Albanija

Republika Albanija
*Republika e Shqipërisë* (albanski)
Republika Albanija; Republika e Shqipërisë (albanski)
	Zastava Grb
	Krilatica: Ti Albanijo, daj mi čast, daj mi albansko ime; (alb. Ti Shqipëri, më jep nder, më jep emrin Shqipëtar)
	Himna: Химна застави; (alb. Himni i Flamurit);
Glavni grad i najveći	Tirana; 41° 19′ N 19° 49′ E / 41.317° S; 19.817° I
Službeni jezik	albanski
Ostali jezici u upotrebi	grčki; cincarski; makedonski;
Vladavina
Oblik države	unitarna parlamentarna republika
— Predsednik	Bajram Begaj
— Predsednik Vlade	Edi Rama
— Predsednik Parlamenta	Lindita Nikola
Zakonodavna vlast	Parlament
Istorija
Stvaranje	‍
— Kneževina Arbanon	1190.
— Kraljevina Albanija	februar 1272.
— Kneževina Albanija	1369.
— Lješka liga	2. mart 1444.
— Proglašenje nezavinosti	28. novembar 1912.
— Kneževina Albanija	29. jul 1913.
— Albanska republika	31. januar 1925.
— Kraljevina Albanija	1. septembar 1928.
— NR Albanija	10. januar 1946.
— Pad komunizma	29. april 1991.
Geografija
Površina	‍
— ukupno	28.748 km2 (140)
— voda (%)	4,7
Stanovništvo	‍
— 2022.	2.793.592 (137)
— gustina	97 st./km2 (119)
Ekonomija
BDP / PKM	≈ 2024.
— ukupno	59,099 mlrd. $ (118)
— po stanovniku	20.739 $ (83)
IHR (2021)	0,796 (67) — visok
Valuta	albanski lek
— kod valute	ALL
Ostale informacije
Vremenska zona	UTC +1 (CET); UTC +2 (CEST)
Internet domen	‍.al‍
Pozivni broj	+355

Albanija (alb. Shqipëria), zvanično Republika Albanija (alb. Republika e Shqipërisë),^[4] država je u jugoistočnoj Evropi. Nalazi se na Balkanskom poluostrvu i izlazi na Jadransko i Jonsko more. Graniči se sa Crnom Gorom na severozapadu, Srbijom na severoistoku, Severnom Makedonijom na istoku i Grčkom na jugu i jugoistoku. Tirana je glavni i najveći grad države, a slede je Drač, Valona i Skadar.

U antičko doba Iliri su naseljavali severne i središnje krajeve Albanije, uz antički Epir na jugu. Nekoliko važnih drevnih grčkih kolonija je takođe osnovano na obali. Kraljevina Ilirija sa sedištem u današnjoj Albaniji bilo je dominantna sila pre uspona Makedonije.^[5] U 2. veku pre nove ere oblast je pripojena Rimskoj republici, a nakon podele Rimskog carstva postala je deo Vizantije. Prva poznata albanska autonomna kneževina — Arbanon — nastala je u 12. veku. Kraljevina Albanija, Kneževina Albanija i Mletačka Albanija su formirane između 13. i 15. veka u različitim delovima zemlje, zajedno sa drugim albanskim kneževinama i političkim subjektima. Krajem 15. veka Albanija je postala deo Osmanskog carstva sve do 1912. godine, kada je moderna albanska država proglasila nezavisnost. Italija je 1939. izvršila invaziju na Kraljevinu Albaniju, koja je postala Velika Albanija, a potom protektorat Nacističke Nemačke tokom Drugog svetskog rata.^[6] Nakon rata formirana je Narodna Republika Albanija, koja je trajala sve do revolucija 1991. koje su završene padom komunizma u Albaniji i uspostavljanjem današnje Republike Albanije.

Od svoje nezavisnosti 1912. godine, Albanija je prošla kroz raznoliku političku evoluciju, prelazeći iz monarhije u komunistički režim pre nego što je postala suverena parlamentarna ustavna republika. Upravljana Ustavom koji daje prioritet podeli vlasti, političku strukturu čine Parlament, predsednik, predsednik vlade i hijerarhija sudova. Albanija je zemlja u razvoju sa privredom iznad srednjeg dohotka koju pokreće uslužni sektor, pri čemu proizvodnja i turizam takođe igraju značajnu ulogu.^[7] Prošla je kroz tranziciju nakon raspada komunizma, prelazeći sa centralizovanog planiranja na usvajanje otvorene tržišne privrede.^[8] Građani Albanije imaju univerzalnu zdravstvenu zaštitu i pravo na besplatno osnovno i srednje obrazovanje.

