Azerbejdžan

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Azerbejdžan (višeznačna odrednica).
Azerbejdžanska Republika
Azərbaycan Respublikası  (azerski)
Himna: Азерски марш
(azer. Azərbaycan marşı)
Položaj Azerbejdžana
Glavni gradBaku
40° 23′ 43″ N 49° 52′ 56″ E / 40.39528° S; 49.88222° I / 40.39528; 49.88222
Službeni jezikazerski
Vladavina
Oblik državeunitarna polupredsednička republika[1]
 — PredsednikIlham Alijev
 — PotpredsednikMehriban Alijeva
 — PremijerAli Asadov[2]
Istorija
Stvaranje države‍
 — Atabegovi Azerbejdžana1135.
 — Azerbejdžanska DR28. maj 1918.
 — Azerbejdžanska SSR28. april 1920.
 — Nezavisnost od SSSR30. oktobar 1991.
Geografija
Površina‍
 — ukupno86.600 km2 (113)
 — voda (%)1,6
Stanovništvo‍
 — 2022.10.353.296[3] (90)
 — gustina117 st./km2 (99)
Ekonomija
BDP / PKM≈ 2023.
 — ukupnoRast 189,8 mlrd. $[4] (79)
 — po stanovnikuRast 18.310 $[4] (87)
IHR (2021)0.745 (91) — visok
Valutaazerbejdžanski manat
 — kod valuteAZN
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +4, leti +5
Internet domen‍.az‍
Pozivni broj+994

Azerbejdžan (azer. Azərbaycan), zvanično Azerbejdžanska Republika (azer. Azərbaycan Respublikası),[5] najveća je država u regionu Zakavkazja. Nalazi se na prelazu između jugozapadne Azije i istočne Evrope te se kao takva smatra evroazijskom zemljom.[6] Graniči se sa Rusijom na severu, Gruzijom na severozapadu, Jermenijom na zapadu i Iranom na jugu. Na istoku Azerbejdžan izlazi na obale Kaspijskog jezera. Azerbejdžanu pripada i eksklava Nahčivan koja se graniči sa Jermenijom na severu i istoku, na jugu i zapadu sa Iranom, dok je na severozapadu kratka granica sa Turskom.

Azerbejdžanska Demokratska Republika koja je osnovana 1918. godine, a već 1920. inkorporirana u sastav Sovjetskog Saveza,[5][7] je bila prva demokratska i sekularna republika u islamskom svetu[8] Nakon 71 godine bitisanja u okvirima SSSR, Azerbejdžan je 1991. obnovio svoju samostalnost.[5] Ubrzo nakon sticanja nezavisnosti, u azerskoj pokrajini Nagorno-Karabah, koja je bila naseljena pretežno Jermenima, došlo je do Prvog rata za Nagorno-Karabah koji je završen sa faktičkom nezavisnošću Republike Arcah. Nakon Drugog rata za Nagorno-Karabah 2020. godine, sedam okruga i delova Nagorno-Karabaha vraćeno je pod kontrolu Azerbejdžana.[9] Azerbejdžanska ofanziva 2023. godine dovela je do ukidanja Republike Arcah.[10]

Azeri pripadaju grupi turkijskih naroda i islamske su veroispovesti (šiitski islam). Azerski jezik kojim govori većina stanovništva i koji je službeni jezik zemlje je član turkijske jezične skupine (najpoznatiji član ove skupine je turski jezik). Azerbejdžan je jedna od 6 nezavisnih turkijskih država i aktivni je član Saveta turkofonih država i sveturske kulturne organizacije TJURKSOJ. Država ima diplomatske odnose sa 158 zemalja širom sveta i članica je u 38 međunarodnih organizacija.[11] Jedan je i od osnivača organizacije GUAM i Organizacije za zabranu hemijskog naoružanja. U decembru 1991. bila je i među osnivačima Zajednice nezavisnih država.[12] Azerbejdžan je i punopravni član u UN, OEBS, Savetu Evrope, NATO programu Partnerstvo za mir i Pokretu nesvrstanih. Ima status posmatrača u STO, a svoju kancelariju u zemlji ima i Evropska komisija EU-a.

Prema podacima Međunarodnog monetarnog fonda, Azerbejdžan je jedna od najboljih zemalja za poslovanje i najbogatija država regiona južnog Kavkaza.[13][14]

Poreklo imena[uredi | uredi izvor]

Termin Azerbejdžan (ili tačnije Azarbajdžan - آذربایجان) se pojavljuje po prvi put kao arabizovana forma persijskog termina Āδarbāyagān. Termin je nastao od reči Āturpātākān koja potiče iz mrtvog srednjopersidskog jezika (jerm. Atrpatakan; grč. Άτροπατηνη; aram. Aδorbāyγān). Spada u kategorije horonima i etnonima koji vode poreklo od određene ličnosti koja se smatra ocem određene nacije. U ovom slučaju termin se odnosi na poslednjeg ahemenidskog satrapa Medije Atropata (Āturpāt) koji je 320. p. n. e. u severnim delovima Medije osnovao nezavisnu državu pod imenom Atropatena (današnji iranski Azerbejdžan).[15][16] Termin Āturpāt u bukvalnom prevodu znači „onaj koji je zaštićen svetom vatrom“.[17][18] Kada se imenici Āturpāt doda iranski petronim -akān dobije se naziv Āturpātākān koji se može prevesti kao „Zemlja (svete) vatre“. Prvobitno ime zemlje „Mad i Atrupatakan“ (odnosno Atropatova Medija) se vremenom menjalo, prvo u Aturpatakan zatim u Adarbagan (Ādharbādhagān) do današnjeg termina Azerbejdžan.[19]

Nakon što je Arapski kalifat zavladao Persijom tokom VII—VIII veka toponim Āturpātākān je pod uticajem arapskog jezika transformisan u Azarbajdžan (آذربایجان). Istorijski gledano, taj toponim se odnosio isključivo na teritoriju nekadašnje Atropatene (današnji Iranski Azerbejdžan ili južni Azerbejdžan).[20] Arapski geografi su u svojim opisima jasno razdvajali područje Atropatene od Arana (današnji Azerbejdžan) i Jermenije na severu.[21] I početkom 20. veka u svetskim enciklopedijama se terminom Azerbejdžan označavala isključivo iranska provincija južno od reke Araks, dok je područje današnje Republike Azerbejdžan označavano kao Rusko istočno Zakavkazje.[22] Čak ni azerski autori 19. vek nisu nazivali istočni Kavkaz Azerbejdžanom. Tokom 18. i 19. veka ovim pojmom se označavala jedino severozapadna Persijska provincija južno od Araksa. Mirza Beg je takođe ovim terminom označava zemlju južno od reke Araks.[23]

Današnje ime Azerbejdžan je nastalo pod uticajem turske kulture i prvi put je upotrebljeno 27. maja 1918. godine na sednici Transkavkaskog sejma, kada su muslimanski članovi tražili uspostavljanje Republike Azerbejdžan a sebe proglasili Nacionalnim Savetom Azerbejdžana.[24]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Geografija Azerbejdžana
Fizička karta Azerbejdžana

Položaj[uredi | uredi izvor]

Azerbejdžan je najveća država u regionu južnog Kavkaza i nalazi se na prelazu između jugozapadne Azije i istočne Evrope te se može smatrati Evroazijskom zemljom. Državna teritorija se prostire između 38° i 42° severne geografske širine i 44° i 51° istočne geografske dužine na površini od 86.600 km².[25] Prostire se u pravcu sever jug u dužini od 400 km, a od zapada ka istoku 500 km.

Ukupna dužina međunarodnih granica iznosi 2.648 km. Na severu se graniči sa Rusijom (Dagestan - 390 km), na severozapadu sa Gruzijom (480 km), na zapadu je Jermenija (1.007 km), na jugu Iran (765 km) i na krajnjem severozapadu Nahičevana je međunarodna granica sa Turskom (15 km).[26] Na istoku Azerbejdžan izlazi na obale Kaspijskog jezera, a dužina obalne linije je 850 km.

