Antun Gustav Matoš

Antun Gustav Matoš
Antun Gustav Matoš
Lični podaci
Datum rođenja	(1873-06-13)13. jun 1873.
Mesto rođenja	Tovarnik, Austrougarska
Datum smrti	17. mart 1914.(1914-03-17) (40 god.)
Mesto smrti	Zagreb, Austrougarska

Antun Gustav Matoš (Tovarnik, 13. jun 1873 — Zagreb, 17. mart 1914) bio je hrvatski pjesnik, novelista, feljtonista, esejista i putopisac.

Biografija

Matoš je rođen u Sremu, a preselio se sa roditeljima u Zagreb u drugoj godini života, pa je imao običaj da kaže da je „Bunjevac porijeklom, Sremac rodom, a Zagrepčanin odgojem“. Majka mu je bila Marija čiji je deda Franc Šams (1779—1839) bio farmaceut u Petrovaradinu. Do šestog razreda gimnazije bio je učenik gornjogradske gimnazije, a u sedmom razredu je imao slabe ocjene, osim iz fizike, propedeutike i hrvatskog jezika. Pokušaj studiranja na Vojnom veterinarskom fakultetu u Beču svršio se neuspjehom. Godine 1893. je otišao u vojsku, ali je sljedeće 1894. dezertirao iz Hrvatske, najprije u Šabac, a zatim u Beograd. Kako sam navodi, u Beogradu je tokom sljedeće tri godine i nekoliko mjeseci bio „čelist, pa novinar, literat“. U januaru 1898. godine je preko Beča i Minhena otišao u Ženevu, a odatle 1899. u Pariz, gdje je ostao punih pet godina. Za to vrijeme je napisao najznačajniji dio svoje proze. Godine 1904. opet je stigao u Beograd, da bi — još uvijek kao vojni bjegunac — u tri navrata potajno dolazio u Zagreb tokom 1905, 1906. i 1907. godine. Konačno, 1908, poslije trinaest godina, pomilovan je i definitivno se vratio u Zagreb. Iz Zagreba je povremeno odlazio na putovanja u Italiju, gde je u Rimu napisao „Rimske Feljtone“ njegovo poslednje delo.

Umro je od raka grla 1914. godine u Zagrebu, ostavivši iza sebe dvadesetak što štampanih, što neobjavljenih knjiga: od pripovjedaka, feljtona i putopisa, do pjesama, kritika i polemika.

Matoš je središnja ličnost hrvatske moderne. Esteticizam i umjetničke norme su postali primarni kriterijum vrjednovanja, dok je nacionalni i društveni angažman, dotle praktično jedini kredo, ostao uklopljen u cjelovitiju vizuru zadatka hrvatskih pisaca, koji od Matoša nadalje nisu (osim u komunističkom razdoblju) mogli da gaje pretežno utilitaristički odnos prema umjetničkom stvaralaštvu.

Književnost

U književnost je ušao 1892. pripovijetkom „Moć savjesti“, koja naznačava početak perioda moderne. U nekoliko navrata pisao je o svojem poimanju poetike proznog stvaralaštva i o svojim literarnim uzorima. „... od novelista najviše volim genij Poov, zatim superiornu, konciznu tačnost Merimeovu i prirodnost Mopasanove satire... “ izjavio je u jednom pismu prijatelju Milanu Ogrizoviću. Težnju da se nigdje ne ponavlja, da ne zapadne u manirizam, uspio je ostvariti u većem dijelu svojih pripovjedaka sakupljenih u tri zbirke i izdatih redom: „Iverje“, 1899, „Novo iverje“, 1900, „Umorne priče“, 1909. S obzirom na Matoševu stvaralačku tehniku, metode i stilske postupke u ostvarivanju fabula pripovjedaka, a prije svega s obzirom na tematske interese, poznata je već standardna podjela njegovog pripovjedačkog opusa na dva temeljna tematska kruga: jedan s tematikom iz domaće zagrebačko-zagorske sredine i stvarnim junacima koje je sretao u životu, i drugi s novelama bizarnog sadržaja s dominacijom čudaka, tipova potpuno individualnog karaktera. Jedan i drugi krug povezuje naglašena lirska nota i prisustvo ljubavnih motiva. Novele jednog i drugog kruga nastajale su paralelno, istovremeno, što govori da nije riječ o nekom posebnom evoluiranju Matoša pripovjedača, nego o njegovim pokušajima da na različitim temama ostvaruje i iskušava različite, kako je on to znao reći, „stilske studije“.

Dobar dio elemenata od kojih je satkana pripovjedačka proza s tematikom „naših ljudi i krajeva“, dodirivanje nekih aktuelnih društvenih problema i u groteskno-fantazijskom ciklusu je našlo odjeka, ali motivi misterije ljubavi i smrti, uopšte nokturalnih stanja i atmosfera, u ovom drugom krugu su došla do punog izražaja, dublje i intenzivnije doživljeni. Posebnost tih motiva ogledala se u prvom redu sužavanjem fabulativnih zahvata, analizom pojedinačnih individualnih sudbina literarnih junaka, nestajanjem površnih anegdotskih elemenata i unošenjem nevjerovatnih događaja i bizarnih likova, što će usloviti pojačanu psihološku motivaciju, a potiskivanje sociološke u drugi plan. Sve je to rezultovalo činjenicom da je proza ovoga kruga, umjesto regionalnog ili nacionalnog, poprimila širi kosmopolitski karakter.

