Josip Jelačić
| Josip Jelačić | |
|---|---|
 Josip Jelačić | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 16. oktobar 1801. |
| Mesto rođenja | Petrovaradin, Habzburška monarhija |
| Datum smrti | 20. maj 1859. (57 god.) |
| Mesto smrti | Zagreb, Austrijsko carstvo |
Grof Josip Jelačić Bužimski (Petrovaradin, 16. oktobar 1801 — Zagreb, 20. maj 1859) bio je general i ban kraljevina Hrvatske i Slavonije u periodu od 1848. do 1859. godine, poznat po borbi protiv pobunjenih Mađara za vreme revolucije 1848, kao i ukidanju kmetstva u Hrvatskoj.[1] U Hrvatskoj se smatra jednim od najvećih nacionalnih junaka. Godine 1848. Jelačić je postao ban, general, tajni carski savetnik i maršal.[2] A 1854. godine grof i feldmaršal austrijski.[3]
U središtu Zagreba je 16. decembra 1866. godine banu Jelačiću podignut spomenik koji se danas smatra jednim od najvećih gradskih ikona, a lik Jelačića se pojavljuje i na novčanici od 20 kuna. Andrija Torkvat Brlić je dao predlog da se banu Jelačiću podigne spomenik.
Biografija[uredi | uredi izvor]
Rođen je 16. oktobra 1801. godine u Petrovaradinu, danas deo Novog Sada, od oca Franje i majke Ane, rođene Portner. U uzrastu od osam godina školuje se u bečkoj terezijanskoj akademiji, gde su se odgajali pitomci za civilnu državnu službu. Za vreme školovanja (tokom 11 godina)[3] pokazuje izrazito zanimanje za geografiju, istoriju, govorništvo i strane jezike. Godine 1819. postavljen je za poručnika austrijske vojske, iako nije imao vojničkog obrazovanja. U periodu od 1825. do 1830. godine služi kao oberlajtant u Galiciji. Od 1831. boravio je kao kapetan s ogulinskom graničarskom pukovnijom u Italiji. Bio je 1837. godine ađutant namesnik u Dalmaciji. Godine 1841. postavljen je za pukovnika i zapovednika Prve banske pukovnije u Glini.
S tog položaja postavljen je u revolucionarnoj 1848. godini za bana i glavnog zapovednika vojske u Hrvatskoj. Odluka o Jelačićevom postavljenju donesena je u Beču 16. marta, a carski ukaz je potpisan 23. marta 1848. godine. Tobožnji naknadni izbor Jelačićev na narodnoj skupštini u Zagrebu 25. marta bio je prema tome fingiran. Jelačića je zateklo postavljenje za bana nespremnog i nedoraslog za to mesto, i on se nenadano našao na čelu Hrvatske u presudno doba njene istorije. Uz to su u Jelačićevom držanju već i 1848. i 1849. godine pokazivali nesumnjivi znaci duševne poremećenosti (prema Enciklopediji Leksikografskog zavoda, svezak 3, Zagreb MCMLXVI). Bečka je reakcija, međutim, bila uspesima revolucionarnih pokreta u Italiji i drugim krajevima Monarhije toliko oslabljena, da sve do jeseni 1848. godine nije mogla otvoreno upotrebiti Jelačića kao oruđe kontrarevolucije. U tom razdoblju austrijska vlada i dinastija zauzimaju izričito neprijateljski stav i prema Jelačiću i prema celom hrvatskom pokretu: u zajednici sa svojim tadašnjim saveznikom, mađarskom plemićkom vladom, svrgavaju Jelačića s banske i zapovedničke časti, proglašavajući njega za pobunjenika, a Hrvatski sabor za nezakonit.