U fizičko-geografskom smislu Azerbejdžan se može podeliti na tri celine:

Geologija[uredi | uredi izvor]

Teritorija Azerbejdžana je smeštena između krajnjeg istočnog segmenta Kavkaskog dela alpske orogeneze i kaspijske depresije na istoku. Severni delovi zemlje koji pripadaju megaantiklinarijumu Velikog Kavkaza su izgrađeni od sedimenata iz doba jure, krede, paleogena i neogena. U tom delu dominiraju škriljci i gline iz perioda jure i pozno jurski fliš. Idući ka jugu starije naslage se postepeno zamenjuju mlađima vulkanskog tipa. Centralni delovi su depresije prekrivene moćnim neogenskim naslagama na čijem dnu su formirane doline Kure i donjeg Araksa.

Blatni vulkan u Gobustanu

U geološkoj građi Malog Kavkaza dominiraju srednjo-jurske vulkanske stene te krečnjaci pozne krede, dok se u severnim delovima primećuju i slojevi prekambrijskih metamorfnih stena, a primetne su i brojne granitne intruzije iz poznog eocena. Tališke planine koje se nalaze na krajnjem jugu (od Malog Kavkaza odvojene poprečnom depresijom donjeg Araksa) predstavljaju sistem maritimnih paleogenih nabora sa vulkanskom osnovom.

Kao reliktni nekadašnje intenzivne vulkanske aktivnosti, na krajnjim jugoistočnim obroncima Velikog Kavkaza, širom centralne nizije nalazi se preko 200 aktivnih blatnih vulkana. Seizmička aktivnost celog regiona je izrazito visoka.

Reljef[uredi | uredi izvor]

Dolina Hinalig sa vrhovima Bazardjuzju i Šahdag

Reljefna slika Azerbejdžana je veoma raznovrsna i na njoj dominiraju dva glavna oblika reljefa: nizije i planine. Oko 40% državne teritorije je planinskog karaktera, a prosečna nadmorska visina iznosi oko 400 m.[27] Hipsometrijski najniža tačka je Kaspijsko more koje se nalazi na 28 m ispod nivoa svetskog mora, dok je najviši vrh Bazardjuzju (4.466 m) na krajnjem severu. Tako je razlika između dva hipsometrijska ekstrema čak 4.494 m.[28]

Planina Murovdag
Bazardjuzju, najviši vrh Azerbejdžana

Planinski sistem Azerbejdžana čine Veliki i Mali Kavkaz i Tališke planine. Veliki Kavkaz u Azerbejdžanu predstavlja krajnji jugoistočni obod ovog planinskog lanca i prostire se severnim i severoistočnim delom zemlje. U Azerbejdžanu je predstavljen preko dva planinska lanca: južni Bazardjuzju visine 4.466 m i severniji Šahdag visine 4.243 m. Idući ka jugoistoku nadmorska visina postepeno opada na 1.000 – 700 m. Mali Kavkaz se prostire u zapadnim i jugozapadnim delovima zemlje i znatno je niži i ravniji. Glavni planinski lanci su Murovdag, Zangezur i Šahdag. Južno od Murovdaga se prostire Karabaška vulkanska visoravan koja se pruža ka jugu sve do doline reke Araksa. Ovaj deo zemlje je obrastao bujnim listopadnim šumama. Tališke planine se nalaze na krajnjem jugoistoku zemlje, uz granicu sa Iranom, i predstavljaju prelaz od Malog Kavkaza ka Elbrusu. Maksimalna visina ovih planina iznosi 2.477 m.

Između visokih planinskih lanaca na severu, zapadu i jugu, u centralnom delu zemlje smestila se prostrana Kursko-araksinska nizija (najveća u Zakavkazju). Centralni deo nizije prati tokove Kure i Araksa i deli se na 5 manjih celina: Muganska, Miljska, Karabaška, Širvanska i Saljanska stepa. Lenkoranska nizija predstavlja južni produžetak centralne nizije u vidu uskog pojasa niskog zemljišta između Tališa i Kaspijskog jezera. Severno od Abšeronskog poluostrva uz kaspijsku obalu prema Dagestanu pruža se Samursko-divičinska nizija. Većina ovih nizija, uključujući i Abšeron se nalazi na nadmorskoj visini nižoj od nivoa svetskog mora (-28 m na obali).

Vode[uredi | uredi izvor]

Reka Kura je najznačajnija reka Azerbejdžana koja protiče srednjim delom Republike Azerbejdžan. Izvire u Gruzijskim planinama, a uliva se u Kaspijsko more koje ima strateški značaj za Azerbejdžan, posebno zbog pomorskog saobraćaja, ribolova i velikih resursnih nalazišta nafte i plina.

Azerbejdžan izlazi na Kaspijsko jezero u dužini od oko 400 km.

Klima[uredi | uredi izvor]

Klima u Azerbejdžanu je izrazito kontinentalna i suva, suptropska na jugoistoku. Prosečne temperature su 3,5 °C u januaru i 25 stepeni Celzijusovih u julu. Prosečna količina padavina u ravnicama iznosi između 200 mm i 300 mm.

Flora i fauna[uredi | uredi izvor]

Prvi izveštaji o bogatstvu i raznovrsnosti životinjskog sveta u Azerbejdžanu mogu se naći u putopisnim beleškama istočnjačkih putnika. Prvi podaci o flori i fauni Azerbejdžana prikupljeni su tokom poseta prirodnjaka Azerbejdžanu u 17. veku.[29]

U Azerbejdžanu je zabeleženo i klasifikovano 106 vrsta sisara, 97 vrsta riba, 363 vrste ptica, 10 vrsta vodozemaca i 52 vrste gmizavaca.[30] Nacionalna životinja Azerbejdžana je karabaški konj, planinsko-stepski trkački i jahaći konj endem Azerbejdžana. Karabaški konj ima reputaciju zbog dobre naravi, brzine, elegancije i inteligencije. To je jedna od najstarijih rasa, čije poreklo datira iz antičkog sveta, ali danas je konj ugrožena vrsta.[31]

Flora Azerbejdžana se sastoji od više od 4.500 vrsta viših biljaka . Zbog jedinstvene klime u Azerbejdžanu, flora je mnogo bogatija po broju vrsta od flore drugih republika Južnog Kavkaza. U Azerbejdžanu se može naći 66 odsto vrsta koje rastu na celom Kavkazu.[32] Zemlja se nalazi u okviru četiri ekoregiona: kaspijske hirkanske mešovite šume, kavkaske mešovite šume, istočnoanadolske planinske stepe i azerbejdžanske pustinje i stepe.[33] Azerbejdžan je za 2018. imao srednju ocenu indeksa integriteta šumskog pejzaža od 6,55/10, što ga je rangiralo na 72. mesto u svetu od 172 zemlje.[34]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Azerbejdžan posle rata za Nagorno-Karabah
Glavni članak: Istorija Azerbejdžana

Antika[uredi | uredi izvor]

Najraniji dokazi naseljavanja ljudi na teritoriji Azerbejdžana datiraju iz kasnog kamenog doba i vezani su za Guručajsku kulturu pećine Azih.[35]

Rana naselja na teritoriji Azerbejdžana su bila skitseke naseobine, tokom 9. veka pre nove ere.[36] Nakon Skita, iranski Medijci su zavladali područjem južno od reke Aras.[37] Mediji su izgradili ogromno carstvo između 900. i 700. godine pre nove ere, koja je integrisana u Ahemenidsko carstvo oko 550. godine pre nove ere.[38] Ovu oblast su osvojili Ahemenidi što je dovelo do širenja zoroastrizma.[39]

Od Sasanidskog perioda do Safavidskog perioda[uredi | uredi izvor]

Sasanidsko carstvo je pretvorilo Kavkasku Albaniju u vazalnu državu 252. godine, dok je kralj Urnair zvanično prihvatio hrišćanstvo kao državnu religiju u 4. veku.[40] Uprkos sasanidskoj vladavini, Albanija je ostala entitet u regionu do 9. veka, dok je u potpunosti bila podređena Sasanidskom Iranu i zadržala svoju monarhiju. Uprkos tome što je bio jedan od glavnih vazala sasanidskog cara, albanski kralj je imao samo privid autoriteta, a sasanidski marzban (vojni guverner) imao je većinu civilne, verske i vojne vlasti.[41]

