. Stefanu. Oba manastira na Svetoj zemlji su imale bogate zbirke starih srpskih rukopisa iz 12-16. veka, koji su sačuvani do kraja 19. veka, ali malo proučeni.[40] Milutin je pomagao i druge crkve, i je uspeo mnogo više da postigne od Sv. Save, jer je kao moćni vladar bio u boljoj poziciji. On je manastiru obezbedio potpunu samostalnost i stavio pod administrativnu i duhovnu nadležnost Srpske Patrijaršije. Tu manastirsku crkvu je kasnije ukrasio i Milutinov unuk car Dušan. Hrisovuljom iz 1348. godine cara Dušana, vidi se da je on tom jerusalimskom manastiru dao: crkvu Sv. Nikole Vranjinskog sa selima, ljudima, "sa svojom metohijom i vinogradima, planinama, pasištima, zimovištima, mlinovima, senokosima..."[41]

Jerusalimski patrijarh Dositej pisao je na grčkom jeziku - Srbima u Budimu 1640. godine i tražio "da i u buduće milostinju daju Svetom grobu".[42] Patrijarh Jerusalimski je 1655. godine tokom putešestvija posetio i manastir Krušedol.

U pravoslavnom manastiru Sv. Đorđa 1889. godine iguman je bio jeromonah Averkije, Srbin rodom iz Prištine. Manastir se nalazi na istočnoj strani grada, blizu Kajafine kuće. Još bliže se nalazi tu veliki jermenski manastir. U manastiru je bio obezbeđen smeštaj za osamdesetak hodočasnika. Uz njega je boravio Aleksa Vukašinović iz Prizrena, sa zaduženjem da sprovodi hodočasnike Srbi i Bugare po Jerusalimu.[43]

Kada je meštanin banatskog mesta Bavanište, Pavel Hadži Stojanović 1781—1782. godine bio u Svetoj zemlji ostavio je zapise sa pokloničkog puta. On je jednog dana idući od Jerusalima, preko Vitlejema stigao u sedam kilometara udaljen manastir Sv. Save arhiepiskopa srpskog. Tu je proveo osam dana u molitvenom tihovanju. U tom velikom manastiru je bila jedna glavna velika crkva građena od belog mermera, sa još osam manjih crkvica. Kaluđeri su tada bili brojni Grci, Srbi i Bugari. Ispred manastira su bile dve velike kamene kule za zaštitu od napada.[44]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Klima[uredi | uredi izvor]

Grad karakteriše Mediteranska klima, sa toplim suvim letima i hladnim kišnim zimama. Malo snega padne jednom do dva puta godišnje, s tim da svake tri do četiri godine dođe do veće snežne padavine. Januar je najhladniji mesec u godini, sa prosečnim temperaturama od oko 8 °C; a jul i avgust su najtopliji meseci u godini, sa prosečnim temperaturama od oko 23 °C. Temperaturne razlike tokom dana i noći su velike, tako da su noći u Jerusalimu nešto hladnije čak i tokom leta. Prosečne godišnje padavine iznose oko 590 mm kiše, uz najveći intenzitet između oktobra i maja.[45]

Najveća količina zagađenja vazduha dolazi od saobraćaja. Mnoge glavne ulice u gradu nisu predviđene za trenutni opseg saobraćaja, što dovodi do zakrčenja i povećanog izbacivanja ugljen-dioksida u vazduh. Industrijsko zagađenje je nešto manje, međutim emisije fabrika na izraelskoj mediteranskoj obali mogu vazdušnim putem dospjeti čak do Jerusalema i tako doprinijeti njegovom zagađivanju.