Etimologija

Albanija verovatno dolazi od antičkog praindoevropskog korena *albho, što znači „belo“. Od ovog korena možda potiče i ime Albion, staro ime za Britaniju (i danas je nadimak za Englesku Gordi Albion). Alternativno poreklo može biti isto kao i za ime Alpi, ali etimologija ovog naziva nije definitivno utvrđena.

Prvi put se reč Albanoi pojavljuje kao ime ilirskog plemena u današnjoj severnoj-centralnoj Albaniji, 130. godine u Ptolemejevom radu. Albanopolis od Albana (Albanopolis of the Albani) je mesto koje se nalazi na Ptolemejevoj mapi, i na drevnom porodičnom epitafu u Škupiju, koji se identifikuje sa Zgerdeš (Zgërdhesh) brdskom tvrđavom blizu Kruje u severnoj Albaniji. Arbanon je verovatnije ime okruga — moguće je da se radi o ravnici Mat — nego ime određenog mesta. Indikacija pokreta sa viših nadmorskih visina u mnogo ranijem periodu je detektovana u distribuciji geografskih imena koja se završavaju sa -eš koje izgleda da je proisteklo iz latinskog -enizis ili -ezis, između Škumbina i Mata, sa koncentracijom između Elbasana i Kruje.

Termin Albanoi se možda polako širio na druga ilirska plemena dok njegova upotreba nije postala uobičajena među svim Albancima. Sudeći prema albanskom naučniku Faika bej Konice (Faïk bey Konitza), izraz „Albanija“ nije u potpunosti zamenio „Iliriju“ do kraja četrnaestog veka. Reč „Alba“ ili „Arba“ je izgleda povezana sa gradom Arba (danas Rab, Hrvatska), koji je u preistorijskim periodima bio naseljen polu-ilirskim Liburnijcima, prvi put pomenutim 360. p. n. e.^[9]

Oko hiljadu godina kasnije, neki vizantijski pisci su koristili izraze „Albanon„ i „Arbanon“ da označe region Kruje. U 13. veku, imena „Albanija“ i „Albanežani“ (“Albanenses“) su označavala celu zemlju i sve stanovništvo kako je pokazano u radovima mnogih starih albanskih pisaca, kao što su Budi, Blanko i Bogdano. Prvi put se čulo za Albance u njihovoj zemlji kao za Arbanite od Arbanona u spisima Ane Komnine (Alexiad 4) o nevoljama koje su u regionu uzrokovali Normani tokom vladavine njenog oca, Alekseja I Komnina (1081—1118). U Istoriji napisanoj 1079—1080, vizantijski istoričar Mihailo Atalijat je dao naznake o Albanoima koji su uzeli udela u pobuni protiv Konstantinopolja 1043, i o Arbanitaima kao podanicima vojvode Dirahijuma. Italo-Albanci i albanske manjine koje su još prisutne u Grčkoj su kroz istoriju bile poznate pod različitim imenima: Arbënuer, Arbënor, Arbëneshë, Arbreshë.^[10]^[11]

Gotovo da nema sumnje da je koren alb- ili arb- stariji od šćip- (shqip-), od kojeg potiče današnje ime države — Šćiperija (Shqipëria), ime koje se pojavljuje samo u vreme turskih invazija. Albansko ime zemlje, Šćiperija, nastalo je od glagola "shqipoj" (srp. govoriti razgovetno, razumno).^[12] Tvrdnja da naziv „Šćiperija“ (Shqipëria/Shqipëri) znači „zemlja orlova“ (orao- alb. shqiponjë, shqiponja) predstavlja popularnu interpretaciju imena i nema nikakvo naučno objašnjenje.^[13]

Geografija

Položaj

Albanija je definisana na površini od 28.748 km² i nalazi se na Balkanskom poluostrvu u južnoj i jugoistočnoj Evropi. Graniči se sa Crnom Gorom na severozapadu, Srbijom na severoistoku, Republikom Makedonijom na istoku i Grčkom na jugoistoku i jugu.^[14] Njena obala je usmerena na Jadransko more na severozapadu i Jonsko more na jugozapadu u Sredozemnom moru.