U prvoj polovini 7. veka, Kavkaska Albanija je, kao vazal Sasanida, došla pod nominalnu muslimansku vlast kao posledica muslimanskog osvajanja Persije. Omajadski kalifat zaustavio je prodiranje Sasanida i Vizantinaca sa Južnog Kavkaza i pretvorio kavkasku Albaniju u vazalnu državu nakon što je hrišćanski otpor predvođen kraljem Javanširom ugušen 667. Vakum koji je ostavio pad Abasidskog kalifata popunile su brojne lokalne dinastije kao što su Salaridi, Sajidi i Šadadidi. Početkom 11. veka teritoriju su postepeno zauzeli talasi Turaka Oguza iz centralne Azije, koji su u to vreme prihvatili turkomanski etnonim.[42] Prva od ovih turskih dinastija bila je Seldžučka imperija, koja je ušla u oblast danas poznata kao Azerbejdžan do 1067.[43]

Predtursko stanovništvo koje je živelo na teritoriji savremenog Azerbejdžana govorilo je nekoliko indoevropskih i kavkaskih jezika, među njima jermenski[44][45][46][47][48] i iranski jezik, staroazerbejdžanski, koji je bio postepeno zamenjen turskim jezikom, ranim prethodnikom današnjeg azerbejdžanskog jezika.[49] Neki lingvisti su takođe izjavili da tati dijalekti iranskog Azerbejdžana i Republike Azerbejdžan, poput onih kojima govore Tati, potiču od starog azerskog.[50][51] Lokalno, posedima kasnijeg Seldžučkog carstva vladali su Eldiguzidi, vazali seldžučkih sultana, ali ponekad su i sami bili defakto vladari. Pod Seldžucima, lokalni pesnici kao što su Nizami Gandžavi i Hakani svojim radom doveli su do procvata persijske književnosti na teritoriji današnjeg Azerbejdžana.[52][53]

Lokalna dinastija Širvanšaha postala je vazalna država Timurovog carstva i pomagala mu je u ratu sa vladarom Zlatne Horde Tohtamišom . Nakon Timurove smrti, nastale su dve nezavisne i rivalske države: Kara Koiunlu i Ak Koiunlu . Širvanšahovi su se vratili, održavajući tokom mnogih narednih vekova visok stepen autonomije kao lokalni vladari i vazali, kao što su to činili od 861. Godine 1501. iranska dinastija Safavida pokorila je Širvanšahe i dobila svoje posede. Tokom sledećeg veka, Safavidi su preobratili ranije sunitsko stanovništvo u šiitski islam,[54][55][56] kao što su učinili sa stanovništvom današnjeg Irana.[57] Safavidi su dozvolili Širvanšahima da ostanu na vlasti, pod Safavidskim vrhovnom vlašću, do 1538. godine, kada ih je Safavidski kralj Tahmasp I (r. 1524–1576) potpuno svrgnuo i pretvorio ovu oblast u Safavidsku provinciju Širvan. Sunitski Osmanlije su nakratko uspele da zauzmu delove današnjeg Azerbejdžana kao rezultat Osmansko-Safavidskog rata 1578–1590 ; do ranog 17. veka, zbacio ih je safavidski iranski vladar Abas I (r. 1588–1629). Nakon propasti Safavidskog carstva, Baku i njegovu okolinu su nakratko okupirali Rusi kao posledica rusko-persijskog rata 1722–1723 . Uprkos kratkim prekidima poput ovih od strane susednih rivala Safavidskog Irana, zemlja današnjeg Azerbejdžana ostala je pod iranskom vlašću od najranije pojave Safavida do 19. veka.[58][59]

Moderna istorija[uredi | uredi izvor]

Nakon Safavida, ovim područjem je vladala iranska dinastija Afšarida. Nakon smrti Nader Šaha (r. 1736–1747), mnogi od njegovih bivših podanika iskoristili su erupciju nestabilnosti. Na tom području su nastali brojni samoupravni kanati sa različitim oblicima autonomije.[60][61][62][63][64] Vladari ovih kanata bili su direktno povezani sa vladajućim dinastijama Irana i bili su vazali i podanici iranskog šaha.[65] Kanati su vršili kontrolu nad svojim poslovima preko međunarodnih trgovačkih puteva između Centralne Azije i Zapada.[66]

Opsada tvrđave Ganja 1804. tokom Rusko-persijskog rata 1804–1813.

Nakon toga, oblast je bila pod uzastopnom vlašću iranskih Zanda i Kadžara.[67] Od kasnog 18. veka, carska Rusija je prešla na agresivniji geo-politički stav prema svoja dva suseda i rivala na jugu, naime Iranu i Otomanskom carstvu.[68] Rusija je sada aktivno pokušavala da dobije posed kavkaskog regiona koji je najvećim delom bio u rukama Irana.[69] Godine 1804. Rusi su napali i opljačkali iranski grad Gandžu, što je izazvalo rusko-persijski rat 1804–1813.[70] Vojno nadmoćniji Rusi su pobedom okončali Rusko-persijski rat 1804–1813.[71]

Nakon gubitka Kadžarskog Irana u ratu 1804–1813, on je bio primoran da ustupi vlast nad većinom kanata, zajedno sa Gruzijom i Dagestanom, Ruskom carstvu, prema Gulistanskom ugovoru.[72]

Oblast severno od reke Aras, među kojom se nalazi i savremena Republika Azerbejdžan, bila je iranska teritorija sve dok je Rusija nije zauzela u 19. veku.[73][74][75][76][77][78] Otprilike deceniju kasnije, kršeći Gulistanski sporazum, Rusi su izvršili invaziju na iranski Erivanski kanat.[79][80] Ovo je izazvalo poslednji nalet neprijateljstava između njih dvoje, Rusko-persijski rat 1826–1828. Rezultirajući sporazum iz Turkmenčaja, primorao je Kadžarski Iran da ustupi suverenitet nad Erivanskim kanatom, Nahičivanskim kanatom i ostatkom Tališkog kanata[81] koji je obuhvatao poslednje delove tla savremene Azerbejdžanske Republike koji su još uvek bili u iranskim rukama. Nakon uključivanja svih kavkaskih teritorija od Irana u sastav Rusije, nova granica između njih je postavljena na reci Aras, koja je nakon raspada Sovjetskog Saveza postala deo granice između Irana i Republike Azerbejdžan.[82]

Kadžarski Iran je u 19. veku bio prinuđen da ustupi svoje kavkaske teritorije Rusiji, što je uključivalo i teritoriju današnje Azerbejdžanske Republike, dok je kao rezultat te cesije azerbejdžanska etnička grupa danas podeljena između dva naroda: Irana i Azerbejdžan.[83]

Uprkos ruskom osvajanju, tokom čitavog 19. veka, zaokupljenost iranskom kulturom, književnošću i jezikom ostala je široko rasprostranjena među šiitskim i sunitskim intelektualcima u gradovima Bakuu, Gandži i Tiflisu (Tbilisi, sada Gruzija) pod ruskom kontrolom.[84] U istom veku, na istočnom Kavkazu, koji je držala Rusija nakon Irana, krajem 19. veka pojavio se azerbejdžanski nacionalni identitet.[85]

Nakon raspada Ruske imperije tokom Prvog svetskog rata, proglašena je kratkotrajna Zakavkaska Demokratska Federativna Republika, koja je obuhvatala današnje republike Azerbejdžan, Gruziju i Jermeniju. Usledili su masakri na martovske dane[86][87] koji su se odigrali između 30. marta i 2. aprila 1918. u gradu Bakuu i susednim oblastima Bakuske gubernije Ruske imperije.[88] Kada se republika raspala u maju 1918. godine, vodeća stranka Musavat proglasila je nezavisnost kao Azerbejdžanska Demokratska Republika (ADR), usvajajući naziv „Azerbejdžan“ za novu republiku; naziv koji se pre proglašenja ADR-a koristio isključivo za označavanje susednog severozapadnog regiona savremenog Irana.[89][90][91] ADR je bila prva moderna parlamentarna republika u muslimanskom svetu.[92][93][94] Među važnim dostignućima parlamenta bilo je proširenje prava glasa na žene, čime je Azerbejdžan postao prva muslimanska nacija koja je ženama dala jednaka politička prava sa muškarcima.[93] Još jedno značajno dostignuće ADR-a bilo je osnivanje Državnog univerziteta u Bakuu, koji je bio prvi univerzitet modernog tipa osnovan na muslimanskom istoku.[93]

