Arad

Koordinate: 46° 10′ 47″ S; 21° 18′ 59″ I / 46.17972° S; 21.31642° I / 46.17972; 21.31642
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe, pogledajte Arad (višeznačna odrednica).
Arad
Arad
Gradska kuća u Aradu
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Rumunija
OkrugArad
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2011.159.074 [1][2]
 — gustina528,68 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate46° 10′ 47″ S; 21° 18′ 59″ I / 46.17972° S; 21.31642° I / 46.17972; 21.31642
Aps. visina116,5 m
Površina300,89 km2
Arad na karti Rumunije
Arad
Arad
Arad na karti Rumunije

Arad (rum, mađ, i nem. Arad) grad je u zapadnoj Rumuniji, delom u rumunskom Banatu, a delom u oblasti Krišana, na desnoj obali Moriša. Glavni je grad istoimenog okruga Arad.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Arad je jedan od rumunskih gradova koji su najudaljeniji od prestonice Bukurešta (550 km), dok je sa druge strane grad mnogo bliži Beogradu (215 km). Najbliži veći grad je južnije smešteni Temišvar na 43 km razdaljine.

Reljef: Grad Arad se nalazi u istočnom obodu Panonske nizije, na oko 100 m nadmorske visine. Mesto grada je granica između ravnice na zapadu i početaka pobrđa na istoku.

Klima u Aradu je umereno kontinentalna - panonska varijanta sa toplim letima i hladnim zimama.

Vode: Kroz grad protiče reka Moriš, koja deli grad na severni (veći) i južni (manji) deo. Reka je i granica između istorijskih pokrajina Banata i Krišane, pa je i Arad delom u Banatu (jug), a delom u Krišani (sever).

Istorija[uredi | uredi izvor]

Srpska pravoslavna crkva u Aradu
Rimokatolička katedrala u Aradu
Nova rumunska pravoslavna crkva u Aradu

Prvi put se Arad pominje u 11 veku. Škola u Aradu je postojala 1606. godine. Godine 1660. u mahali Aradu je knez Ignjat koji je u ime varoši dao kaluđerima srpskog manastira Pećke patrijaršije prilog od 4.000 aspri. Pored njega pominju se tri pravoslavna sveštenika - pop Ilija, pop Maksim i pop Staniša.[3] Od 1699. do 1741. godine Arad je bio sedište pomoriške granice i u svoje doba sedište srpskih episkopa.

Arad je postao slobodna carska i kraljevska varoš 1726. godine.[4] U njemu živi 1843. godine 15.000 stanovnika. Čuvenu aradsku tvrđavu gradio je jedan od zapovednika Pomoriške granice Tekelija.

Austrijski carski revizor Erler je 1774. godine konstatovao da mesto Novi Arad (južno, pored Arada) pripada Sentmikloškom okrugu, Lipovskog distrikta. Tu se nalazi poštanska stanica, carinarnica, rimokatolička crkva dok je stanovništvo pretežno nemačko.[5] Mesto je 1846. godine imalo samo 23 parohijana, i zbog toga kao parohijska filijala bilo podređenom Malom Sent Miklošu. Novi Arad će se kasnije priključiti Aradu, kao njegov sastavni deo.

Erler je pomenuo u svom izveštaju iz 1774. godine mesto Sent Mikloš mali, u kojem su: konjička kasarna, podupravni podured a stanovništvo je bilo izmešano srpsko i vlaško.[6] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir u Malom Sent Miklošu su bila dva sveštenika. Parosi, pop Arsenije Živković (rukop. 1769) i pop Ilija Petrović (1793) služili su se pored srpskog i sa rumunskim jezikom.[7] Godine 1846. tu živi 991 stanovnik. Postoji pravoslavni hram posvećen Sv. Đorđu, pri kojem služe dva Petrovića. Bili su to parosi, pop Žigmund i pop Sava. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano i crkvene matice se vode od 1797. godine. Parohiji pripadaju i parohijske filijale: Žigmondhaza (sa 188 duša), Novi Arad (23) i Engelsbrun (38). u narodnoj osnovnoj školi bilo je 1846/1847. godine 52 đaka koje je učio Petar Dimitrijević.[8] Mesto će docnije ući u sastav grada Arada, kao kvart.

