Arapsko-izraelski rat (1948)

Arapsko-izraelski rat 1948.
	Deo Izraelsko-arapskog konflikta
	; Napad jordanske artiljerije na Jerusalim 1948.
Vreme	15. maja 1948 — 20. jul 1949.
Mesto	bivši Britanski mandat nad Palestinom, Sinajsko poluostrvo, južni Liban
Ishod	pobeda i nezavisnost Izraela
Sukobljene strane
Izrael	Egipat; Jordan; Liban; Sirija; Irak; Saudijska Arabija
Jačina
26.677 vojnika	oko 25.000 vojnika
Žrtve i gubici
6.400 poginulih (4.000 vojnika i 2.400 civila)	između 8.000 i 15.000 poginulih

Arapsko-izraelski rat 1948, poznat i kao Rat za nezavisnost u Izraelu i Al Nakba („Katastrofa“) kod Arapa, prvi je rat između Arapa i Izraelaca. Ovaj rat je uspostavio Izrael kao nezavisnu državu.

Građanski rat u bivšem Britanskom mandatu nad Palestinom se 15. maja 1948. pretvorio u međunarodni sukob između Izraela i arapskih zemalja, nakon Izraelske deklaracije nezavisnosti prethodnog dana. Udružene divizije iz Egipta, Jordana i Sirije, uz ekspedicione snage iz Iraka, su ušle u Palestinu, preuzele kontrolu nad arapskim oblastima i odmah napale izraelske snage i nekoliko jevrejskih naselja.^[1] Usledilo je 10 meseci borbi, prekinutih nekoliko perioda primirja, koje su se uglavnom vodile na teritoriji bivšeg Britanskog mandata i kratko na Sinajskom poluostrvu i u južnom Libanu.^[2]

Kao rezultat rata, Izrael je zadržao teritorije koje je Rezolucija Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 181 predložila za predloženu jevrejsku državu kao i skoro 60% površine arapske države preložene planom o podeli iz 1948,^[3] uključujući okolinu Jafe, Loda i Ramle, Galileju, neke delove Negeva, širok pojas uz put Tel Aviv-Jerusalim, Zapadni Jerusalim i neke teritorije na Zapadnoj obali. Jordan je preuzeo kontrolu nad ostatkom Britanskog mandata, koji je anektirao, dok je egipatska vojska preuzela kontrolu nad pojasom Gaze. Na Jerihonskog konferenciji 1. decembra 1948. 2000 palestinskih delegata je zatražilo ujedinjenje Palestine i Jordana, kao korak ka punom arapskom jedinstvu.^[4] Za palestinske Arape nije obrazovana država.

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Posle pada Osmanskog carstva u Prvom svetskom ratu, Liga naroda je dala Engleskoj i Francuskoj privremenu administraciju nad osmanskom provincijom, južno od današnje Turske. Ova vlast se nazivala „mandat“. Engleska i Francuska su povukle granice i time podelile područje na četiri dela. Tri dela su bila — Irak, Sirija i Liban — koje su i danas nezavisne države.

Četvrti deo koji je time napravljen bio je poznat kao Južni Liban. Ovo područje se službeno zvalo Britanski mandat nad Palestinom a na arapskom se zvalo „Falestin“, kao i „el Palestina“ na hebrejskom. Britanija je veoma često prepravljala granice, ali pod rukovodstvom Vinston Čerčila regija je podeljena duž reke Jordan i formirana su dva regiona. Istočno od reke Jordan formirana je regija nazvana Transjordan (poznata i kao Cisjordanija), koja je kasnije promenila ime u Kraljevina Jordan. Zapadnom delu od reke Jordana je ostalo staro ime, Palestina.

U ovo doba (1922) populacija Palestine je bila otprilike 589.200 muslimana, 83.800 Jevreja i 71.500 hrišćana. Međutim, ovo područje je bilo centar cionista, inspiracija Jevreja za svoju domovinu ili državu, naseljena velikim delom Jevrejima koji su prognani iz Evrope tokom Drugog svetskog rata. Ovoj imigraciji su se neposredno i silovito protivili lokalni Arapi.