Do marta 1920. bilo je očigledno da će sovjetska Rusija napasti Baku. Vladimir Lenjin je rekao da je invazija bila opravdana jer Sovjetska Rusija nije mogla da preživi bez nafte iz Bakua.[95][96] Nezavisni Azerbejdžan je trajao samo 23 meseca dok ga boljševička 11. sovjetska Crvena armija nije napala, osnivajući Azerbejdžansku SSR 28. aprila 1920. Iako je većina novoformirane azerbejdžanske vojske bila angažovana na gušenju jermenske pobune koja je upravo izbila u Karabahu, Azerbejdžanci nisu brzo ili lako predali svoju kratku nezavisnost iz perioda 1918-20. 20.000 azerbejdžanskih vojnika je poginulo odupirući se onome što je zapravo predstavljalo rusko ponovno osvajanje.[97] U ranom sovjetskom periodu koji je usledio, nastao je azerbejdžanski nacionalni identitet.[98]

Dana 13. oktobra 1921. godine, sovjetske republike Rusija, Jermenija, Azerbejdžan i Gruzija potpisale su sporazum sa Turskom poznat kao Karski mir. Ranije nezavisna Republika Aras bi takođe postala Nahičivanska Autonomna Sovjetska Socijalistička Republika u okviru Azerbejdžanske SSR ugovorom iz Karsa. S druge strane, Jermenija je dobila region Zangezur i Turska je pristala da vrati Gjumri (tada poznat kao Aleksandropolj).[99]

Tokom Drugog svetskog rata, Azerbejdžan je igrao ključnu ulogu u strateškoj energetskoj politici Sovjetskog Saveza, pri čemu je 80 odsto sovjetske nafte za istočnom frontu snabdevan iz Bakua. Ukazom Vrhovnog sovjeta SSSR- a iz februara 1942. godine, zalaganje više od 500 radnika i zaposlenih u naftnoj industriji Azerbejdžana odlikovalo se ordenima i medaljama. Operacija Edelvajs koju je sproveo nemački Vermaht bila je usmerena na Baku zbog njegovog značaja kao energetskog (naftnog) izvorišta važnog za funkcionisanje SSSR-a.[100] Petina svih Azerbejdžanaca borila se u Drugom svetskom ratu od 1941. do 1945. godine. Na front je otišlo oko 681.000 ljudi, od kojih je preko 100.000 žena, dok je ukupan broj stanovnika Azerbejdžana bio 3,4 miliona ljudi u to vreme.[101] Na frontu je ubijeno oko 250.000 ljudi iz Azerbejdžana. Više od 130 Azerbejdžanaca proglašeno je za heroje Sovjetskog Saveza. Azerbejdžanski general-major Azi Aslanov je dva puta odlikovan Herojem Sovjetskog Saveza.[102]

Nezavisnost[uredi | uredi izvor]

Nakon politike glasnosti koju je pokrenuo Mihail Gorbačov, građanski nemiri i etnički sukobi su rasli u različitim regionima Sovjetskog Saveza, uključujući Nagorno-Karabah,[103] autonomnu oblast Azerbejdžanske SSR. Nemiri u Azerbejdžanu, kao odgovor na ravnodušnost Moskve prema već zagrejanom sukobu, rezultirali su pozivima na nezavisnost i otcepljenje, što je kulminiralo događajima u crnom januaru u Bakuu.[104] Kasnije 1990. godine, Vrhovni savet Azerbejdžanske SSR je izbacio reči „sovjetski socijalista“ iz naslova, usvojio „Deklaraciju o suverenitetu Republike Azerbejdžan“ i vratio zastavu Azerbejdžanske Demokratske Republike kao državnu zastavu.[105] Kao posledica neuspelog pokušaja sovjetskog državnog udara 1991. u Moskvi, Vrhovni savet Azerbejdžana je 18. oktobra 1991. usvojio Deklaraciju o nezavisnosti, koja je potvrđena na nacionalnom referendumu u decembru 1991. godine, dok je Sovjetski Savez zvanično prestao da postoji. 26. decembra 1991.[105] Zemlja sada slavi svoj Dan nezavisnosti 18. oktobra.[106]

Prvi period azerbejdžanske nezavisnosti obeležen je Prvim ratom u Nagorno-Karabahu sa etničkom jermenskom većinom oblasti Nagorno-Karabaha koju je podržavala Jermenija.[107] Do kraja sukoba 1994. godine, Jermeni su kontrolisali do 14–16 procenata azerbejdžanske teritorije, uključujući i sam Nagorno-Karabah.[108][109] Tokom rata počinjena su mnoga zverstva i pogromi od strane obe zaraćene strane, uključujući masakre u Malibejliju i Guščularu, masakr u Garadagli i masakri u Hodžaliju, zajedno sa pogromom u Bakuu, masakrom u Maragi i pogromom u Kirovabadu.[110][111] Štaviše, procenjuje se da je oko 30.000 ljudi ubijeno i više od milion ljudi je raseljeno, više od 800.000 Azerbejdžanaca i 300.000 Jermena.[112] Četiri rezolucije Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija (822, 853, 874 i 884) zahtevaju „hitno povlačenje svih jermenskih snaga sa svih okupiranih teritorija Azerbejdžana“.[113] Mnogi Rusi i Jermeni napustili su i pobegli iz Azerbejdžana kao izbeglice tokom 1990-ih.[114] Prema popisu iz 1970. godine, u Azerbejdžanu je živelo 510.000 etničkih Rusa i 484.000 Jermena.[115]

Porodica Alijev, 1993–danas[uredi | uredi izvor]

Godine 1993. demokratski izabrani predsednik Abulfaz Elčibej zbačen je vojnom pobunom koju je predvodio pukovnik Surat Husejnov, što je rezultiralo usponom na vlast bivšeg lidera sovjetskog Azerbejdžana, Hejdara Alijeva.[116] Godine 1994. Surat Husejnov, u to vreme premijer, pokušao je još jedan vojni udar protiv Hejdara Alijeva, ali je uhapšen i optužen za izdaju.[117] Godinu dana kasnije, 1995. godine, pokušan je još jedan državni udar protiv Alijeva, ovog puta od strane komandanta specijalne jedinice OMON - a Rovšana Javadova. Puč je izbegnut, što je rezulovalo ubistvom potonjeg i raspuštanjem azerbejdžanskih jedinica OMON-a.[118][119] U isto vreme, zemlja je bila okaljana raširenom korupcijom u vladajućoj birokratiji.[120] U oktobru 1998. Alijev je ponovo izabran. Uprkos znatno poboljšanom ekonomskom stanju u zeblji, što je posebno ostvareno eksploatacijom naftnog polja Azeri–Čirag–Gunešli i gasnog polja Šah Deniz, Alijevov mandat je kritikovan zbog sumnje na izbornu prevaru, visokog nivoa ekonomske nejednakosti i domaće korupcije.[121]

Vojna situacija u regionu Nagorno-Karabaha pre rata u Nagorno-Karabahu 2020.

Ilham Alijev, sin Hejdara Alijeva, postao je predsednik stranke Novi Azerbejdžan, kao i predsednik Azerbejdžana kada mu je otac umro 2003. godine. Ponovo je izabran na treći predsednički mandat u oktobru 2013. godine.[122] U aprilu 2018, predsednik Ilham Alijev je dobio četvrti uzastopni mandat na izborima koje su glavne opozicione stranke bojkotovale kao lažne.[123] Dana 27. septembra 2020. nastavljeni su novi sukobi u nerešenom sukobu u Nagorno-Karabahu duž granice Nagorno-Karabaha. I oružane snage Azerbejdžana i Jermenije prijavile su vojne i civilne žrtve.[124] Sporazum o prekidu vatre u Nagorno-Karabahu i završetak šestonedeljnog rata između Azerbejdžana i Jermenije naveliko su proslavljeni u Azerbejdžanu, pošto su ostvarili značajne teritorijalne dobiti za Azerbejdžan.[125] U septembru 2023. godine, Azerbejdžan je započeo ofanzivu protiv otcepljene Republike Arcah u Nagorno-Karabahu koja je rezultirala raspadom i reintegracijom Arcaha 1. januara 2024, praćenom egzodusom skoro svih etničkih Jermena iz ovog regiona.[126]

Državno uređenje[uredi | uredi izvor]

Azerbejdžan je republika u čijem sastavu se nalazi i Autonomna Republika Nahčivan, kao i Autonomna Oblast Nagorno-Karabah naseljena pretežno jermenskim stanovništvom. Nagorno-Karabah se jednostrano otcepio od Azerbejdžana i danas postoji kao faktički nezavisna država, međutim, međunarodno nepriznata.