U Aradu je 1849. godine obešen Srbin ratni zločinac Jovan Damjanić, sa još 12 mađarskih generala, učesnika Mađarske revolucije. Arad je rodno mesto plemića, najbogatijeg Srbina tog vremena, zadužbinara i osnivača peštanskog Tekelijanuma Save Tekelije, koji je tu i sahranjen u crkvi Sv. apostola Petra i Pavla, zadužbini graničarske porodice Popović, koja je dobila plemstvo i predikat Tekelija. Njena spoljašnjost nedavno je obnovljena, novcem Srpske pravoslavne crkve, Saveza Srba u Rumuniji i rumunske države. Milan - Emil Tabaković iz stare srpske banatske plemićke porodice Tabakovića tvorac je katedralne crkve, najimpozantnije građevine na glavnom aradskom bulevaru. Godine 1905. tu su PTT komunikacije i željeznička stanica.

Arad je 1918. godine pripao Rumuniji, što se nepovoljno odrazilo na grad, kao pogranični (granica sa Mađarskom na manje od 15 km). Takođe, nekada većinski mađarski grad je postepeno dobio rumunsku većinu i karakter.

Srbi u Aradu[uredi | uredi izvor]

Srbi su u ratnim vremenima branili granice Austrije od Turaka, a u miru su postajali veliki graditelji, zadužbinari, trgovci i umetnici.[9] Seobe u docnijim vekovima odvode Srbe u druge krajeve, tako da ih danas (2005) ima oko 700. Škole na maternjem jeziku više nemaju, jer nema dovoljno dece.

Srbi u Aradu i okolini vekovima su živeli i prednjačili, u svakom pogledu. Bilo je tu plemića, visokog klera, oficira, trgovaca, otmenih građana, umetnika i pisaca. Grad je bio značajno mesto na karti Srpstva, jer su tu živeli ponositi i plemeniti ljudi. Njen najpoznatiji stanovnik bio je veliki dobrotvor, doktor prava, plemić Sava Tekelija "ot Vizeša i Kevermeša". Slavna je istorija Srba Arađana, ali kao da je od smrti Save Tekelije (21. septembra) 1842. godine, krenulo neshvatljivo brzo i neumitno opadanje našeg življa. Saborna crkva Sv. Jovana 1846. godine prestala je da bude srpska, jer su je preuzeli Rumuni sudskim putem.[10] Zatim su je srušili a građevinski materijal prodali jednom zidaru. Tako su nestale spomen-ploče sa zida hrama, koje su svedočile o srpskom trajanju[11]"Srpski sion", Sremski Karlovci 1906. Malo je koji grad sa srpskim građanskim obeležjem kao Arad toliko izgubio, toliko se izmenio, danas opusteo, ostao tek u romantičnim uspomenama.

Još 1440. godine predeo Jenopoljski oko Arada su Srbi masovno naseli i privilegije dobili od ugarskog kralja Vladislava. Od tada teče impresivna istorija koju pišu Srbi Arađani. Kralj Sigismund je upravu Jenopoljske županije (sa Aradom) predao Đorđu Brankoviću, a posle i sinu njegovom Avramu. Onda 1691. godine carski general Fridrih grof Veterani svojom naredbom postavlja Subotu Jovića za zapovednika Arada.[12] Godine 1703. popisani su Srbi graničari u Aradu: 1 kapetan, 22 oficira, 150 konjanika i 200 pešaka; ukupno 373 graničara[13] Godine 1715. Arad je naselje sa militarskim statusom. Popisano je tada u Aradu: dva plemića, tri kapetana, dva poručnika, tri zastavnika, narednik, 372 vojnika i 31 stanar?; ukupno 414 vojnih lica.[14] Broj srpskih domova u to doba iznosio je 162. U njemu je 1735. godine živeo oberkapetan Đurka Šević, kao komandant. Arad kao militarsko naselje je ukinut 1746. godine, a što je dovelo do iseljavanja Srba graničara, ponajviše u Rusiju.[15]