Klima Jerusalima
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Apsolutni maksimum, °C (°F) 23,4
(74,1) 		25,3
(77,5) 		27,6
(81,7) 		35,3
(95,5) 		37,2
(99) 		36,8
(98,2) 		40,6
(105,1) 		38,6
(101,5) 		37,8
(100) 		33,8
(92,8) 		29,4
(84,9) 		26,0
(78,8) 		40,6
(105,1)
Maksimum, °C (°F) 11,8
(53,2) 		12,6
(54,7) 		15,4
(59,7) 		21,5
(70,7) 		25,3
(77,5) 		27,6
(81,7) 		29,0
(84,2) 		29,4
(84,9) 		28,2
(82,8) 		24,7
(76,5) 		18,8
(65,8) 		14,0
(57,2) 		21,52
(70,74)
Prosek, °C (°F) 9,8
(49,6) 		10,5
(50,9) 		13,1
(55,6) 		16,8
(62,2) 		21,0
(69,8) 		23,3
(73,9) 		25,1
(77,2) 		25,0
(77) 		23,6
(74,5) 		21,1
(70) 		16,3
(61,3) 		12,1
(53,8) 		18,14
(64,65)
Minimum, °C (°F) 6,4
(43,5) 		6,4
(43,5) 		8,4
(47,1) 		12,6
(54,7) 		15,7
(60,3) 		17,8
(64) 		19,4
(66,9) 		19,5
(67,1) 		18,6
(65,5) 		16,6
(61,9) 		12,3
(54,1) 		8,4
(47,1) 		13,51
(56,31)
Apsolutni minimum, °C (°F) −3,4
(25,9) 		−2,4
(27,7) 		−0,3
(31,5) 		0,8
(33,4) 		7,6
(45,7) 		11,0
(51,8) 		14,6
(58,3) 		15,5
(59,9) 		13,2
(55,8) 		9,8
(49,6) 		1,8
(35,2) 		0,2
(32,4) 		−3,4
(25,9)
Količina kiše, mm (in) 133,2
(5,244) 		118,3
(4,657) 		92,7
(3,65) 		24,5
(0,965) 		3,2
(0,126) 		0,0
(0) 		0,0
(0) 		0,0
(0) 		0,3
(0,012) 		15,4
(0,606) 		60,8
(2,394) 		105,7
(4,161) 		554,1
(21,815)
Dani sa kišom 12,9 11,7 9,6 4,4 1,3 0,0 0,0 0,0 0,3 3,6 7,3 10,9 62
Relativna vlažnost, % 61 59 52 39 35 37 40 40 40 42 48 56 45,8
Sunčani sati — mesečni prosek 192,9 243,6 226,3 266,6 331,7 381,0 384,4 365,8 309,0 275,9 228,0 192,2 3.397,4
Izvor #1: Izraelska metereološka služba[46][47][48][49]
Izvor #2: NOAA (sun, 1961–1990)[50]

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Prema proceni, u gradu je 2011. živelo 801.000 stanovnika, od čega oko 62% Jevreja, 35% muslimana, 2% hrišćana i 2% ostalih.[51]

Kretanje broja stanovnika
1983.1995.2011.
428.716617.042[52]801.000

Iako je u antičko vreme Jerusalim bio velik grad, u kasnijem istorijskom periodu, posebno za vreme Osmanskog carstva, njegova veličina bila je znatno smanjena. Tako je 1844. godine Jerusalim imao svega 15510 stanovnika, od čega oko 7120 Jevreja, 5000 Muslimana i 3390 hrišćana [11] Po britanskom popisu iz 1922. godine, Jerusalim je imao 62.578 stanovnika, od čega 33.971 Jevreja, 13.413 muslimana i 14.669 hrišćana.

Sveti grad[uredi | uredi izvor]

Jerusalim je jedinstven po tome što označava sveto mesto za tri vere: hrišćanstvo, judaizam i islam. Zidine starog grada opasuju prostor na kojem je začeta čitava današnja jevrejska, hrišćanska i muslimanska civilizacija. Na tom mestu nalaze se najznačajniji istorijski spomenici kao i mesta na kojima su se, po predanju, odigrali događaji opisani u svetim knjigama - Bibliji i Kuranu.