Administrativna podela[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Administrativna podela Azerbejdžana
Administrativna podela Azerbejdžana}

Azerbejdžan se deli na 66 rejona (azer. rayonlar), 12 gradova (azer. şəhərlər) i 1 autonomnu republiku (azer. muxtar respublika). Podela na rejone potiče iz vremena Azerbejdžanske SSR.

Rejoni se dele na opštine, kojih ukupno ima 2698[127][128] (azer. bələdiyyə, мн. bələdiyyələr). Dva grada, Baku i Gandža, takođe su podeljeni na rejone.

Deo teritorije Azerbejdžana je pod kontrolom nepriznate države Nagorno-Karabah.

Veći gradovi[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Spisak gradova u Azerbejdžanu

Četiri najveća grada Azerbejdžana sa približnim brojem stanovnika:

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Jezik[uredi | uredi izvor]

Službeni jezik Azerbejdžana je azerski jezik. To je jezik kojim govori (95%) stanovnika i pripada turkijskoj grupi, odnosno Oguz (južnoturkiskoj) podgrupi jezika (zajedno sa gagauškim, krimsko-tatarskim, turskim i turkmenskim ). Osim Republike Azerbejdžan i Dagestana (u Rusiji) gde je azerski zvaničan jezik, široko je rasprostranjen i na severu Irana, kao i u delovima istočne Turske, Jermenije i Kazahstana. Jezik koristi tri pisma: latinicu, ćirilicu i arapsko pismo. Uredbom predsednika Azerbejdžana 9. avgust je proglašen za dan ovog jezika.

Drugi manjinski jezici u Azerbejdžanu su ruski i jermenski jezik u Nagorno-Karabahu.

Najpoznatiji kompozitor koji je pisao i komponovao na azerskom je Uzeir Hadžibejli. Jedan od najistaknutijih savremenih pisaca na azerskom jeziku je Mirza Kazar.

Religija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Religije Azerbejdžana

Sloboda veroispovesti u Azerbejdžanu je garantovana ustavom Azerbejdžana. Prema zvaničnim podacima muslimani čine između 93,4% i 96% stanovništva od čega su 85% šiiti i 15% suniti. Hrišćani čine između 3% i 4% stanovništva od kojih najviše ima vernika Ruska pravoslavna crkva i Jermenska apostolska crkva (Nagorno-Karabah).[129]

Etničke grupe[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Etničke grupe Azerbejdžana

Ekonomija[uredi | uredi izvor]

Nakon sticanja nezavisnosti 1991. godine, Azerbejdžan je postao član Međunarodnog monetarnog fonda, Svetske banke, Evropske banke za obnovu i razvoj, Islamske razvojne banke i Azijske razvojne banke.[130] Bankarski sistem Azerbejdžana sastoji se od Centralne banke Azerbejdžana, komercijalnih banaka i nebankarskih kreditnih organizacija. Nacionalna (sada Centralna) banka je stvorena 1992. godine na osnovu Državne štedionice Azerbejdžana, filijale bivše Državne štedionice SSSR-a. Centralna banka služi kao centralna banka Azerbejdžana, ovlašćena da izdaje nacionalnu valutu, azerbejdžanski manat, i da nadgleda sve komercijalne banke. Dve velike komercijalne banke su UniBank i državna Međunarodna banka Azerbejdžana, koju vodi Abas Ibrahimov.[131]

Proporcionalna zastupljenost izvoza Azerbejdžana, 2019

Podstaknuta rastom potrošnje i tražnje, stopa inflacije u K1 2007. dostigla je 16,6%.[132] Nominalni prihodi i mesečne zarade porasli su za 29% i 25% respektivno u odnosu na ovu cifru, ali je povećanje cena u ne-naftnoj industriji podstaklo inflaciju.[132] Azerbejdžan pokazuje neke znake takozvane „ holandske bolesti “ zbog svog brzorastućeg energetskog sektora, koji izaziva inflaciju i poskupljuje izvoz u drugim granama mimo energetike.[133]