Zemlja se nalazi uglavnom između geografskih širina 42° i 39° i dužine 21° i 19°. Najsevernija tačka je Vermoš na 42° 35' 34" severne geografske širine; najjužnija je Konispolj na 39° 40' 0" severne geografske širine; najzapadnija tačka je ostrvo Sazan na 19° 16' 50" istočne geografske dužine, a najistočnija je Vrbnik na 21° 1' 26" istočne geografske dužine.^[15] Najviša tačka zemlje je planina Korab na 2.764 metra iznad Jadrana. Najniža tačka je Jadransko more na 0 m. Udaljenost od istoka do zapada je samo 148 km, dok je od severa do juga oko 340 km.

Za malu zemlju, veći deo Albanije se uzdiže u planine i brda koja se protežu u različitim smerovima duž cele zemlje. Najrasprostranjeniji planinski lanci su Prokletije na severu, planine Korab na istoku, planine Pind na jugoistoku, planine Ceraunijan na jugozapadu i planine Skanderbeg u centru.

Jedna od najznačajnijih karakteristika zemlje je prisustvo brojnih značajnih jezera. Skadarsko jezero je najveće jezero u južnoj Evropi i nalazi se na severozapadu.^[16] Na jugoistoku se uzdiže Ohridsko jezero koje je jedno od najstarijih kontinuirano postojećih jezera na svetu.^[17]^[18] Još južnije prostiru se Veliko i Malo Prespansko jezero koje spadaju u najviše pozicionirana jezera na Balkanu.

Reke nastaju uglavnom na istoku Albanije i ispuštaju se u Jadransko more na zapadu. Najduža reka u zemlji, merena od ušća do izvora, verovatno je Drim koji počinje na ušću svoja dva izvora, Crnog i Belog Drima. Iako je posebno zabrinjavajuće, Vojuša predstavlja jedan od poslednjih nedirnutih velikih rečnih sistema u Evropi.

Geologija i reljef

Planinsko područje zauzima oko 70% površine Albanije. Ostatak čine aluvijalne ravni, koje sezonski primaju padavine, tako da prolaze kroz sušni i plavljeni period. Veći deo zemljišta u ravnicama je lošeg kvaliteta. Umesto da nude olakšanje od teškog planinskog terena u unutrašnjosti, ravnice su često neljubazne kao i planine. Dobra zemlja i redovne, poudane padavine mogu se naći u rečnim dolinama planinskih reka i u oblasti jezera, duž istočne granice države, kao i u uskom opsegu blago plodnijeg zemljišta između primorskih ravnica i unutrašnjih planina.

Na krajnjem severu, Albanski Alpi^[19] su planine u Albaniji koje predstavljaju produžetak Prokletija ili konkretnije crnogorskog krečnjačkog platoa.^[20] Reke u ovom delu imaju strme padine i duboke, ali obradive spratovne doline. Generalno neplovne, reke više ometaju nego što omogućavaju kretanje u ovom regionu. Putevi su retki i siromašni. U nedostatku internih komunikacija i spoljašnjih kontakata, plemenska društva cvetala su u ovim periodima vekovima. Tek posle Drugog svetskog rata učinjeni su napori da se ljudi iz raznih oblasti ujedine u jedinstveni albanski nacionalni život.

Nizak priobalni pojas prostire se od severne granice države pa na jugu do okoline Valone, na ukupnoj dužini od 476 km.^[21] U proseku, zadire manje od 16 km u kopno, ali je u oblasti Elbasana, u centralnoj Albaniji, priobalni pojas širok oko 50 km. U svom prirodnom stanju, obalski pojas karakteriše pročišćena vegetacija, koja varira od oskudne do guste. Postoje velike površine pod močvarama i drugih erodiranih, pustinjskih predela. U predelima gde nadmorska visina blago raste — u podnožju centralnih visoravni — zemljište je vrlo obradivo. Ono se navodnjava u svim oblastima u kojima je to moguće.

Istočno od nizija prostiru se centralne visoravni, zvane Čemernika - oblast uglavnom umerenih visina, između 305 i 915 m nadmorske visine, sa nekoliko tačaka višim od 1.520 m. Pomeranja tla na zapadnom rubu centralnih visoravni izaziva česte, a povremeno i jake zemljotrese.

Planine istočno od pojasa serpentinita su najviše u Albaniji, sa preko 2.754 m nadmorske visine u vencu planine Korab.^[22] Zajedno sa Prokletijama i pojasom serpentinita, istočne visoravni su neravnije i nedostupnije od bilo kod drugog dela Balkanskog poluostrva.

Vode

Sve reke u Albaniji pripadaju slivu Jadranskog mora, a najveći rečni slivovi na tlu Albanije su sliv Drima, Vojuše, Semeni, Škumbe i sliv reke Maće.