Veroispovesti[uredi | uredi izvor]

U Jerusalimu deluje veliki broj religijskih zajednica i pokreta. Misionarstvo je zabranjeno u celom Izraelu.

Najbrojnija verska zajednica u gradu su Jevreji. Ovde su više nego u ostatku Izraela prisutni ultraortodoksni (ne-cionisti) i ortodoksni Jevreji (cionisti).

Od islamskih zajednica zastupljeni su suniti, šiiti, alaviti i druzi.

Hrišćanske crkve koje deluju u Jerusalimu su: Grčka pravoslavna crkva, Ruska pravoslavna crkva, Gruzijska pravoslavna crkva, Sirijska orijentalno-pravoslavna crkva, Melkitska grkokatolička crkva, Starokatolička crkva, Rimokatolička crkva, Luteranska crkva, Anglikanska crkva, Jermenska apostolska crkva i Etiopska orijentalno-pravoslavna crkva.

Zid plača
Ulaz u Crkvu Hristovog groba
Kupola na Steni

Statistički godišnjak grada Jerusalima govori da u gradskom području postoje 1204 sinagoge, 158 crkava i 73 džamije.[53] Neke lokacije, poput prostora gde se nekada nalazio Jerusalimski hram, su često povod za sukobe.

Judaizam[uredi | uredi izvor]

Od 10. veka pre nove ere Jerusalim je za jevreje sveto mesto na kome se nalazio Solomonov i Drugi jerusalimski hram. U Starom zavetu Jerusalim se pominje 632 puta. Ovaj grad se stalno pominje kao mesto gde se objavljuju biblijska Božja proročanstva i zapovesti. Ovo je posebno karakteristično za knjige proroka Danijela, Jeremije, Isaije, Jezekilja, Zaharija i za psalme. Jedno od najposećenijih mesta u Jerusalimu je ostatak Solomonovog hrama- Jerusalimski Hram, Zapadni zid, nama poznatiji kao Zid plača. Jevreji iz celog sveta dolaze da se mole ispred ovog zida ostavljajući poruke na hartiji u pukotinama zida. Ovde se mole i hasidi - vernici sa dugačkim zulufima, crnom bradom, u crnim odorama i sa šeširima koji liče na cilindre. Značajna mesta za Jevreje su, pored Zapadnog zida, još i Davidov i Solomonov grob.

Hrišćanstvo[uredi | uredi izvor]

Za hrišćane je Jerusalim sveti grad jer je to mesto gde je Isus Hristos mučen, razapet i vaskrsao. Jerusalim se pominje u Novom zavetu više od 100 puta. Po biblijskom verovanju, Isus je ovde donesen ubrzo posle rođenja, tu je kasnije isterao trgovce i menjače novca iz hrama, i tu je večerao sa apostolima. Neposredno izvan drevnog Jerusalima (verovatno mesto je danas unutar grada), Isus je raspet i sahranjen. Hrišćanski hodočasnici i turisti posećuju ulicu kojom je Hristos prošao kada je vođen na pogubljenje. Njeno ime je Via Dolorosa, što znači „Put bola“. U ulici su označena mesta na kojima je Isus padao noseći krst. Danas se tu nalazi pijaca. Na brdu Golgota, gde je razapet Hristos, danas se nalazi Crkva Vaskrsenja Hristovog (Crkva Svetog Groba), a u rupu u zemlji u koju je bio poboden krst posetioci stavljaju ruke.

Islam[uredi | uredi izvor]

Za razliku od Biblije i Tanaha, Kuran nijednom ne pominje Jerusalim. Ipak, ovaj grad se tradicionalno smatra trećim najsvetijim mestom u islamu, posle Meke i Medine. Za pripadnike muslimanske vere značajna je džamija El Aksa ispred koje se nalazi kamen sa otiscima kopita Muhamedovog konja. Predanje kaže da je konj svoje otiske u njemu ostavio neposredno pre nego što se Muhamed vazneo u nebo, gde se pridružio ostalim prorocima islama.