Početkom 2000-ih, hronično visoka inflacija je stavljena pod kontrolu. Ovo je dovelo do pokretanja nove valute, novog azerbejdžanskog manata, 1. januara 2006. godine, kako bi se učvrstile ekonomske reforme i izbrisali nasleđeni ostaci nestabilne ekonomije.[134][135] Do 2012. BDP Azerbejdžana je porastao 20 puta u odnosu na nivo iz 1995. godine. [136]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ LaPorte, Jody (2016). „Semi-presidentialism in Azerbaijan”. Ur.: Elgie, Robert; Moestrup, Sophia. Semi-Presidentialism in the Caucasus and Central Asia. London: Palgrave Macmillan (objavljeno 15. 5. 2016). str. 91—117. ISBN 978-1-137-38780-6. LCCN 2016939393. OCLC 6039791976. doi:10.1057/978-1-137-38781-3_4. „LaPorte examines the dynamics of semi-presidentialism in Azerbaijan. Azerbaijan's regime is a curious hybrid, in which semi-presidential institutions operate in the larger context of authoritarianism. The author compares formal Constitutional provisions with the practice of politics in the country, suggesting that formal and informal sources of authority come together to enhance the effective powers of the presidency. In addition to the considerable formal powers laid out in the Constitution, Azerbaijan's president also benefits from the support of the ruling party and informal family and patronage networks. LaPorte concludes by discussing the theoretical implications of this symbiosis between formal and informal institutions in Azerbaijan's semi-presidential regime.” 
  2. ^ „Novый premьer-ministr Azerbaйdžana Ali Asadov. BIOGRAFIЯ” (na jeziku: ruski). 8. 10. 2019. 
  3. ^ „Azerbaijan”. The World Factbook (2024 izd.). Central Intelligence Agency. Pristupljeno 24. 9. 2022.  (Archived 2022 edition)
  4. ^ a b „World Economic Outlook Database, October 2022”. IMF.org. International Monetary Fund. oktobar 2022. Pristupljeno 1. 2. 2023. 
  5. ^ a b v Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 19. ISBN 86-331-2075-5. 
  6. ^ Azerbejdžan se smatra i evropskom i azijskom državom. Sledeći izvori smatraju Azerbejdžan delom Azije: UN klasifikacija; The CIA World Factbook CIA.gov Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. jul 2016), NationalGeographic.com, i Encyclopædia Britannica. Izvori koji Azerbejdžan smatraju delom Evrope su: Merriam-Webster's Collegiate Dictionary, i Worldatlas.com, Pristupljeno 17. 4. 2013.
  7. ^ Pipes 1997, str. 218–220, 229
  8. ^ Kazemzadeh 1951, str. 124, 222, 229, 269–270 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFKazemzadeh1951 (help)
  9. ^ Kramer, Andrew E. (10. 11. 2020). „Facing Military Debacle, Armenia Accepts a Deal in Nagorno-Karabakh War”Neophodna novčana pretplata. The New York Times. Arhivirano iz originala 2020-11-10. g. 
  10. ^ Ebel, Francesca (28. 9. 2023). „Defeated by force, Nagorno-Karabakh government declares it will dissolve”. The Washington Post. Pristupljeno 28. 9. 2023. 
  11. ^ „"Azerbaijan: Membership of international groupings/organisations: ". British Foreign & Commonwealth Office.”. fco.gov.uk. 4. 7. 2023. Arhivirano iz originala 31. 7. 2003. g. Pristupljeno 12. 9. 2011. 
  12. ^ Publications 1999, str. 154.
  13. ^ "Best Countries for Business". Forbes. September 8, 2010.
  14. ^ Azerbaijan: Report for Selected Countries and Subjects". International Monetary Fund., Pristupljeno 12. 4. 2011.
  15. ^ Chaumont, M. L. "Atropates". Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. jun 2011) Encyclopaedia Iranica. 3.1. London: Routledge & Kegan Paul.
  16. ^ Schippmann 1989, str. 221–224.
  17. ^ Asatrяn G. S. Zametki ob azari — isčeznuvšem яzыke Azarbaйdžana, Pristupljeno 17. 4. 2013.
  18. ^ "Azerbaijan: Early History: Persian and Greek Influences". U.S. Library of Congres., Pristupljeno 7. 6. 2006.
  19. ^ Talah V. Roždennый pod znakom kometы: Mitridat Эvpator Dionis. — Odessa, 2006.
  20. ^ Vsemirnaя istoriя, M., 1956, t. 3. pp. 132 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. januar 2012), Pristupljeno 17. 4. 2013.
  21. ^ Reza, Эnaяt-olla. Azarbaйdžan i Arran, Pristupljeno 17. 4. 2013.
  22. ^ Aderbidžan // Эnciklopedičeskiй slovarь Brokgauza i Efrona: V 86 tomah (82 t. i 4 dop.) — SPb., 1890—1907.
  23. ^ Qarābāghī, Jamāl Javānshīr; Bournoutian, George A. (1994). A history of Qarabagh: an annotated translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers. str. XV. ISBN 978-1-56859-011-0. 
  24. ^ Azerbaйdžanskaя Narodnaя Respublika (Azerbaйdžan Halg Džumhuriййeti) — pervaя parlamentskaя respublika na Vostoke (maй 1918 g. — aprelь 1920 g.) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. maj 2011), Pristupljeno 17. 4. 2013.
  25. ^ AZERBAЙDŽAN na
  26. ^ "Geographical data". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. Pristupljeno 2007-05-26. Arhivirano iz originala na dan 25. 7. 2013.
  27. ^ "Azerbaijan: Biodiversity". Central Asia and Caucasus Institute. Pristupljeno 2007-05-26. Arhivirano iz originala na dan 8. 2. 2012.
  28. ^ "Orography of Azerbaijan". United Nations Environment Programme. Pristupljeno 2010-06-30
  29. ^ „Azerbaijan: Biodiversity”. Central Asia and Transcaucasus Network on Plant Genetic Resources. 2003. Arhivirano iz originala 8. 2. 2012. g. Pristupljeno 17. 2. 2017. 
  30. ^ „Azerbaijan: Biodiversity”. Central Asia and Transcaucasus Network on Plant Genetic Resources. 2003. Arhivirano iz originala 8. 2. 2012. g. Pristupljeno 17. 2. 2017. 
  31. ^ „The Karabakh Horse”. Karabakh Foundation. Arhivirano iz originala 13. 10. 2010. g. 
  32. ^ „Azerbaijan – Flora”. Heydar Aliyev Foundation. Pristupljeno 5. 3. 2010. 
  33. ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant (2017). „An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm”. BioScience. 67 (6): 534—545. ISSN 0006-3568. PMC 5451287 Slobodan pristup. PMID 28608869. doi:10.1093/biosci/bix014 Slobodan pristup. 
  34. ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G. (2020). „Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material”. Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. ISSN 2041-1723. PMC 7723057 Slobodan pristup. PMID 33293507. doi:10.1038/s41467-020-19493-3 Slobodan pristup. 
  35. ^ Azakov, Siyavush. „National report on institutional landscape and research policy Social Sciences and Humanities in Azerbaijan” (PDF). Azerbaijan National Academy of Sciences. Arhivirano iz originala (PDF) 16. 11. 2011. g. Pristupljeno 27. 5. 2007. 
  36. ^ „Azerbaijan: Early History: Iranian and Greek Influences”. U.S. Library of Congress. Pristupljeno 7. 6. 2006. 
  37. ^ Swietochowski, Tadeusz (1999). Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-3550-4. 
  38. ^ Dizadji 2010, str. 105
  39. ^ Chaumont, M. L. (1984). „Albania”. Encyclopædia Iranica. 
  40. ^ Shaw, Ian (2017). Christianity: The Biography: 2000 Years of Global History. Zondervan Academic. ISBN 978-0-310-53628-4. 
  41. ^ Ehsan Yarshater (1983). The Cambridge history of Iran, Volume 1. Cambridge University Press. str. 141. ISBN 978-0-521-20092-9. 
  42. ^ Barthold, V.V. Sochineniya; p. 558: "Whatever the former significance of the Oghuz people in Eastern Asia, after the events of the 8th and 9th centuries, it focuses more and more on the West, on the border of the Pre-Asian cultural world, which was destined to be invaded by the Oghuz people in the 11th century, or, as they were called only in the west, by the Turkmen."
  43. ^ Canby, Sheila R.; Beyazit, Deniz; Rugiadi, Martina; Peacock, A. C. S. (2016). Court and Cosmos: The Great Age of the Seljuqs (na jeziku: engleski). Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-1-58839-589-4. 
  44. ^ Hewsen, Robert H.; Salvatico, Christoper C. (2001). Armenia: A Historical Atlas (na jeziku: engleski). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-33228-4. 
  45. ^ Samuelian, Thomas J. (1982). Hewsen, Robert H. (1982). Thomas J. Samuelian, ed. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians". Classical Armenian Culture: Influences and Creativity. (Philadelphia: Scholars Press. p. 45. Scholars Press. ISBN 978-0-89130-565-1. 
  46. ^ Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. str. 32–33, map 19 (shows the territory of modern Nagorno–Karabakh as part of the Orontids' Kingdom of Armenia). 
  47. ^ Moiseй Horenskiй. Armяnskaя Geografiя VII v. Perevod Patkanova K.P. SPb., 1877. str. 40,17