Gotovo sve padavine koje se izluče na tlu Albanije odlaze u reke koje odvode vodu do mora, bez napuštanja zemlje. Na severu, samo jedan mali potok napušta Albaniju. Na jugu, još manji potočić odvodi vodu u Grčku. Zbog topografske podele teritorije na istoku Albanije sa svojim susedima, velika količina vode iz drugih zemalja protiče kroz Albaniju. Veliki deo sliva Belog Drima smešten je u Metohiji i prolazi severoistočnom granicom Albanije.^[23] Tri jezera na istoku, koje Albanija deli sa svojim susedima, kao i reke koje utiču u njih, otiču u Crni Drim. Podela sliva na jugu je takva da on prodire 75 km na teritoriju Grčke u jednom trenutku. Neke prioke reke Vjose izviru u ovom regionu.

Sa izuzetkom Crnog Drima, koji teče severoistočne granice, a potom skreće na zapad prema moru,^[24]^[25] većina reka u Albaniji manje-više direktno teče na zapad ka obali. U procesu oticanja, ove reke pre prolaze kroz grebene nego što ih obilaze. Strmoglav pad sa velikih visina, kao i veoma nepravilan sezonski izgled tokova karakteristike su svih tokova u zemlji i one smanjuju ekonomsku vrednost tokova reka. One erodiraju planine i talože sedimente koji formiraju doline, a potom nastavljaju da ih povećavaju, a izlivaju se kada se jave lokalne padavine. Kada je vreme toplo, a zemljište suvo i zahteva navodnjavanje, reke su obično suve. Njihova snaga, kada su bogate vodom, čini ih teškim za kontrolisanje, pa su zbog toga i neplovne. Izuzetak predstavlja reka Bojana. Ona je prokopana u delu između Skadarskog jezera i Jadranskog mora, tako da se njome može ploviti malim brodovima. Za razliku od planinskih delova u kojima je tok reke veoma brz, u ravnicama reke stalno menjaju svoja korita donoseći rečni materijal, stvarajući tako “otpad” od zemljišta koje nose sa sobom.

Drim je reka sa najvećim i najkonstantnijim tokom. Hranjena snegom sa planina na severu i istoku, kao i ravnomernim padavinama na ovom prostoru, njen tok, za razliku od većine albanskih reka, nema velike varijacije. Najveće sezonske varijacije koje se mogu javiti u protoku ove reke mogu da dostignu jednu trećinu njenog ukupnog protoka. Celom svojom dužinom od oko 282 km, ona ima sliv površine 5.957 km² u Albaniji. Ona takođe prihvata vodu iz kosovskog sliva, kao i iz jezera na istoku zemlje, što njen sliv povećava na 15.540 km².^[26]

Klima

Klima u zemlji je izuzetno promenljiva i raznolika zbog razlika u geografskoj širini, dužini i nadmorskoj visini.^[27] Albanija ima pretežno mediteransku i kontinentalnu klimu, sa četiri različita godišnja doba. Definisano Kepenovom klasifikacijom, obuhvata pet glavnih klimatskih tipova u rasponu od mediteranskog i suptropskog u zapadnoj polovini do okeanskog, kontinentalnog i subarktičkog u istočnoj polovini Albanije.

Najtoplija područja zemlje odmah su smeštena duž obale Jadranskog i Jonskog mora. Najhladnije oblasti se nalaze unutar severnih i istočnih visoravni.^[28] Srednja mesečna temperatura se kreće između -1 °C zimi do 21,8 °C leti. Najviša temperatura od 43,9 °C zabeležena je u Kučovu 18. jula 1973. Najniža temperatura od −29 °C registrovana je u selu Štile, Libražd, 9. januara 2017.^[29]

Padavine se prirodno razlikuju od sezone do sezone i iz godine u godinu. Zemlja prima većinu padavina u zimskim mesecima, a manje u letnjim mesecima. Prosečna količina padavina je oko 1485 milimetara. Prosečna godišnja količina padavina kreće se između 600 milimetara i 3.000 milimetara u zavisnosti od geografske lokacije. Severozapadne i jugoistočne visoravni primaju intenzivniju količinu padavina, dok severoistočne i jugozapadne visoravni, kao i zapadne nizije, manje količine padavina.^[28]

Prokletije na krajnjem severu zemlje smatraju se među najvlažnijim regionima Evrope, gde godišnje padne najmanje 3.100 mm kiše. ^[28] Ekspedicija sa Univerziteta Kolorado otkrila je četiri glečera unutar ovih planina na relativno maloj nadmorskoj visini od 2.000 metara, što je izuzetno retko za takvu južnu geografsku širinu.^[30] Snežne padavine se često javljaju zimi u planinskim predelima zemlje, posebno na planinama na severu i istoku, uključujući Prokletije i planine Korab. Sneg takođe pada na priobalna područja na jugozapadu skoro svake zime, kao na primer u Ceraunskim planinama, gde može da leži i posle marta.