Stari grad[uredi | uredi izvor]

Stari grad u Jerusalimu predstavlja stari deo grada Jerusalima, koji je utvrđen zidinama koje je poslednji put podigao Sulejman Veličanstveni. Prostire se na površini od 0,9 km² modernog grada Jerusalima.

Unutar Starog grada se nalaze neke od najvažnijih verskih obeležja: Hramovna gora i Zid plača (za jevreje), Hram Vaskrsenja Hristovog (za hrišćane), i Kupola na steni i džamija El Aksa (za muslimane). Stari grad je tradicionalno podeljen u četiri nejednaka dela, a današnji nazivi su uvedeni tek u 19. veku. Danas je Stari grad u Jerusalimu, podeljen na:

  • Muslimansku četvrt
  • Hrišćansku četvrt
  • Jevrejsku četvrt
  • Jermensku četvrt

Na zidinama Starog grada su u početku postojale četiri porte (kapije), kasnije jedanaest, od kojih je danas otvoreno sedam porti (kapija) na Starom gradu.

Privreda[uredi | uredi izvor]

Kroz istoriju, jerusalimska ekonomija se uglavnom oslanjala na priliv religijskih hodočasnika, s obzirom da je grad bio daleko od glavnih luka Jafe i Gaze[54]. Danas grad beleži porast poseta stranih turista koji uglavnom posećuju Zapadni zid i stari grad. Ipak u zadnjih pola veka postalo je jasno da se razvoj gradske ekonomije ne može zasnivati isključivo na njegovom religioznom značaju.

Saobraćaj i komunikacije[uredi | uredi izvor]

Aerodrom koji je najbliži gradu je Atarot aerodrom, i on je bio korišten za domaće letove do 2001. godine. Nakon toga je preuzet od strane Izraelskih oružanih snaga (zbog nemira u Ramalahu i na Zapadnoj Obali). Svi letovi s Atarota su preusmjereni na Međunarodni aerodrom Ben Gurion, najveći izraelski aerodrom (opslužuje devet miliona putnika godišnje).

Jerusalimska Centralna autobuska stanica

Egged Bus Cooperative, druga po veličini autobuska kompanija na svetu[55], opslužuje najveći broj lokalnih i vangradskih vožnji sa Centralne autobuske stanice (na Jafa cesti). Godine 2008. lokalni autobusi, taksi vozila i privatna vozila su bili jedini oblici prevoza u gradu. U planu je gradnja Jerusalimske željeznice, novog transportnog sistema. Očekuje se da će ova željeznica moći da prevozi do 200.000 osoba dnevno, sa 24 stajališta. Drugi projekt u toku je nova brza željeznička linija od Tel Aviva do Jerusalima.

Begin Expressway je jedna od najvažnijih jerusalimskih tranzitnih ruta; započinje na zapadu, spajajući se na severu sa Rutom 443. (koja se pruža prema Tel Avivu). Ruta 60. ide kroz centar grada blizu Zelene linije između Istočnog Jerusalema i Zapadnog Jerusalema. U izgradnji su delovi 35-kilometarskog "prstena" oko grada koji ima za cilj efikasnije povezivanje predgrađa. Istočna polovina projekta je planirana još krajem 1990-ih, međutim reakcije na taj plan su još uvek različite.

Obrazovanje[uredi | uredi izvor]

Jerusalem je dom nekoliko prestižnih univerziteta koji nude predavanja na hebrejskom, arapskom i engleskom. Jedan od njih, osnovan 1925. godine, Hebru univerzitet Jerusalima (u daljem tekstu: Hebrejski univerzitet) je bio rangiran u najboljih stotinu škola u svetu[56]. Upravni odbor Univerziteta je uključivao neka poznata imena poput Alberta Ajnštajna i Zigmunda Frojda. Univerzitet je dao nekoliko dobitnika Nobelove nagrade, poput Avrama Herške, Davida Grosa i Danijela Kanemana. Jedan od najbitnijih delova univerziteta je Jevrejska nacionalna i univerzitetska biblioteka (Jewish National and University Library) koja sadrži preko pet miliona knjiga. Biblioteka je otvorena 1892. godine, tri decenije pre osnivanja Univerziteta, i to je jedno od mesta sa najvećim izborom literature sa jevrejskom tematikom. Danas je ona i glavna biblioteka univerziteta i nacionalna i univerzitetska biblioteka Izraela. Hebrejski univerzitet ima tri kampusa u Jerusalemu (u Skopskoj gori, u Giv'at Ram i medicinski kampus u bolnici Hadassah Ein Kerem.