  48. ^ Hewsen, Robert H. "The Kingdom of Artsakh," in T. Samuelian & M. Stone, eds. Medieval Armenian Culture. Chico, CA, 1983
  49. ^ Yarshater, E. (1987). „The Iranian Language of Azerbaijan”. Encyclopædia Iranica. III/2. 
  50. ^ Ludwig, Paul (1998). Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies. 1 (Nicholas Sims-Williams (ed.) izd.). Cambridge: Wiesbaden: Reichert. ISBN 978-3-89500-070-6. 
  51. ^ Roy, Olivier (2007). The new Central Asia: geopolitics and the birth of nations (reprint izd.). I.B. Tauris. str. 6. ISBN 978-1-84511-552-4. 
  52. ^ „Neẓāmī”. Encyclopædia Britannica. 2009. Arhivirano iz originala 4. 12. 2008. g. Pristupljeno 28. 2. 2009. 
  53. ^ „Khāqānī”. Encyclopædia Britannica. 
  54. ^ R. Ward, Steven (2009). Immortal: a military history of Iran and its armed forcesSlobodan pristup ograničen dužinom probne verzije, inače neophodna pretplata. Georgetown University Press. str. 43. ISBN 978-1-58901-258-5. 
  55. ^ Malcolm Wagstaff, John (1985). The evolution of middle eastern landscapes: an outline to A.D. 1840, Part 1840. Rowman & Littlefield. str. 205. ISBN 978-0-389-20577-7. 
  56. ^ L. Altstadt, Audrey (1992). The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Hoover Press. str. 5. ISBN 978-0-8179-9182-1. 
  57. ^ Akiner, Shirin (2004). The Caspian: Politics, Energy and Security. RoutledgeCurzon. str. 158. ISBN 978-0-7007-0501-6. 
  58. ^ Swietochowski 1995, str. 69, 133
  59. ^ L. Batalden, Sandra (1997). The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group. str. 98. ISBN 978-0-89774-940-4. 
  60. ^ Walker, Christopher J. (1980). Armenia, the survival of a nation. Croom Helm. str. 45. ISBN 978-0-7099-0210-2. „Tsitsianov next moved against the semi-independent Iranian khanates. On the thinnest of pretexts, he captured the Muslim town of Gandja, the seat of Islamic learning in the Caucasus (...)” 
  61. ^ Saparov, Arsène (2014). From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. Routledge. ISBN 978-1-317-63783-7. „Even though these principalities [the khanates] had not been under Iranian suzerainty since the assassination of Nadir Shah in 1747, they were traditionally considered an inalienable part of Iranian domains. (...) To the semi-independent Caucasian principalities, the appearance of the new Great Power (...)” 
  62. ^ Kashani-Sabet, Firoozeh (maj 1997). „Fragile Frontiers: The Diminishing Domains of Qajar Iran”. International Journal of Middle East Studies. 29 (2): 210. doi:10.1017/s0020743800064473 Slobodan pristup. „In 1795, Ibrahim Khalil Khan, the wali of Qarabagh, warned Sultan Selim III of Aqa Muhammad Khan's ambitions. Fearing for his independence, he informed the Sultan of Aqa Muhammad Khan's ability to subdue Azerbaijan and later Qarabagh, Erivan, and Georgia.” 
  63. ^ Barker, Adele Marie; Grant, Bruce (2010). The Russia Reader: History, Culture, Politics. Duke University Press. str. 253. ISBN 978-0-8223-4648-7. „But they were relatively more accessible given the organization of small, centralized, semi-independent khanates that functioned through the decline of Iranian rule after the death of Nadir Shah in the mid-eighteenth century (...)” 
  64. ^ Avery, Peter; Hambly, Gavin (1991). The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. str. 126. ISBN 978-0-521-20095-0. „Agha Muhammad Khan could now turn to the restoration of the outlying provinces of the Safavid kingdom. Returning to Tehran in the spring of 1795, he assembled a force of some 60,000 cavalries and infantry and in Shawwal Dhul-Qa'da/May, set off for Azarbaijan, intending to conquer the country between the rivers Aras and Kura, formerly under Safavid control. This region comprised a number of khanates of which the most important was Qarabagh, with its capital at Shusha; Ganja, with its capital of the same name; Shirvan across the Kura, with its capital at Shamakhi; and to the north-west, on both banks of the Kura, Christian Georgia (Gurjistan), with its capital at Tiflis.” 
  65. ^ Encyclopedia of Soviet law By Ferdinand Joseph Maria Feldbrugge, Gerard Pieter van den Berg, William B. Simons, Page 457
  66. ^ King, Charles (2008). The ghost of freedom: a history of the Caucasus. University of Michigan. str. 10. ISBN 978-0-19-517775-6. 
  67. ^ Hacikyan, Agop Jack; Basmaijan, Gabriel; Franchuk, Edward S.; Ouzounian, Nourhan, ur. (2005). The Heritage of Armenian Literature: From the eighteenth century to modern times. Detroit: Wayne State University Press. str. 6. ISBN 978-0-8143-3221-4. 
  68. ^ ́Goston, Gabor A.; Masters, Bruce Alan (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. str. 125. ISBN 978-1-4381-1025-7. 
  69. ^ „Caucasus and Iran”. Encyclopædia Iranica. Pristupljeno 3. 9. 2012. 
  70. ^ Tucker, Spencer C., ur. (2010). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. str. 1035. ISBN 978-1-85109-672-5. „January 1804. (...) Russo-Persian War. Russian invasion of Persia. (...) In January 1804 Russian forces under General Paul Tsitsianov (Sisianoff) invade Persia and storm the citadel of Ganjeh, beginning the Russo-Persian War (1804–1813).” 
  71. ^ Goldstein, Erik (1992). Wars and Peace Treaties: 1816 to 1991. London: Routledge. str. 67. ISBN 978-0-415-07822-1. 
  72. ^ Dowling, Timothy C. (2. 12. 2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. str. 728—729. ISBN 978-1-59884-948-6. 
  73. ^ Swietochowski 1995, str. 69, 133
  74. ^ L. Batalden, Sandra (1997). The Newly Independent States of Eurasia: Handbook of Former Soviet Republics. Greenwood Publishing Group. str. 98. ISBN 978-0-89774-940-4. 
  75. ^ E. Ebel, Robert, Menon, Rajan (2000). Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus. Rowman & Littlefield. str. 181. ISBN 978-0-7425-0063-1. 
  76. ^ Andreeva, Elena (2010). Russia and Iran in the great game: travelogues and orientalism (reprint izd.). Taylor & Francis. str. 6. ISBN 978-0-415-78153-4. 
  77. ^ Çiçek, Kemal, Kuran, Ercüment (2000). The Great Ottoman-Turkish Civilisation. University of Michigan. ISBN 978-975-6782-18-7. 
  78. ^ Ernest Meyer, Karl, Blair Brysac, Shareen (2006). Tournament of Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Basic Books. str. 66. ISBN 978-0-465-04576-1. 
  79. ^ Cronin, Stephanie, ur. (2013). Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions since 1800. Routledge. str. 63. ISBN 978-0-415-62433-6. „Perhaps the most important legacy of Yermolov was his intention from early on to prepare the ground for the conquest of the remaining khanates under Iranian rule and to make the River Aras the new border. (...) Another provocative action by Yermolov was the Russian occupation of the northern shore of Lake Gokcha (Sivan) in the Khanate of Iravan in 1825. A clear violation of Golestan, this action was the most significant provocation by the Russian side. The Lake Gokcha occupation clearly showed that it was Russia and not Iran which initiated hostilities and breached Golestan and that Iran was left with no choice but to come up with a proper response.” 
  80. ^ Dowling, Timothy C., ur. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. str. 729. ISBN 978-1-59884-948-6. „In May 1826, Russia, therefore, occupied Mirak, in the Erivan khanate, in violation of the Treaty of Gulistan.” 
  81. ^ Dowling, Timothy C. (2. 12. 2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. str. 728—729. ISBN 978-1-59884-948-6. 
  82. ^ Alexander Mikaberidze (2015). Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield. str. 664. ISBN 978-1-4422-4146-6. 
  83. ^ Swietochowski, Tadeusz (2003). Eastern Europe, Russia, and Central Asia 2003. Taylor and Francis. str. 104. ISBN 978-1-85743-137-7. 
  84. ^ Gasimov, Zaur (2022). „Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan”. Iranian Studies. 55 (1): 38. S2CID 233889871. doi:10.1080/00210862.2020.1865136. „The preoccupation with Iranian culture, literature, and language was widespread among Baku-, Ganja-, and Tiflis-based Shia as well as Sunni intellectuals, and it never ceased throughout the nineteenth century.” 
  85. ^ Gasimov, Zaur (2022). „Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan”. Iranian Studies. 55 (1): 37. S2CID 233889871. doi:10.1080/00210862.2020.1865136. „Azerbaijani national identity emerged in post-Persian Russian-ruled East Caucasia at the end of the nineteenth century, and was finally forged during the early Soviet period.” 