Vladika Isaija Đaković je stolovao prvo u Jenopolju.[16] Vladika aradski Isaija Đaković je 1706. godine kupio sebi tu vladičansku stolicu, preneo je iz Boroš-Jene u Arad. Od Jenopoljskog i Varadinskog, postao je episkop Aradski. Jovan Popović "Tukulija" je oberšter Pomoriške krajine 1715. godine. Car Karlo šesti 1720. godine dao je graničarskom oficiru iz Arada, Mihajlu Čarnojeviću i njegovoj porodici "Šuc-patent". Oberkapetan Pomoriške krajine bio je u Aradu, 1722. godine Ostoja Tekeli Popović. Godine 1734. pukovnik Pera Segedinac je komandir dve narodne - pešačke i konjičke regimente, a sin slavnog "Tukulije", Ranko je kapetan i komandir grada Arada. Đorđe Šević oberkapetan srpske narodne vojske u Aradu. Aradski oberkapetan 1741. godine je Arsenije Vujić, u pratnji patrijarha Šakabente. Iste godine, Isaija Antonović dolazi u Arad, da bi tu postao mitropolit. Sinesije Živanović je sagradio pravoslavni manastir sa hramom posvećenom Sv. Simeonu u predgrađu Arad-Gaju. Izgradio je uz njega i novu episkopsku rezidenciju sa nužnim zgradama utrošivši 60.000 kruna. Ali srpski crkveno-narodni sabor je međutim 1865. godine poklonio to Rumunima, koji su hram pretvorili u parohijsku crkvu. Postojala je 1842. godine u Aradu i rumunska Preparandija (od 1812), na kojoj su se spremali učitelji na rumunskom jeziku.

Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano i crkvene matrikule se vode od 1727. godine. Srpska pravoslavna crkva posvećena Sv. apostolima Petru i Pavlu, građena je 1764. godine, pod vladikom Živanovićem. Prvobitnu bogomolju posvećenu istom crkvenom prazniku podigle su braća Tekelije početkom 18. veka, zbog čega se i novi hram naziva Tekelijina crkva.

Austrijski carski revizor Erler je 1774. godine konstatovao da selo "Mali Sent Mikloš" pripada Sentmikloškom okrugu, lipovskog distrikta. Tu se nalaze upravni podured i konjička kasarna a stanovništvo je bilo izmešano srpsko i vlaško.[5] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir tu se službuju dva sveštenika. Parosi, pop Arsenije Živković (rukop. 1769) i pop Ilija Petrović (1792) govorili su srpskim i rumunskim jezikom.[7] Kasnije je Mali Sent Mikloš ušao u sastav grada Arada.

Gradsku vlast i njegovu elitu u 19. veku činili su Srbi građani, koje nalazimo kao prenumerante srpskih izdanja knjiga i novina. Godine 1801. knjigu Grigorija Trlajića uzeli su pretplatom gradski "oci" - starešine koji i kulturno prednjače: Sava Arsić senator, Arsenije Sečanjski senator, Georgije Janković kasir, Georgije Petrović narodni učitelj, a od građana - Jovan Dimić, Pavel Marković, Pavel Božić, te građana kupeca (trgovaca) Mihail i Georgije Krestić, supruga Petra Dimića.[17]

Srpsku knjigu kupuju 1814. godine prvi i najotmeniji ljudi grada: plemić Sava Tekelija, Georgije Aleksić prota, generalica Alka Putnik rođ. Tekelija, Sava Arsić burgermajster (gradonačelnik) sa suprugom Evstakijom Arsić (spisateljicom), zatim tri senatora - Josif Orlović, Georgije Grujić i Georgije Mijatović, pa Georgije Fruša varoški "kasepercep", Josif Jorgović doktor filozofije profesor na rumunskoj Preparandiji, Georgije Remecki učitelj i još 13 građana.[18] Varoška vlast je u rukama Srba: Vasilije Mihajlović birov (1816), a senator Mihail Krestić. A sa duhovne strane prednjače, prota Georgije Arsić i pop Nikola Bradan. Lazar Adamović je učitelj u srpskoj narodnoj školi. Vasilije Petrović birov (1831), a senatori Georgije Sekulić i Georgije Mijatović. Konstantin Aleksandrović zakleti notar, a Lazar Mihajlović je vicenotar. Pavel Mihajlović sudski notar, Dimitrije Krestić lekar, Dimitrije Vlajković advokat. Parosi su - prota Georgije Petrović i pop Teodor Krstić pri crkvi Sv. apostola Petra i Pavla, a Dimitrije Avramović jerođakon i učitelj.[19]