Iako su Arapi imali dogovor sa Britancima, lokalni arapski lideri su podigli ustanak protiv Engleza, u kome je smanjen broj jevrejskih useljenika. Povremeni napadi su počeli Jerusalimskim pogromom aprila, 1920. i Jafa galama (ili „Hurani galama") 1921. Za vreme galame u Palestini 1929, jevrejska zajednica u Hebronu je masakrirana, dok je većina drugih proterana, osim 67 osoba. Jevrejska imigracija je bila povećana dolaskom Adolf Hitlera na vlast 1936—1939, u vreme kada su i Arapi vršili terorističke napade protiv Engleza i Jevreja.

Ovi napadi su napravili 3 efekta:

Ovo je uticalo da se uspostave jevrejske podzemne terorističke organizacije kao što je Hagana, koja se ispoljila 1948. godine.
Bilo je očigledno da ove dve zajednice ne mogu da žive zajedno i rođena je ideja o podeli.
Britanija je izašla u susret Arapima Belim pismom 1939, koje je zabranilo jevrejsku imigraciju. Ipak, kada se Drugi svetski rat zahuktao, nije bilo smanjenja imigracije. Belo pismo je isto govorilo o smanjenju broja jevrejskog stanovništva u Palestini, ali i o završetku saradnje sa sa Britancima posle rata. (Jevrejske vojne snage su bile u paktu sa Engleskom protiv nacista i borile se na strani saveznika u Egiptu).

Godine 1945, sa britanskim podsticajem, Egipat, Irak, Liban, Saudijska Arabija, Sirija, Transjordan, i Jemen su formirali Arapsku ligu da koordiniraju politiku arapskih zemalja.

Dana 29. novembra, 1947, Ujedinjene nacije su napravile plan čija je ideja bila da Britanski Mandat Palestine bude podeljen na dve države: jednu jevrejsku i jednu arapsku. Svaka zemlja bi imala pristup važnim verskim i duhovnim mestima, bila bi povezana putevima, a Arapima bi ostala Jafa. Sveti Jerusalim bi bio nad međunarodnom kontrolom. Obe strane su snažno kritikovale ovaj plan, ali je jevrejska strana bila spremana da ovaj plan prihvati. Arapi i mali broj Jevreja bili su protiv plana.

Rat[uredi | uredi izvor]

Nastojeći sprečiti podelu Palestine, dan nakon proglašenja Izraela počeo je napad vojski arapskih zemalja na tek proglašenu jevrejsku državu. U napadu je učestvovalo šest arapskih država, članica Arapske lige - Egipat, Sirija, Transjordanija, Irak i Liban te mali vojni kontingent iz Jemena, a arapskim vojskama svakako treba pribrojati i aktivne arapske borce iz Palestine, kojima je zapovedao klerik al-Susaun. Sever Izraela napadale su sirijske i libanske snage, a transjordanska Arapska legija, ojačana iračkim vojnim kontingentom, prodrla je u smeru grada Jerusalima. Egipatske snage, koje su s otprilike dvanaest hiljada vojnika bile najbrojnija arapska vojska u ratu, napredovale su s područja Sinajskog poluostrva u smeru grada Tel Aviva. No, arapske vojske su dejstvovale bez jasno definisanih ciljeva i međusobne koordinacije što će se u drugoj fazi rata pokazati kobnim.

Uoči rata na području cele Palestine živelo je milion i trista hiljada Arapa te šeststo hiljada Jevreja. Iako je Izrael od prije imao poluautonomnu vladu, a u trenutku napada arapskih država imao je pod oružjem trideset i pet hiljada ljudi, nije bio spreman za rat većih razmera. Najvažniji oslonac odbrane bile su milicije u koje su bili organizovani stanovnici malih poljoprivrednih komuna - kibuca. S druge strane, palestinski Arapi se nisu nikad oporavili od poraza u ustanku 1936. te je većina njihovih lidera bila u egzilu (najpoznatiji od kojih je jerusalimski muftija Muhamed Amin el Huseini, osnivač Handžar divizije), a veliki deo arapskih gerilaca razoružala je britanska vlast.