Flora i fauna

Kao žarište biodiverziteta, Albanija poseduje izuzetno bogat i kontrastan biodiverzitet zbog svog geografskog položaja u centru Sredozemnog mora i velike raznolikosti u njegovim klimatskim, geološkim i hidrološkim uslovima. Zbog udaljenosti, planine i brda Albanije su obdareni šumama, drvećem i travama koje su neophodne za živote velikog broja životinja, između ostalog i za dve od najugroženijih vrsta u zemlji, risa i mrkog medveda, kao i divlja mačka, sivi vuk, crvena lisica, zlatni šakal, egipatski sup i suri orao, koji čine nacionalnu životinju zemlje.

Ušća, močvare i jezera su izuzetno važni za velikog flaminga, malog kormorana i izuzetno retku i možda najikoničniju pticu zemlje, dalmatinskog pelikana. Od posebnog značaja su mediteranska medvedica, glavata morska kornjača i zelena morska kornjača koje se gnezde u priobalnim vodama i obalama zemlje.

Delfin je čest posetilac voda albanske obale Jadranskog i Jonskog mora.

U pogledu fitogeografije, Albanija je deo Borealnog kraljevstva i prostire se posebno u okviru Ilirske provincije Cirkumborealnog i Mediteranskog regiona. Njena teritorija se može podeliti na četiri kopnena ekoregiona Palearktičkog carstva i to u okviru ilirskih listopadnih šuma, balkanskih mešovitih šuma, mešovitih šuma Pinda i mešovitih šuma Dinarskih planina.^[31]

U Albaniji se može naći približno 3.500 različitih vrsta biljaka što se uglavnom odnosi na mediteranski i evroazijski karakter. Zemlja održava živu tradiciju biljnih i medicinskih praksi. Najmanje 300 biljaka koje rastu lokalno koristi se za pripremu bilja i lekova.^[32] Drveće u šumama uglavnom čine jela, hrast, bukva i bor.

Zaštićena područja

Zaštićena područja Albanije su područja koja je odredila i kojima upravlja albanska vlada. Postoji 15 nacionalnih parkova, 4 ramsarska područja, 1 rezervat biosfere i 786 drugih vrsta rezervata. Albanija ima petnaest zvanično određenih nacionalnih parkova raštrkanih po svojoj teritoriji. Okruženi brojnim planinama koje su visoke preko dve hiljade metara, Nacionalni park dolina Valbone i Nacionalni park Tet pokrivaju kombinovanu teritoriju od 106,3 kvadratnih kilometara unutar krševitih Prokletija u severnoj Albaniji. Nacionalni park Šebenik-Jablanica i Nacionalni park Prespana štite planinski pejzaž istočne Albanije, kao i delove Velikog i Malog Prespanskog jezera u zemlji. Nacionalni park Divjake-Karavasta se prostire duž centralne albanske obale Jadranskog mora i poseduje jednu od najvećih laguna u Sredozemnom moru, lagunu Karavasta.

Ceraunijanske planine u južnoj Albaniji, koje se uzdižu neposredno duž albanske obale Jonskog mora, karakterišu topografsku sliku Nacionalnog parka Ljogara i nastavljaju se na poluostrvo Karaburun u okviru Morskog parka Karaburun-Sazan. Dalje na jug prostire se Nacionalni park Butrint na poluostrvu koje je okruženo jezerom Butrint i kanalom Vivari na istočnoj polovini Krfskog moreuza. Nacionalni park Dajti opremljen je žičarom i stazama do nekih spektakularnih pejzaža je popularno utočište u glavnom gradu Tirani. Godine 2023. Vjosa je proglašena prvim nacionalnim parkom divljih reka u Evropi, čineći jednu od otprilike jedne trećine najvećih svetskih reka koje su i dalje slobodne od ljudskih prepreka.