Kampus Hebrejskog univerziteta u Skopskoj gori

Al-Kuds univerzitet je osnovan 1984. godine i namenjen je uglavnom Arapima i Palestincima. Opisuju se kao „jedini arapski univerzitet u Jerusalimu“[57]. Al-Kuds univerzitet je smešten u jugoistočnom delu grada i poseduje kampus veličine oko 190.000 kvadratnih metara. Jerusalimska akademija muzike i plesa i Bezalel akademija umetnosti i dizajna su smeštene u kampusima Hebrejskog Univerziteta.

Jerusalimski koledž tehnologije, osnovan 1969. godine, kombinuje nastavu iz stručnih oblasti sa programom jevrejskih nauka[58]. To je jedna od mnogih škola u Jerusalimu, od osnovne škole naviše, koje kombinuju sekularnu i versku nastavu. Veliki broj verskih obrazovnih institucija postoji u gradu, a najveća od njih je Mir ješiva. U školskoj 2003—2004. godini bilo je oko 8.000 učenika u dvanaestogodišnjim školama (kombinacija naše osnovne i srednje škole) u gradu. Da bi privuklo više studenata na fakultete, grad je počeo sa ponudom specijalnih programa sa finansijskim podsticajima i pomoći kod plaćanja rente (studentima koji iznajmljuju apartmane u stambenom delu grada).

Izrael se često kritikuje zbog toga što ne nudi jednako kvalitetan obrazovni program za studije na arapskom jeziku u poređenju sa programima na hebrejskom jeziku[59]. Dok su mnoge škole u pretežno arapskom delu Jerusalima pretrpane, Jerusalimska opština gradi veliki broj škola u drugim delovima grada. U martu 2007. izraelska Vlada je odobrila novi petogodišnji plan za gradnju novih 8.000 učionica u gradu, od toga 40% u arapskom delu, a 28% u Haredi delu. Za ovaj Projekt je predviđen budžet od 4,6 milijardi šekela. U 2008. godini, jevrejski filantropi iz Velike Britanije su donirali 3 miliona dolara za izgradnju škola u arapskom delu Jerusalema. Inače programi škola na arapskom jeziku se u većem delu podudaraju sa programima škola na hebrejskom jeziku, tako da imaju i određene predmete jevrejske tematike.

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Panorama[uredi | uredi izvor]