U to vreme vođe demokratskog narodnog pokreta na čelu sa mladim Kukuljevićem podržavaju progonjenog Jelačića, gledajući u njemu oličenje otpora protiv udruženih austro-mađarskih neprijatelja, garanciju martovskih tekovina narodnog pokreta i utelotvorenje izvojevane narodne nezavisnosti. Radi potpunog osiguranja državne i nacionalne nezavisnosti Hrvatske, demokrate u Hrvatskom Saboru proglašavaju njenog vrhovnog predstavnika, bana za diktatora koji ima suverenu vlast, potpuno nezavisnu od Austrije i Mađarske. Prva polovina 1848. godine doba je poleta revolucionarnog pokreta i u Hrvatskoj, kada su Kumlerovi konzervativci nemoćni, a demokratski elementi jaki, i kada hrvatska levica vrši presudan uticaj na Jelačića koji je izvršitelj njene politike. Levica ga primorava da održi od cara zabranjen sabor i da se ne pokorava ni Beču ni Pešti. Kako bi održao svoju poziciju i svoj uticaj na narodni pokret, Jelačić se prikazuje narodnim čovekom i daje brojne izjave o svojoj privrženosti nacionalnoj slobodi i demokratiji. Uticaj levice na Jelačića nije međutim bio trajan.
Već od juna 1848. godine na njega kao na predsednika Hrvatskog četrdesetosmaškog sabora sve više deluje desnica pod vodstvom Kumlera. Štiteći interese feudalaca Jelačić je značajno doprineo polovičnom rešenju seljačkog pitanja i sprečavanju razvojačenja i oslobođenja Vojne krajine, zbog čega se protiv Jelačića u to doba javlja odlučan otpor graničarskog puka na čelu sa Dimitrijem Oreljom i niz seljačkih pobuna, koje Jelačić guši prekim sudom i vešalima. Kada su početkom septembra snage austrijsko-mađarske reakcije ojačale izvojevanim pobedama u Italiji, Jelačić je na njihov zahtev otpočeo rat protiv Mađarske, prešavši kod Varaždina reku Dravu 11. septembra 1848. godine. Glavni organizatori hrvatsko-mađarskog rata bili su mađarski konzervativci, koji su kao emigranti u Beču, u saradnji s austrijskim kontrarevolucionarima pridobili na svoju stranu deo dvora. Jelačićev ratni pohod protiv Mađarske pretrpeo je neuspeh najviše zato što graničarska vojska, verna svojim s proleća 1848. donesenim Narodnim zahtevanjima da se graničari ubuduće više ne bore izvan svoje domovine, nije htela da ratuje u tuđini. To je primoralo Jelačića da se posle neodlučene bitke između Pakozda i Velenče (29. septembra 1848) skloni iz Mađarske na austrijsku teritoriju. Tu se spojio s vojskom austrijskog generala Vindišgreca, s kojom je učestvovao u gušenju bečke oktobarske revolucije. Jelačić je hrvatskoj vojsci, čim ju je preveo preko Drave, oduzeo njeno narodno hrvatsko obeležje, zamenivši hrvatske zastave carskim austrijskim barjacima.
Kada je Austrija u decembru 1848. godine zaratila s Mađarskom, Jelačić u tome ratu učestvuje kao jedan od generala, podvrgnut vrhovnom zapovedništvu Vindišgreca. Jelačić do kraja revolucije ratuje pod austrijskim zapovedništvom prvo u Mađarskoj, a zatim u Vojvodini. To vojevanje završava porazom kod Heguesa (14. jula 1849). Za vreme Jelačićevog boravka na frontu događaji u Hrvatskoj odvijali su se gotovo bez njegovog uticaja. Otkako se otvoreno stavio u službu austrijske kontrarevolucije izgubio je ugled u narodu i postao nemoćan prema narodnom pokretu. Pokretu koji je vođen demokratskim elementima pružao je odlučan otpor Jelačićevim nastojanjima da Hrvatsku ponovo podvrgne Austriji. Njegova ponovljena naređenja o proglašenju oktroisanog austrijskog ustava od 4. marta 1849. godine koji je značio ukidanje svih stečenih narodnih prava i sloboda, ostaju u Hrvatskoj neizvršena. Istu je sudbinu doživeo i njegov Privremeni zakon o štampi, kojim je pokušao ugušiti narodne protivaustrijske listove u Zagrebu. Hrvatski narodni pokret savladan je tek nakon pobede austrijsko-ruske kontrarevolucije, a demokratska štampa (Slavenski jug) onemogućena je u februaru 1850. godine. Za vreme Bahovog apsolutizma (1851—1859) Jelačić kao ban poslušno provodi germanizaciju i porobljavanje Hrvatske, a banska se vlada pretvorila u carsko-kraljevsko namesništvo. Austrijski car ga aprila 1854. godine odlikovao zbog pokazanih zasluga titulom grofa.[4]