Problemi sa životnom sredinom

Pitanja životne sredine u Albaniji uključuju zagađenje vazduha i vode, klimatske promene, upravljanje otpadom, gubitak biodiverziteta i očuvanje prirode. Predviđa se da će klimatske promene imati ozbiljne posledice na uslove života u Albaniji. Zemlja je prepoznata kao ranjiva na uticaje klimatskih promena, rangirana na 80. mesto među 181 zemljom u Globalnom indeksu adaptacije Notr Dam iz 2019. godine. Faktori koji objašnjavaju ranjivost zemlje na rizike od klimatskih promena uključuju geološke i hidrološke opasnosti, uključujući zemljotrese, poplave, požare, klizišta, bujične kiše, rečnu i obalnu eroziju.

Kao potpisnica Protokola iz Kjota i Pariskog sporazuma, Albanija je posvećena smanjenju emisija gasova staklene bašte za 45% i postizanju neutralnosti ugljenika do 2050. godine, što će, zajedno sa nacionalnim politikama, pomoći da se ublaže uticaji klimatskih promena. Zemlja ima umerene i poboljšane performanse u Indeksu ekoloških performansi sa ukupnim rangom od 62 od 180 zemalja u 2020. godini. Međutim, rang Albanije je opao od njenog najvišeg plasmana na 15. mestu u Indeksu ekološkog učinka iz 2012. godine. U 2019. godini, Albanija je imala srednju ocenu indeksa integriteta šumskog pejzaža od 6,77 od 10, što je rangira na 64. mesto u svetu od 172 zemlje.

Jezero Prespa, Albanija.

Istorija

Na prostorima današnje Albanije, ljudska aktivnost je prisutna od početka ljudske istorije. Najranije stanovništvo je verovatno bilo pre-Indo-Evropske populacije, koja je nastanjivala veći deo mediteranske obale. Ipak, njihovi fizički ostaci su oskudni i koncentrisani samo u priobalnom regionu. Uskoro su ove prve stanovnike zamenila prahelenska plemena, koja su postepeno zauzimala današnju Grčku, južnu Makedoniju i južni deo današnje Albanije. Ovi procesi su vršeni u drugom milenijumu stare ere, i nisu uticali na severnu ili centralnu Albaniju, zonu koja je u to vreme predstavljala sliku političkog vakuuma (što je u suštini istorijski paradoks).

Iliri su relativno kasno došli na Balkan. Mada se njihovo prisustvo može pratiti do 900. p. n. e., njihova politička struktura je formulisana u 7. i 6. veku pre nove ere. Vešti u obradi metala i žestoki ratnici, Iliri su formirali ratnička kraljevstva koja su se međusobno borila kroz celu njihovu istoriju. Samo tokom šestog veka pre nove ere su Iliri organizovali značajne napade na svoje prve komšije, grčko kraljevstvo Molosoi u severnom Epiru (danas južna Albanija), Makedonsko kraljevstvo i kraljevstvo Pajonija (danas u severnoj Makedoniji). Verovatno je njihov najveći uspeh bilo ubistvo Perdicasa III, kralja Makedonije. Na ilirsku nesreću, Perdicasa je nasledio Filip II, otac Aleksandra Velikog, koji je efikasno prekinuo ilirsku agresiju.

Na ilirsku kulturu je uticala grčko-makedonska kultura. Na prostoru Albanije se nalazilo i nekoliko antičkih grčkih kolonija.

Prostor današnje Albanije kasnije je ušao u sastav Rimskog i kasnije Vizantinskog carstva.

Srednji vek

Rimsko carstvo je podeljeno 395. godine nakon smrti Teodosija I na Istočno i Zapadno rimsko carstvo delom zbog sve većeg pritiska pretnji tokom varvarskih invazija. Od 6. do 7. veka, Sloveni su prešli Dunav i u velikoj meri apsorbovali starosedeoce Stare Grke, Ilire i Tračane na Balkanu; tako se Iliri poslednji put pominju u istorijskim zapisima u 7. veku.^[33]

U 11. veku, Veliki raskol je formalizovao prekid opštenja između Istočne pravoslavne i Zapadne katoličke crkve koji se u Albaniji ogleda kroz pojavu katoličkog severa i pravoslavnog juga. Albanci su naseljavali zapadno od Okridskog jezera i gornju dolinu reke Škumbe i osnovali kneževinu Arbanon 1190. godine pod vođstvom Progona od Kruje.^[34] Kraljevstvo su nasledili njegovi sinovi Đin i Dimitri.