Nakon dve nedelje borbi, transjordanska vojska zauzela je stari deo grada Jerusalima koji su od pre opsedali arapski militanti, dok su jevrejske snage ostale odsečene u novom delu grada. Na severu Palestine sirijske snage osvojile su grad Mišmar Hajarden, a na jugu su Egipćani zauzeli pojas Gaze te pustinju Negev i grad Biršebu. Nekoliko dana kasnije egipatske su se snage južno od Tel Aviva spojile s transjordanskom vojskom, čime su arapska osvajanja u ratu 1948. godine dosegnula svoj teritorijalni maksimum. Izrael se u tom trenutku nalazio u izrazito teškoj poziciji. Državnost i opstanak Jevreja u Palestini bili su dovedeni su u pitanje, a jedini segment bojišta kojim je još uvek dominirala izraelska strana bio je vazdušni prostor.

Na inicijativu Ujedinjenih naroda 11. juna 1948. borbe su zaustavljene. Izrael je iskoristio stanku u ratu za dopremanje oružja te reorganizaciju i pregrupisavanje svojih snaga, a broj ljudi pod oružjem na izraelskoj strani u to je vreme narastao na šezdeset hiljada. Zanimljivo je da je presudnu ulogu u naoružavanju Izraela u Prvom izraelsko-arapskom ratu imao Sovjetski Savez preko Čehoslovačke. On je u nastanku Izraela vidio priliku za realizaciju vlastitih strateških interesa na Bliskom istoku. No, sledećih se godina fokus Moskve premestio s Izraela na mlade arapske socijalističke republike u izraelskom susedstvu, a blisko savezništvo se počinje stvarati između Tel Aviva i Vašingtona.

Vreme prekida vatre izraelski je lider David Ben Gurion iskoristio i za konsolidaciju izraelske vojne komande te je odlučeno da se sve naoružane skupine stave pod zajedničko zapovedništvo. Ben Gurion je još krajem maja proglasio stvaranje Izraelskih odbrambenih snaga, koje su zabranjivale druge oružane snage na izraelskoj teritoriji. Najveći problem izraelskom vođstvu bila je desna milicija Irgun Zvai Leumi, koja je poluautonomno vodila borbe protiv Arapa.

U junu 1948. godine dolazi do oružanog incidenta i međujevrejskog sukoba oko broda Altalena u kojem je poginulo više od osamdeset ljudi. Međujevrejski građanski rat sprečen je nakon što je vodstvo Irguna prihvatilo zajedničko zapovedništvo pod Ben Gurionom. No, međujevrejsko prolivanje krvi bacilo je senu na izraelsku unutrašnju politiku koja je trajala još godinama nakon događaja, a indirektno se osećala u odnosima izraelske levice i desnice i decenijama kasnije.

Uz međunarodno posredovanje predvođeno švedskim diplomatom grofom Bernadoteom, predstavnici dviju strana na grčkom ostrvu Rodosu počeli su pregovore o budućnosti Palestine. Bernadote je predlagao davanje teritorije Galileje Jevrejima a pustinje Negev Arapima, no obje su strane odbile njegov predlog te su 9. jula, nakon četiri nedelje obustave vatre, borbe obnovljene. Izrael je nizom manjih operacija nastojao vratiti pod svoju kontrolu teritoriju koju je izgubio tokom proteklih meseci, ali i proširiti se izvan područja koje mu je bilo namijenjeno UN-ovim planom. Operacija „Dani“ izvedena je na središnjem delu bojišta kod mesta Lod i Ramle radi razdvajanja arapskih vojski. Izraelska ofanziva „Dekel“ bila je na severu Palestine, a rezultovala je izraelskim osvajanjem grada Nazareta i donje Galileje. Istovremeno je izraelsko ratno vazduhoplovstvo napalo glavne arapske gradove Kairo, Damask i Aman. Na pritisak UN-a 18. jula sklopljeno je novo primirje s namerom oživljavanja pregovora, no konačni udarac mirnom rešenju sukoba zadalo je ubistvo međunarodnog posrednika grofa Bernadotea, kojeg su ubili jevrejski ekstremisti iz organizacije Lehi.