  86. ^ Smith, Michael (april 2001). „Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920”. Journal of Contemporary History. 36 (2): 228. S2CID 159744435. doi:10.1177/002200940103600202. „'The results of the March events were immediate and total for the Musavat. Several hundreds of its members were killed in the fighting; up to 12,000 Muslim civilians perished; thousands of others fled Baku in a mass exodus'” 
  87. ^ Minahan, James B. (1998). Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States. Greenwood Publishing. str. 22. ISBN 978-0-313-30610-5. „'The tensions and fighting between the Azerbaijanis and the Armenians in the federation culminated in the massacre of some 12,000 Azerbaijanis in Baku by radical Armenians and Bolshevik troops in March 1918'” 
  88. ^ Smith, Michael. „Pamiat' ob utratakh i Azerbaidzhanskoe obshchestvo/Traumatic Loss and Azerbaijani. National Memory”. Azerbaidzhan i Rossiia: obshchestva i gosudarstva (Azerbaijan and Russia: Societies and States) (na jeziku: ruski). Sakharov Center. Arhivirano iz originala 01. 04. 2020. g. Pristupljeno 21. 8. 2011. 
  89. ^ Atabaki, Touraj (2000). Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. I.B.Tauris. str. 25. ISBN 978-1-86064-554-9. 
  90. ^ Dekmejian, R. Hrair; Simonian, Hovann H. (2003). Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. I.B. Tauris. str. 60. ISBN 978-1-86064-922-6. „Until 1918, when the Musavat regime decided to name the newly independent state Azerbaijan, this designation had been used exclusively to identify the Iranian province of Azerbaijan.” 
  91. ^ Rezvani, Babak (2014). Ethno-territorial conflict and coexistence in the caucasus, Central Asia and Fereydan: academisch proefschrift. Amsterdam: Amsterdam University Press. str. 356. ISBN 978-90-485-1928-6. „"The region to the north of the river Araxes was not called Azerbaijan prior to 1918, unlike the region in northwestern Iran that has been called since so long ago."” 
  92. ^ Swietochowski 1995, str. 69, 133
  93. ^ a b v Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle for Transcaucasia: 1917–1921. The New York Philosophical Library. str. 124, 222, 229, 269—270. ISBN 978-0-8305-0076-5. 
  94. ^ Schulze, Reinhard. A Modern History of the Islamic World. I.B.Tauris. 2000. ISBN 978-1-86064-822-9.
  95. ^ Gorяnin, Aleksandr (28. 8. 2003). Očenь černoe zoloto (na jeziku: ruski). GlobalRus. Arhivirano iz originala 6. 9. 2003. g. Pristupljeno 28. 8. 2003. 
  96. ^ Gorяnin, Aleksandr. Istoriя goroda Baku. Častь 3. (na jeziku: ruski). Window2Baku. 
  97. ^ Pope, Hugh (2006). Sons of the conquerors: the rise of the Turkic world. New York: The Overlook Press. str. 116. ISBN 978-1-58567-804-4. 
  98. ^ Gasimov, Zaur (2022). „Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan”. Iranian Studies. 55 (1): 37. S2CID 233889871. doi:10.1080/00210862.2020.1865136. „Azerbaijani national identity emerged in post-Persian Russian-ruled East Caucasia at the end of the nineteenth century, and was finally forged during the early Soviet period.” 
  99. ^ Raymond Duncan, Walter; Holman (Jr.), G. Paul (1994). Ethnic nationalism and regional conflict: the former Soviet Union and YugoslaviaNeophodna slobodna registracija. USA: Westview Press. str. 109–112. ISBN 978-0-231-07068-3. 
  100. ^ Swietochowski 1995, str. 69, 133
  101. ^ „Azerbaijan celebrates day of victory over fascism”. "Contact.az". 9. 5. 2011. Pristupljeno 9. 5. 2011. 
  102. ^ „Victory over Nazis 'was impossible without Baku oil'”. "AzerNEWS". 8. 5. 2010. Arhivirano iz originala 04. 09. 2011. g. Pristupljeno 8. 5. 2010. 
  103. ^ Croissant 1998, str. 36, 37
  104. ^ „Human Rights Watch. "Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights"”. Human Rights Watch. 
  105. ^ a b „Milli Məclisin tarixi. Azərbaycan SSR Ali Soveti (1920–1991-ci illər)” [The history of Milli Majlis. Supreme Soviet of Azerbaijan SSR (1920–1991)]. Pristupljeno 1. 12. 2010. 
  106. ^ King, David C. (2006). Azerbaijan. Marshall Cavendish. str. 116. ISBN 978-0-7614-2011-8. 
  107. ^ „Bishkek Protocol | UN Peacemaker”. United Nations. Pristupljeno 2019-08-23. 
  108. ^ „The World Factbook” (2024 izd.). Central Intelligence Agency. 
  109. ^ De Waal, Thomas (2013). Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press, p. 286. ISBN 978-0-8147-1945-9.
  110. ^ „Massacre by Armenians Being Reported”. The New York Times. 3. 3. 1992. Pristupljeno 9. 9. 2013. 
  111. ^ Smolowe, Jill (16. 3. 1992). „Tragedy Massacre in Khojaly”. Time. Arhivirano iz originala 28. 2. 2005. g. Pristupljeno 9. 9. 2013. 
  112. ^ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh Arhivirano 8 decembar 2015 na sajtu Wayback Machine. International Herald Tribune. 29 November 2003.
  113. ^ „General Assembly adopts resolution reaffirming territorial integrity of Azerbaijan, demanding withdrawal of all Armenian forces”. United Nations General Assembly. 14. 3. 2008. Pristupljeno 14. 3. 2008. 
  114. ^ Southern Caucasus: Facing Integration Problems, Ethnic Russians Long For Better Life. EurasiaNet.org. 30 August 2003.
  115. ^ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic". The Great Soviet Encyclopedia (1979).
  116. ^ „Azerbaijan: Rise to power”. Encyclopedia of the Nations. 3. 10. 1993. Arhivirano iz originala 10. 6. 2011. g. Pristupljeno 22. 5. 2011. 
  117. ^ „Timeline: Azerbaijan A chronology of key events”. BBC News. 31. 3. 2011. 
  118. ^ „Azeri rights activist says 35 imprisoned special police unit members very sick”. BBC Archive. 2. 6. 2000. Arhivirano iz originala 18. 11. 2018. g. Pristupljeno 15. 8. 2009. 
  119. ^ Efron, Sonni (18. 3. 1995). „Azerbaijan Coup Attempt Crushed Caucasus: Loyal forces storm a building and overcome mutinous police units, president reports.”. Los Angeles Times. Arhivirano iz originala 24. 6. 2011. g. Pristupljeno 15. 8. 2009. 
  120. ^ Mulvey, Stephen (14. 10. 2003). „Aliyev and son keep it in the family”. BBC News. Pristupljeno 14. 10. 2003. 
  121. ^ „Azerbaijan's Geidar Aliev dies at 80”. China Daily. 16. 12. 2003. Arhivirano iz originala 17. 12. 2003. g. Pristupljeno 13. 12. 2003. 
  122. ^ „Nov 2013 – Action against opposition”. Keesing's Record of World Events. novembar 2013. str. 53026. 
  123. ^ Welle (www.dw.com), Deutsche (11. 4. 2018). „Azerbaijan's strongman Ilham Aliyev re-elected for fourth consecutive term | DW | 11.04.2018”. Deutsche Welle. 
  124. ^ „Fighting over Nagorno-Karabakh goes on despite US mediation”. Associated Press. 24. 10. 2020. 
  125. ^ „Fury and celebrations as Russia brokers peace deal to end Nagorno-Karabakh war”. The Independent. 11. 11. 2020. 
  126. ^ Demourian, Avet (2023-09-29). „More than 80% of Nagorno-Karabakh's population flees as future uncertain for those who remain”. AP News (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2024-01-02. 
  127. ^ Azərbaycan bələdiyyələri, Pristupljeno 17. 4. 2013. Arhivirano iz originala na dan 18. 2. 2010.
  128. ^ Administrativno-territorialьnыe edinicы Azerbaйdžana Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. oktobar 2018), Pristupljeno 17. 4. 2013.
  129. ^ CIA the World Factbook Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. jul 2016), Pristupljeno 17. 4. 2013.
  130. ^ „Azerbaijan – General Information”. Heydar Aliyev Foundation. Arhivirano iz originala 5. 5. 2007. g. Pristupljeno 22. 5. 2007. 
  131. ^ „Rəhbərlik”. ibar.az (na jeziku: azerbejdžanski). International Bank of Azerbaijan. 
  132. ^ a b „Azerbaijan's Q1 inflation rate 16.6%, National Bank Chief says”. Today.Az. Pristupljeno 29. 5. 2007. 
  133. ^ „Dutch disease and the Azerbaijan economy”. Communist and Post-Communist Studies. 46 (4): 463—480. 1. 12. 2013. doi:10.1016/j.postcomstud.2013.09.001. 
  134. ^ Mehdizade, Sevinj. „Azerbaijan's New Manats: Design and Transition to a New Currency”. Azerbaijan International. 
  135. ^ Ismayilov, Rovshan. „Azerbaijan's Manat Makeover: Good Times Ahead?”. EurasiaNet. Pristupljeno 7. 12. 2010. 
  136. ^ „Bibliothek der Friedrich-Ebert-Stiftung” (PDF). Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g. Pristupljeno 11. 11. 2019. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Азербејџан&oldid=27548041”