Nakon smrti Dimitera, teritorija je došla pod vlast albansko-grčkog Gregorija Kamonasa, a potom pod Golema od Kruje. U 13. veku kneževina je raspuštena. Arbanon se smatra prvom skicom albanske države, koja je zadržala poluautonomni status kao zapadni kraj Vizantijskog carstva, pod vizantijskim Dukajem iz Epira ili Laskaridima iz Nikeje.^[35]

Krajem 12. i početkom 13. veka Srbi i Mlečani su počeli da zauzimaju teritoriju. Etnogeneza Albanaca je neizvesna;^[36] međutim, prvo neosporno pominjanje Albanaca datira u istorijskim zapisima iz 1079. ili 1080. godine u delu Mihaela Ataliatesa, koji navodi da su Albanci učestvovali u pobuni protiv Carigrada.^[37] U ovom trenutku Albanci su bili potpuno hristijanizovani.

Nekoliko godina nakon raspada Arbanona, Karlo Anžujski je zaključio sporazum sa albanskim vladarima, obećavajući da će zaštititi njih i njihove drevne slobode. Godine 1272. osnovao je Kraljevinu Albaniju i osvojio krajeve od Epirske despotovine. Kraljevina je polagala pravo na celu teritoriju centralne Albanije od Dirahija duž obale Jadranskog mora do Butrinta. Katolička politička struktura bila je osnova za papske planove širenja katoličanstva na Balkanskom poluostrvu. Ovaj plan je takođe naišao na podršku Jelene Anžujske, rođake Karla Anžujskog. Tokom njene vladavine podignuto je oko 30 katoličkih crkava i manastira uglavnom u severnoj Albaniji. Unutrašnje borbe za vlast unutar Vizantijskog carstva u 14. veku omogućile su najmoćnijem srpskom srednjovekovnom vladaru Stefanu Dušanu da uspostavi carstvo koje je obuhvatalo celu Albaniju osim Drača. Godine 1367. razni albanski vladari osnivaju despotovinu Artu. Za to vreme stvoreno je nekoliko albanskih kneževina, posebno Kneževina Albanija, Kneževina Kastrioti, kneževina Berat i Kneževina Dukađini. U prvoj polovini 15. veka, Osmansko carstvo je izvršilo invaziju na veći deo Albanije, a pod Skenderbegom je kao vladarom održana Lješka liga, koji je postao nacionalni heroj albanske srednjovekovne istorije.

Novi vek

Dok je još uvek trajao Prvi balkanski rat u Valoni je 28. novembra 1912. deklarisana nezavisnost Albanije koja nije bila međunarodno priznata. Potpisivanjem Londonskog mira 30. maja 1913, velikim silama je poverena odluka o statusu dela dotadašnje teritorije Osmanskog carstva koji praktično obuhvata teritoriju današnje Albanije. Šest velikih sila su na osnovu toga 29. jula 1913. formirale novu državu Kneževinu Albaniju, detaljnije odredile njene granice i imenovale prvog kneza, nemačkog plemića Vilhelma od Vida.

Ubrzo po izbijanju Prvog svetskog rata, knez Vilhelm od Vida je 3. septembra 1914. napustio Albaniju čime je vlast Kneževine Albanije prestala da postoji a u Albaniji je zavladalo bezvlašće. Početkom oktobra Esad-paša Toptani se vratio preko Srbije u Albaniju i uz podršku Srbije početkom oktobra 1914. proglasio novu albansku državu Albanski Islamski Emirat. Deo velikih sila, pripadnica Antante, je prekršio odredbe Londonskog mira i u cilju privlačenja Italije u svoj blok i njenog uvlačenja u rat sa centralnim silama tajnim Londonskim paktom od 26. aprila 1915. promenile teritorijalni status i granice Albanije i dodelile luke Saseno i Valonu Italiji (Italija ih je već bila okupirala 30. oktobra i 26. decembra 1914)^[38] i pritom obrazovale malu albansku državu pod italijanskim protektoratom. Odredbama tajnog Londonskog pakta su Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo zadržale pravo da zatraže deobu Albanije između Srbije, Crne Gore i Grčke čemu se Italija ne bi protivila. Srbiji i Crnoj Gori je ovim ugovorom dodeljena albanska obala do ušća Drima.^[39] Kada je Austrougarska, posle pobede nad Kraljevinom Srbijom i Kraljevinom Crnom Gorom, počela zauzimanje teritorije Albanije, Esad-paša Toptani je u ime Albanskog Islamskog Emirata objavio rat centralnim silama. Austrougarska je u januaru 1916. okupirala Albaniju zbog čega je Esad-paša bio prisiljen da napusti zemlju. Francuska je potom u junu 1916. izvršila zauzimanje regiona oko grada Korča na jugoistoku Albanije i proglasila Republiku Korča pod svojom kontrolom.^[40]