Panorama Jerusalima, pogled sa Maslinove gore

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Država Palestina smatra Jerusalim svojim glavnim gradom.[1] Međutim, dokumenti Odeljenja za pregovore Palestinske oslobodilačke organizacije često pominju Istočni Jerusalim (umesto čitavog Jerusalima) kao buduću prestonicu, a ponekad i kao sadašnju prestonicu. Jedan od njenih dokumenata iz 2010. godine navodi da Palestina ima „viziju” za budućnost u kojoj će „Istočni Jerusalim biti glavni grad Palestine, a Zapadni Jerusalim glavni grad Izraela”,[2][3] dok jedan od njenih dokumenata iz 2013. odnosi se na „glavni grad Palestine, Istočni Jerusalim”, gde navodi da je „okupirani Istočni Jerusalim prirodni društveno-ekonomski i politički centar buduće palestinske države”, a takođe se navodi da „Jerusalem bio i ostao političko, administrativno i duhovno srce Palestine”, kao i da je „prihvatanje granice Palestine iz 1967. godine, koja sadrži Istočni Jerusalim, bolan kompromis”.[4]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ 2003 Amended Basic Law. Basic Law of Palestine. Retrieved 9 December 2012.
  2. ^ „Jerusalem Non-Paper” (PDF). PLO-NAD. jun 2010. Arhivirano iz originala (PDF) 6. 2. 2012. g. Pristupljeno 25. 7. 2018. 
  3. ^ „Statements and Speeches”. nad-plo.org. str. 2. Arhivirano iz originala 18. 4. 2016. g. Pristupljeno 25. 11. 2014. „"This paper is for discussion purposes only. Nothing is agreed until everything is agreed. Palestinian vision for Jerusalem...Pursuant to our vision, East Jerusalem, as defined by its pre-1967 occupation municipal borders, shall be the capital of Palestine, and West Jerusalem shall be the capital of Israel, with each state enjoying full sovereignty over its respective part of the city."” 
  4. ^ „East Jerusalem today – Palestine's Capital: The 1967 border in Jerusalem and Israel's illegal policies on the ground” (PDF). PLO-Negotiations Affairs Department (NAD). avgust 2013. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 25. 11. 2014. 
  5. ^ Jewish Virtual Library - Timeline for the History of Jerusalem
  6. ^ Kollek, Teddy (1977). "Afterword". in John Phillips. A Will to Survive - Israel: the Faces of the Terror 1948-the Faces of Hope Today. Dial Press/James Wade. "about 225 acres (0.91 km²)"
  7. ^ Jewish Virtual Library United Nations Security Council Resolution 252
  8. ^ „Resolution 298 of 25 September 1971”. Arhivirano iz originala 30. 3. 2009. g. Pristupljeno 4. 3. 2017. 
  9. ^ „Segal, Jerome M. - Negotiating Jerusalem 1997”. Arhivirano iz originala 15. 03. 2017. g. Pristupljeno 14. 03. 2017. 
  10. ^ http://www.cbs.gov.il/population/new_2009/table3.pdf
  11. ^ a b Ernst-Gustav Schultz, Prussian consul Harrel and Stendel, 1974
  12. ^ "Timeline for the History of Jerusalem". Jewish Virtual Library. American-Israeli Cooperative Enterprise. Pristupljeno 2007-04-16
  13. ^ Freedman 2000.
  14. ^ a b Freedman 2000, str. 694–695
  15. ^ Killebrew Ann E. "Biblical Jerusalem: An Archaeological Assessment" in Andrew G. Vaughn and Ann E. Killebrew, eds., "Jerusalem in Bible and Archaeology: The First Temple Period" (SBL Symposium Series 18; Atlanta: Society of Biblical Literature,) 2003
  16. ^ Shalem, Yisrael (1997-03-03) "History of Jerusalem from Its Beginning to David". Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. januar 2007) Jerusalem: Life Throughout the Ages in a Holy City. Bar-Ilan University Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies. Pristupljeno 2007-01-18
  17. ^ the original name URU URU salem KI in Akkadian, found listed in the Amarna letters when it was still a fortified well of the Egyptians and ruled by Abi Heba meant city of peace
  18. ^ Greenfeld 2005, str. 32.
  19. ^ "Timeline" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. januar 2017) City of David. Ir David Foundation. Pristupljeno 2007-01-18
  20. ^ a b Michael et al. 2005, str. 20–1, 67