Grof Josip Jelačić preminuo je 19. maja 1859. godine u Zagrebu. Njegovo poslednje počivalište je u Novim Dvorima kod Zaprešića na njegovom nekadašnjem imanju. Nakon njegove smrti u grobnicu je nekoliko puta provaljivano. Možda je interesantno spomenuti da su se vodeći ljudi hrvatske politike 19. veka (Starčević, Radić, Matoš itd.) izrazito negativno izražavali o Jelačiću smatrajući ga negativnom političkom ličnošću hrvatskog naroda. Krleža je u ”Panoranimi pogleda, pojava i pojmova” o Jelačiću napisao: Prilično mnogo buntovnog naroda pobila je i povješala njegova banska vlast 1848—1849., a sve je odnio vjetar i nitko o tome ništa ne zna (Knjiga 3, str. 104). Ono što se malo zna jeste da je spomenik Jelačiću u Zagrebu podigla austrijska vojska na inicijativu armijske komande ondašnjeg cara. Kada je vojska naručila u Beču spomenik i on bio postavljen predstavnici grada Zagreba dali su odgovor kojim se ograđuju da se jednom takvom čoveku kakav je Jelačić, koji je kompromitovao hrvatsko političko ime, diže spomenik. A s obzirom da je učestvovao u gušenju mađarske revolucije 1848. godine u Mađarskoj se on i danas smatra negativnom ličnošću.
Uprkos protivljenjima građana Jelačićev spomenik je tu ostao sve do kraja Drugog svetskog rata da bi ga komunistički partizani jedne noći tiho uklonili s Trga bana Jelačića, preimenovanog u Trg republike. Nakon toga Jelačićev spomenik, ironičnom igrom istorije, postaje hrvatski nacionalni simbol uprkos svemu što je činio za života. Spomenik je nakon prvih izbora nakon Drugog svetskog rata svečano vraćen na njegovo prvobitno mesto (trgu je takođe vraćeno njegovo staro ime: Trg bana Josipa Jelačića) uz veliko odobravanje ne samo građana Zagreba već cele Hrvatske. Na stogodišnjicu njegova rođenja 1901. godine, na kući u Petrovaradinu u kojoj se rodio postavljena je spomen-ploča. Josip Jelačić je opevan i u nekoliko pesama, najpoznatija je Ustani bane, koja je prvi put izvedena 17. decembra 1866. godine na dan otkrivanja njegovog spomenika u Zagrebu a napisao ju je Srbin poreklom Ognjeslav Utješenović Ostrožinski, stari ilirac i podžupan varaždinske županije u vreme vladavine Bana Jelačića.
Andrija Torkvat Brlić u svom Dnevniku je napisao i za bana Jelačića: "Čitao ban i lijepo srbski podpisao, šta sam ja srbski napisao". (Ilija Mamuzić, "Andrija Torkvat i njegovo "Jugoslovinstvo").
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Jelačić, Josip - Hrvatska enciklopedija”. enciklopedija.hr. Pristupljeno 2024-01-27.
- ^ „Josip, Count Jelačić | Austrian Empire, Ban of Croatia, Military Leader | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2024-01-27.
- ^ a b "Zastava", Novi Sad 1898. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad, 1854. godine
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Banac, Ivo (1988). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9493-2.
- Berić, Dušan M. (1976). „Ilija Garašanin i hrvatska politika u doba revolucije 1848-1849. god.”. Istorijski časopis. 23: 73—88.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- (jezik: hrvatski) Biografija Josipa Jelačića na strani moljac.hr
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