Članovi Matice srpske bili su viđeniji Arađani: Lazar Mihajlović obernotar (1827), Babić Marko trgovac (1830), plemić Sava Tekelija (1833), Eustahija Arsić književnica (1838), Mihail Janić ikonorezac (1841).[20] Pored Tekelije, humanitarni fond pri Matici srpskoj je osnovao Pavle Jovanović iz Arada. Narodni dobrotvor Jovanović je zaveštao 30.000 f. za studentske stipendije. Zbog toga su mu zahvalni Srbi u Aradu podigli dostojan spomenik sa željeznom ogradom 1888. godine.[21] Slavni Tekelija je 14. januara 1811. godine osnovao u Aradu sa 1000 f. zakladu, pri hramu Sv. apostola Petra i Pavla. Ta fondacija je nagrađivala dobre propovednike, koji su u toj crkvi na srpskom jeziku besedili narodu. Gavra Janković je bio dobrotvor Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada, kojem je zaveštao svoju kuću u Aradu. U Aradu je Sava Arsić poput Božića, osnovao gradsku zadužbinu za sirote đake. Ali Srbi su biološki gubili, dočekali su da opština Aradska već 1902. godine zatvori srpsku osnovnu školu, jer nije bilo učenika da je pohađaju.[22] Ona je ubrzo ponovo otvorena. Pitomci Tekelijanuma, zavoda u Pešti bili su mladići iz Arada: Simeon Petrović 1838/1839. medicinar, Stevan Mihajlović 1847/1848. filozof pa pravnik, koji je proveo pet godina. dr Jovan Stejić rodom iz Arada, bio je nekoliko godina lekar Knjažev u Srbiji, pa lekar u Zemunu, gde se bavio književnošću 1833. godine.

Za vreme mađarske bune poginulo je 1849. godine mnogo Srba kod Arada. Oni su sahranjeni zajedno, njih 50 u dve grobnice, na srpskom gradskom groblju. Nad humkom je bio 1851. godine postavljen krst sa natpisom: "Braći za otečestvo i cara pogibšoj vječnog spomena radi podiže Stefan Đukić od zanata ćurčija, 1851. godine 25. aprila".[23]

Arhimandrit Gerasim Stojković rodom iz Arada, je bio profesor beogradske Bogoslovije, pa 1853. godine nastojatelj manastira Manasije. Postojalo je od 1866. godine Srpska omladinska družina "Cvet" u Aradu. Ona je oktobra 1866. godine priredila "Besedu sa igrankom" u korist svoje "knjižare" (biblioteke). Ostvarena dobit stavljena je u kasu društvenu, da bi se finansirao rad istog. Pretplatila se na više srpskih listova i časopisa i sabrala oko 200 naslova knjiga. Radilo se na otvaranju i Srpske čitaonice u mestu. Neki članovi su osnovali 1867. godine i Pevačko društvo sa horovođom Dušanom Đermekom, a isto svake nedelje poji za vreme liturgije u srpskoj crkvi.[24]

Iz ove sredine potekle su čitave umetničke "dinastije": Tenecki, Aleksići, Janići, Tabakovići i porodica Popovića-pl. Tekelija.

Srpski izvor iz 1905. godine navodi da je Arad slobodna kraljevska varoš, u kojoj živi 56260 stanovnika u 5026 domova. Najviše je Mađara kojih ima 38.929 pripadnika, dok Rumuna ima 9556. Srba tada ima 1430 duša sa 300 kuća. Od srpskih javnih zdanja tu su crkva i škola. Crkva je u dobrom stanju, a pravoslavno groblje je zajedničko; najznamenitiji pokojnik tu sahranjen je Sava Tekelija. Crkvena opština je uređena a predsednik je Arsenije Petrović. Parohija je druge platežne klase, parohijsog stana nema, a crkveni imetak u zemlji je 61 kj. Paroh gradski aradski je pop Stanko Županski okružni prota, služi u mestu tri godina a rodom je iz Saravole. Postoji srpska veroispovedna škola čije je zdanje podignuto 1898. godine. Učitelj je Miloš Kovinčić rodom iz Šida, koji služi u mestu 12 godina.

Arad Gaj je predgrađe, nekad zasebno naselje, koje se integrisalo sa gradom Aradom. Tu postoji pravoslavni manastir posvećen Sv. Simeonu Stolpniku, koji je podigao 1760-1762. godine aradski episkop Sinesije Jovanović. Zdanje je u baroknom stilu, a gradio ga je majstor Jovanović. Manastirski kompleks je upotpunjen prenetom crkvom brvnarom iz obližnjeg sela Selišta. u Arad-Gaju je živelo 1905. godine: 792 Srbina pravoslavca u 158 domova. U naselju je pravoslavna crkva posvećena prazniku Preobraženiju, građena 1870. godine, a paroh Kornelije Adamović je rodom iz Semlaka, koji je tek prispeo u mesto. Parohijsko zvanje je osnovano 1870. godine, a matrikule se vode od 1871. godine. Školska zgrada je građena 1892. godine, a učitelj je Dušan Popović rodom iz Srpskog Čeneja. U Aradgaju je 1905. postojala Srpska zemljoradnička zadruga sa kapitalom od samo 714 k, a vodili su je: predsednik Andrija Necin i poslovođa Jovan Ružić.[25]

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Demografija
1977.1992.2002.2011.
171.193190.114172.827159.074

Arad ima 172.827 stanovnika, od toga su bili:

  • Rumuni 142.968 st.,
  • Mađari 22.503 st.,
  • Romi 3.004 st.,
  • Nemci 2.247,
  • ostalih nacionalnosti 2.105 (među njima i Srba - oko 850 st.).