Putopisi

U putopisnoj prozi Matoš je jedan od najvećih hrvatskih inovatora. Motiv pejzaža, ne samo kao dio pripovjedačke cjeline, nego i kao samostalna tema, novost je koju Matoš, povodeći se za Baresom, uvodi u hrvatsko prozno stvaralaštvo. Njegov pejzaž ne zaustavlja se samo na spoljnjoj slici, nego aktivno uključuje svog autora: ne samo po lirskoj intonaciji, po izrazu koji nosi ličnu notu i posebnom fokusu kroz koji autor sagledava taj pejzaž, nego naročito po tome što svaki pejzaž obilno razvija asocijacije za promišljanja potpuno različitih problema. Ta izrazito impresionistička crta, gdje pejzaž dobija određenu funkciju da kao povod emocionalnom uzbuđenju razvije do maksimuma sposobnost iskričavih asocijacija - tipična je za Matoševe pejzaže u gotovo svim njegovim tekstovima. Posebno se to ogleda u njegovim brojnim putopisima u kojima je pejzaž isključiva tema (npr. u izvanrednom lirskom putopisu „Oko Lobora“).

Poezija

Dok je novele, putopise, kritičke članke i feljtone pisao i objavljivao uporedo od samog početka svojeg pisanja, poezijom se kontinuirano počeo javljati u časopisima dosta kasno, tek oko 1906. godine, i do kraja života napisao je osamdesetak pjesama. Neosporno je da je Bodler bio veliki Matošev učitelj, od kojega je preuzeo niz formalnih elemenata, i o kome je, ne jednom, oduševljeno i pisao. Osjećaj i potreba za strogo određenim oblikom — konkretno za formu soneta, smisao za muzikalnost stiha, povezivanje u opšti sklad muzike riječi, boje i mirisa, dakle osjećaj za sinesteziju, vrlo prefinjen ritam, te izmjena govorne i pjevne intonacije — su spoljnje, vidljive odlike Matoševe poezije. Ljubav i cvijet, možda dvije ključne riječi i njihovo variranje, međusobno pretapanje i pretvaranje čiste apstrakcije poimanja ljubavi u konkretan pjesnički simbol cvijeta, javljaju se kao dominantni motivi u početku Matoševog pjesničkog govora. Česta pojava motiva smrti u toj lirici, elegičnost, sumornost i baladičnost mnogih njegovih stihova, intenzivno osjećanje prolaznosti i nestajanja, sivilo boja i zvukova, sumnje i doživljaji ljubavi kao velike boli, posljedica su sukoba sna i stvarnosti, najjače izraženih u ponajboljim ljubavnim pjesmama „Samotna ljubav“, „Djevojčici mjesto igračke“ i „Utjeha kose“. Ali, i onda kad je bio najviše obuzet intimnim dilemama i formiranjem vlastitih koncepcija života i svijeta, traženjem puta do ljepote i harmonije, kad je svoja emocionalna stanja izražavao u poetskim pejzažima „Jesenje veče“, „Notturno“, on je istovremeno izražavao i svoja patriotska osjećanja koja su bila neraskidiv, sastavni dio njegove ličnosti. U svojim ponajboljim rodoljubivim stihovima „Stara pjesma“ iz 1909. i „Iseljenik“, razočaran po povratku u domovinu (1908) malodušnošću Hrvata u kuenovskoj i postkuenovskoj eri, Matoš piše elegične stihove obojene sumornim doživljajem domovine. Upravo osjećaju za jezik i njegovu melodioznost, u povezivanju subjektivnog, intimnog s objektivnim i opštim, i u posebno naglašenoj težnji za modernim izrazom i leži Matoševa poetska veličina.

Kritika

Uz iskričav polemički duh kojim se tokom svog spisateljskog puta nerijetko služio u obračunavanju sa mnogim svojim savremenicima, Matoš je ostavio dubok trag i u žanru kritike i esejistike, i feljtonistike. U njima, uz naglašeno impresionistički pristup djelima pojedinih hrvatskih (Kranjčević, Vidrić, Domjanić, Kamov) ili srpskih pisaca (Sremac, Veselinović, Pandurović), Matoš je nerijetko iznosio i svoje umjetničke postulate. Shvatajući umjetnost kao sinonim za lijepo, on intenzitet pjesnikove superiornosti riječi i izraza, dakle individualnog piščevog stila, uzima kao osnovni kriterijum za estetsko vrjednovanje djela. To je i razlog što ne pravi razlike između pojedinih književnih vrsta: pripovjedačka proza, lirika i kritika za njega su samo umjetnost iz koje na prvom mjestu treba zračiti individualna ličnost stvaraoca i njegova umješnost plastičnog i nebanalnog izražavanja. Međutim, iako je polazio od izrazito estetskih mjerila, dakle određenog univerzalnog pristupa i ocjenjivanja, nikad nije zanemarivao ni specifični nacionalni kriterijum u analizi pisaca hrvatske književnosti.

Matoševo djelo je prelomno u istoriji hrvatske književnosti: slobodno se može reći da bez njegovog zaokreta i ostvarenja, posebno na polju kritike, eseja i poezije, ne bi bilo hrvatske književnosti kakvu poznajemo. Ni Krleža, ni Ujević ne bi bili mogući da Matoš nije trgnuo hrvatsku književnost iz letargije provincijalizma i uveo je u maticu svjetske književnosti.

Djela

• Cvijet sa raskršća

Literatura

• Čolak, Tode. Antun Gustav Matoš. Beograd : Rad, 1962. str. 1—38. 

Spoljašnje veze

• Antun Gustav Matoš na hrt.hr Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. mart 2014)
• Pripovijetke
• Pjesme