Aglutinativni jezik

Aglutinativni jezici su naziv za jedan tip jezika koji imaju zajedničke strukturne osobine, a koji ne spadaju nužno u istu jezičku porodicu, niti imaju teritorijalnog dodira. Aglutinativni su jezici u kojima su gramatički nastavci na jednoj reči brojni i jasno vidljivi, i svaki nastavak ima samo jednu funkciju. Naziv je izveden od latinskog glagola agglutinare, što znači „slepiti“. U aglutanitivne jezike spadaju baskijski, turski, čečenski, dravidski jezici, uralski jezici (finski, estonski, mađarski), japanski, korejski, inuktitut, svahili, esperanto, neki jezici američkih domorodaca, kao i klingonski. Druge primere nalazimo u ranoj istoriji Bliskog istoka: elamitski jezik, uratu jezik, hetitski jezik, sumerski jezik.

Osobine aglutinativnog tipa jezika

Aglutinativni tip jezika karakteriše:

• čvrst red reči u rečenici
• slaba podela na vrste reči
• nema sinonimije i homonimije nastavaka (jedan nastavak : jedno značenje)
• nema kategorije roda
• izražena je konsonantnost
• obilje nastavaka dolazi na pojedinačnu reč.

Za razliku od flektivnih jezika, kao što je srpski jezik, gde jedan gramatički nastavak ima više značenja (npr. kupila: -la nosi značenje perfekta, trećeg lica, jednine i ženskog roda), u nekom aglutinativnom jeziku bi ova značenja bila razdvojena odelitim nastavcima. Primeri:

• Finska reč taloissani »u mojim kućama« se analizira ovako: talo (»kuća«) + i (množina) + ssa (inesivni padež, »u«) + ni (označava pripadnost prvom licu jednine, »moj«)
• Mađarski jezik poštuje isti princip: ház (»kuća«) → házam (»moja kuća«) → házaim (»moje kuće«) → házaimban (»u mojim kućama«)
• Turski: ev (»kuća«) - evler (»kuće«) - evlerim (»moje kuće«) - evlerimde (»u mojim kućama«) ili adam-lar-i (čovek-množina-genitiv: »(od) ljudi«)
• Japanski: samukunakattadeshôka »ne beše tako hladno kao sada, zar ne?« analizira se na ovaj način: samui (»hladno«) + kunai (negacija) + katta (prošlo vreme) + deshô (kondicional) + ka (označava pitanje)

Pošto aglutinativni jezici imaju veliki broj nastavaka (morfema) po reči, može se laički reći da imaju naglašenu "pravilnost". Na primer, japanski jezik ima samo tri nepravilna glagola, a turski jezik, samo jedan.

Aglutinacija je takođe naziv za izvođenje reči, tvorbeni proces koji je prepoznat u mnogim jezicima. U aglutinaciju spada i slaganje reči (spajanje više reči unutar jedne pri čemu dobijena reč ima novo značenje): noso-rog u srpskom ili mata-hari „sunce“ u indonežanskom, što bi se bukvalno prevelo kao „oko-dan“. S ovim u vezi, može se reći da po tvorbi reči, nemački i holandski jezik spadaju u aglutinativni tip, ali ne i po deklinaciji i drugim gramatičkim osobinama po kojima spadaju u flektivne jezike.

O podeli na jezičke tipove

Osnivačem lingvističke tipologije smatra se Fridrih fon Šlegel jer je prvi upotrebio termine afiksalni i flektivni jezici u svom delu „O jeziku i mudrosti Indijaca“. Pod afiksalnima ili aglutinativnim podrazumevao je jezike u kojima se nastavci dodaju prostim nalepljivanjem, pa se mogu lako prepoznati i može im se odrediti jedinstveno značenje. Ta podela se zadržala i do danas, mada se jezički tip više ne odnosi samo na morfološku strukturu i jezici se ne svrstavaju samo u jedan tip.

Vladimir Skalička, češki lingvista Praške škole, koristeći već postojeće termine (izolativni, flektivni i aglutinativni jezici), proširio je osobine svakog tipa. Aglutinativni tip karakteriše čvrst red reči u rečenici, slaba podela na vrste reči, nema sinonimije i homonimije nastavaka (jedan nastavak : jedno značenje), nema kategorije roda, izražena je konsonantnost, obilje nastavaka dolazi na pojedinačnu reč. Ovakva tipologija se razlikuje od tradicionalne u sledećim osobinama: 1) u tradicionalnoj tipologiji tipovi su se odnosili na morfologiju, a ovde su prošireni i na druge strukture, posebno na sintaksičku; 2) nemoguće je pronaći jezik koji će imati sve osobine jednog tipa, jer je svaki tip, u suštini, apstrakcija, ali jedan tip dominira, i 3) klasifikacija jezika prešla je u klasifikaciju tipova.

Jezici u svom istorijskom razvoju menjaju strukturni tip kome pripadaju. Na primer, jermenski jezik se svrstava u flektivni tip, ali se sve više primećuju aglutinativni procesi. Promena tipa se može pratiti i kod jezičkih porodica i grana. U indoevropskim jezicima izraženo je kretanje od flektivnog do aglutinativnog ili korenskog tipa, dok je u ugro-finskoj porodici smer od aglutinativnog ka flektivnom ili polisintetičkom. Za sada nije utvrđeno da iz jednog tipa proizilazi obavezno drugi tip, već su sve kombinacije uočene.