Po popisu iz 1910. godine imao je 63.166 stanovnika, od kojih je bilo Srba 1.816, Rumuna 10.729, Mađara 46.085. 1720. godine bilo je u Aradu 414 popisanih domova, od kojih je bilo srpskih 162, rumunskih 177, mađarskih 35.

Gradske znamenitosti[uredi | uredi izvor]

Središte Arada je očuvalo duh prošlih vremena i u njemu se nalazi nekoliko trgova i parkova, okruženih starim palatama, zdanjima i crkvama. Veliki broj su dela Milana Tabakovića:

  • Minoritska crkva
  • Palata Aradsko-čanadske železničke direkcije
  • Najmanova palata
  • Trgovačka škola
  • Industrijsko-narodna banka
  • Feldesova palata
  • Porodična kuća Tabakovićevih

ostala arhitektonski vredna zdanja Arada su:

  • Okružna većnica, podignuta 1865. godine, u stilu flamanske neorenesanse, arh. Pekar Francisk
  • Palata kulture, sagrađena u eklektičkom stilu 1913. god.; arh. Ludovik Santai
  • Državno pozorište iz 1874. godine u duhu neoklasicizma; arh. Anton Čigler
  • Spomenik streljanim mađarskim generalima.
  • Rumunska pravoslavna crkva sa ikonostasom Nikole Aleksića
  • Srpska pravoslavna crkva (1702) u kojoj je sahranjen Sava Tekelija,[26] a ikonostas takođe delo Nikole Aleksića

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Recensământul Populației și al Locuințelor 2002 - populația unităților administrative pe etnii”. Kulturális Innovációs Alapítvány (KIA.hu - Fundația Culturală pentru Inovație). Arhivirano iz originala 14. 10. 2013. g. Pristupljeno 6. 8. 2013. 
  2. ^ „Tab8. Populația stabilă după etnie – județe, municipii, orașe, comune”. Institutul Național de Statistică din România. jul 2013. Arhivirano iz originala 18. 01. 2016. g. Pristupljeno 5. 8. 2013. 
  3. ^ Dušan Popović, S. Matić: "O Banatu i stanovništvu banatskom u 17. veku", Sremski Karlovci 1931.
  4. ^ "Srbski narodni list", Budim 1843. godine
  5. ^ a b J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
  6. ^ Erler, navedeno delo
  7. ^ a b "Temišvarski zbornik", Novi Sad 10/2018.
  8. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  9. ^ RTS Kvadratura kruga - Arad
  10. ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1854. godine
  11. ^ .
  12. ^ "Glasnik Društva srpske slovesnosti", Beograd 1875.
  13. ^ "SÂRBII – IMIGRANŢI ŞI EMIGRANŢI ÎN COMITATUL ARAD ÎN SECOLUL AL XVIII-LEA",
  14. ^ "Pančevački rit", Beograd 1953.
  15. ^ Mita Kostić: "Srpska naselja u Rusiji", Beograd 1923.
  16. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1875. godine
  17. ^ Grigorij Trlajić: "Numa ili probcvetajušći Rim...", Budim 1801.
  18. ^ Fenelon: "Priključenija Telemaka sina Uliseva", prevod, Beč 1814. godine
  19. ^ Jovan Berić: "Pritce libo sravnitelne besede", Budim 1831. godine
  20. ^ "Srbski letopis", Pešta 1843. godine
  21. ^ "Male novine", Beograd 1889. godine
  22. ^ "Male novine", Beograd 1902. godine
  23. ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1855. godine
  24. ^ "Zastava", Pešta 1866. godine
  25. ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  26. ^ U Aradu ostalo samo 800 Srba („Večernje novosti“, 18. oktobar 2013)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Gradsko pozorište
    Gradsko pozorište
  • Trg Avram Janku
    Trg Avram Janku
  • Spomenik 13 mučenika Aradskih
    Spomenik 13 mučenika Aradskih
  • Stara gradnja u jezgru Arada
    Stara gradnja u jezgru Arada

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Arad na Vikimedijinoj ostavi.
Ikona za klice

Ovaj članak vezan za naselja u Rumuniji je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Арад&oldid=27550199”