  21. ^ Merling, David Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. mart 2017) (1993-08-26). "Where is the Ark of the Covenant?" Andrew's University. Pristupljeno 2007-01-22.
  22. ^ Jerusalem: Illustrated History Atlas Martin Gilbert, Macmillan Publishing, New York, (1978). str. 11.
  23. ^ Zank, Michael. "Capital of Judah I (930–722)" Boston University. Pristupljeno 2007-01-22.
  24. ^ Schiffman 1991, str. 60–79.
  25. ^ a b Har-el, Menashe. This Is Jerusalem. Canaan Publishing House.
  26. ^ Zank, Michael. "The Temple Mount" Boston University. Pristupljeno 2007-01-22.
  27. ^ Crossan 1993, str. 92.
  28. ^ Goldhill 2009, str. 19.
  29. ^ a b Lehmann, Clayton Miles (2007-02-22). "Palestine: History". The On-line Encyclopedia of the Roman Provinces. The University of South Dakota. http://www.usd.edu/erp/Palestine/history.htm Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. jun 2000). Pristupljeno 2007-04-18.
  30. ^ Cohen, Shaye J. D. (1996). "Judaism to Mishnah: 135–220 °CE". in Hershel Shanks. Christianity and Rabbinic Judaism: A Parallel History of their Origins and Early Development. Washington DC: Biblical Archaeology Society. str. 196.
  31. ^ Zank, Michael. "Byzantian Jerusalem". Boston University. http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/p/period3-2.htm. Pristupljeno 2007-02-01.
  32. ^ a b Conybeare, Frederick C. (1910). The Capture of Jerusalem by the Persians in 614 AD. English Historical Review 25. str. 502–517.
  33. ^ Gilbert 1978, str. 70–71.
  34. ^ Runciman 1951, str. 3–4.
  35. ^ a b Shalem, Yisrael. "The Early Arab Period – 638–1099" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. decembar 2015). Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies, Bar-Ilan University. Pristupljeno 2008-07-20.
  36. ^ Hoppe 2000, str. 15.
  37. ^ "Vardarski zbornik", Beograd 4/2005. godine
  38. ^ "Sveti Sava - princ i prosvetitelj", Cetinje 2006. godine
  39. ^ "Sveti kralj Milutin", Cetinje-Beograd 2016. godine
  40. ^ Vladimir Ćorović: "Istorija srpskog naroda", prvi deo, Beograd 1997. godine
  41. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1869. godine
  42. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1873. godine
  43. ^ "Branik", Novi Sad 1889.
  44. ^ "Srbski narodni list", Budim 1843. godine
  45. ^ „The Weather Channel”. Arhivirano iz originala 14. 11. 2007. g. Pristupljeno 4. 3. 2017. 
  46. ^ „Long Term Climate Information for Israel”. avgust 2016. Arhivirano iz originala 14. 9. 2010. g. (jezik: hebrejski)
  47. ^ „Record Data in Israel”. Arhivirano iz originala 24. 1. 2010. g. (jezik: hebrejski)
  48. ^ „Temperature average”. Israel Meteorological Service. Arhivirano iz originala 18. 6. 2013. g. Pristupljeno 8. 12. 2011. (jezik: hebrejski)
  49. ^ „Precipitation average”. Arhivirano iz originala 25. 9. 2011. g. Pristupljeno 12. 7. 2011. (jezik: hebrejski)
  50. ^ „Jerusalem Climate Normals 1961–1990”. National Oceanic and Atmospheric Administration. Pristupljeno 26. 4. 2017. 
  51. ^ Request Rejected
  52. ^ Izraelski centralni biro za statistiku: Popisi stanovništva 1983. i 1995. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. decembar 2013)
  53. ^ Guinn 2006, str. 142.
  54. ^ Dumper, Michael (1996-04-15). . The Politics of Jerusalem Since Columbia University Press. 1967. pp. 207–10. ISBN 978-0-231-10640-5. 
  55. ^ Solomon, Shoshanna (2001-11-01). "Facets of the Israeli Economy – Transportation". Israel Ministry of Foreign Affairs
  56. ^ Times Higher Education
  57. ^ „"Urgent Appeal" by Genevieve Cora Fraser*”. Arhivirano iz originala 15. 03. 2017. g. Pristupljeno 14. 03. 2017. 
  58. ^ JCT stranica
  59. ^ Summary. Second Class Discrimination Against Palestinian Arab Children in Israel's Schools. Human Rights Watch. September 2001

Literatura[uredi | uredi izvor]

.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јерусалим&oldid=27549431”