Izraelske pobede stvorile su nesuglasice između arapskih saveznika u pogledu daljnjeg vođenja rata - Jordan i Irak su bili spremni na pregovore s Izraelcima, dok je egipatski kralj Faruk I. odbio pred vlastitom javnosti priznati poraz te je i nadalje podržavao nastavak borbi. Završna faza rata počela je početkom oktobra izraelskom ofanzivom na južnom bojištu. U njoj su nakon deset dana borbi Egipćani odbačeni u pojas Gaze. Krajem decembra 1948. godine Izraelci su krenuli u novu ofanzivu na području pustinje Negev. Nakon što je izraelska vojska odsekla egipatske snage u Gazi, egipatski kralj Faruk pristao je na primirje.

Prekid vatre između Izraela i Egipta potpisan je na ostrvu Rodosu 24. februara 1949, čime je okončan Prvi izraelsko-arapski rat. Izraelska teritorija je nakon rata bila veća za otprilike 3400 km² od one koja mu je bila namijenjena UN-ovim planom podele. Od delova Palestine koje su nadzirale arapske vojske prostor zapadne obale reke Jordan anektirala je Transjordanija koja je 1949. promenila ime u Jordan, dok je područje Gaze bilo pripojeno Egiptu.

Posledice[uredi | uredi izvor]

Poraz arapskih država u ratu 1948. godine doveo je do političkih previranja i krupnih promena u arapskim zemljama. U Siriji je u martu 1949. izveden vojni udar generala Husnija al Zaima, koji je već nakon nekoliko meseci bio srušen, nakon toga je sledećih godina uslijedila serija novih vojnih udara. Jordanskog kralja Abdulaha je u julu 1950. ubio palestinski tinejdžer, nezadovoljan potpisivanjem primirja s Izraelom. Poraz u ratu 1948—1949. bio je najvažniji razlog zbog kojega je 1952. godine svrgnut egipatski kralj Faruk i proglašena Republika Egipat. Za razliku od svojih arapskih suseda, koji su nakon rata bili u stalnom političkom previranju, Izrael se učvrstio kao stabilna parlamentarna demokratija. U zemlji su 1949. održani izbori, nakon kojih je Ben Gurion postao prvi premijer a bivši cionistički lider Haim Vajcman prvi izraelski predsednik.

Prvi izraelsko-arapski rat je u pogledu ljudskih gubitaka bio najskuplji rat koji je Izrael vodio - u ratu je poginulo oko šest hiljada Izraelaca, od toga trećina pri opsadi Jerusalima, a ranjeno je oko 35 hiljada ljudi, što je bilo otprilike pet posto tadašnjeg jevrejskog stanovništva Palestine. Na arapskoj je strani poginulo oko osam hiljada ljudi, od toga hiljadu civila. Obje su strane počinile više zločina nad civilnim stanovništvom. Tokom borbi i nakon rata oko devet stotina hiljada palestinskih Arapa prebjeglo je ili je proterano na teritoriju susednih zemalja, više stotina arapskih naselja je nestalo; iz arapskih je zemalja u to vreme pa do iza rata 1967. godine prognano između 800.000 i milion Jevreja. Iako je većina palestinskih Arapa pobegla pred ratnim dejstvima, određeni broj civila proterale su jevrejske milicije silom. Proces delimičnog protjerivanja izraelskih Arapa protegao se do 1951. godine, kada je proterano nekoliko hiljada Arapa sa severa Izraela tokom projekta skretanja vodnih tokova. Arapski izbeglički val bit će povod mnogih regionalnih sukoba koji će uslediti u budućnosti i stalni izvor destabilizacije cele regije. Za njih će biti stvorena i posebna agencija UN-a za izbjeglice. Jevrejske izbjeglice pašće u zaborav.