Po završetku Prvog svetskog rata je bila organizovana mirovna konferencija u Parizu. Na ovoj konferenciji je bio prisutan i Esad-paša pod okriljem delegacije Kraljevine SHS i kao predstavnik Albanije na mirovnoj konferenciji je podneo memorandum o Albaniji krajem aprila 1919. godine. U Parizu je tada određeni broj njegovih pristalica konstituisao nacionalnu skupštinu i formirao Kraljevinu Albaniju, krunišući Esad-pašu za kralja. Esad-paša Toptani je ubijen u atentatu 13. juna 1920. godine kada je izlazio iz Hotela Kontinental u ulici Kastiljone u Parizu, sa namerom da krene na put u Albaniju na svoju kraljevsku inauguraciju. Ubica je identifikovan kao Avni Rustemi.

Od 1928. na dalje, zemljom je vladao Zog I od Albanije do italijanske invazije Albanije 1939, kada je Albanija postala marionetska država Italije.

Za vreme Drugog svetskog rata, albanski fašisti su energično pomagali Italijanima u njihovoj invaziji na Grčku (oktobar 1940) i čak učestvovali u (mada u vrlo malom broju) u muslimanskim formacijama koje su pomagale nemačkim SS trupama u represiji nad jugoslovenskim i albanskim pokretima otpora.

Komunisti su preuzeli vlast nakon rata u novembru 1944, pod vođom pokreta otpora, Envera Hodže. Od 1945. do 1990, Albanija je imala jednu od najrepresivnijih vlasti u Evropi. Komunistička partija je formirana 1941. Svi koji su joj se protivili su bili eliminisani. Enver Hodža je došao na čelo partije. Tokom više decenija njegove dominacije, Hodža je stvarao i uništavao odnose sa Beogradom, Moskvom i Kinom, uvek po svojim ličnim interesima. Zemlja je bila izolovana, prvo od strane zapada (zapadna Evropa, Kanada, SAD) a kasnije čak i od komunističkog istoka.

Godine 1985, Enver Hodža je umro, i Ramiz Alija je došao na njegovo mesto. Alija je prvo pokušao da prati Hodžine korake, ali se istočna Evropa već menjala: Mihail Gorbačov se pojavio na sceni Sovjetskog Saveza sa novom politikom (glasnost i perestrojka). Totalitarni režim je bio pod pritiskom SAD i Evrope i mržnjom sopstvenog naroda. Potpisao je Helsinški sporazum (koji su ostale zemlje potpisale 1975) koji obavezuje na poštovanje nekih ljudskih prava. Takođe je dozvolio pluralizam, i iako je njegova partija pobedila na izborima 1991. godine, bilo je jasno da se promene ne mogu zaustaviti. 1992. na opštim izborima je pobedila Demokratska stranka Albanije sa 62% glasova.

Na opštim izborima u junu 1996, Demokratska stranka Albanije je pokušala da osvoji apsolutnu većinu i manipulisala je rezultatima izbora. 1997. piramidalne prevare su uzdrmale celu vladu, i počeli su nemiri. Mnoge gradove su kontrolisale naoružane bande i grupe građana. Ova anarhistička pobuna je uzrokovala da socijalistička partija pobedi na prevremenim izborima 1997.

Od 1990. Albanija je orijentisana prema zapadu. Primljena je u Savet Evrope i u NATO. Albanska radna snaga je nastavila da emigrira u Grčku, Italiju, Evropu i Severnu Ameriku. Korupcija u vlasti je postajala sve očiglednija. Političari nisu ispunjavali nade naroda u brzu i ne previše bolnu tranziciju.

Politika

Edi Rama, premijer Albanije.

Albanija je parlamentarna ustavna republika i suverena država čija politika funkcioniše u okviru postavljenom u ustavu u kome predsednik funkcioniše kao šef države, a premijer kao šef vlade. Suverenitet pripada albanskom narodu i vrši ga albanski narod preko svojih predstavnika ili direktno.

Vlada se zasniva na podeli i balansiranju vlasti između zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Zakonodavnu vlast ima parlament i bira se svake četiri godine po sistemu proporcionalne zastupljenosti albanskog naroda na partijskim listama na osnovu slobodnog, jednakog, opšteg i periodičnog biračkog prava tajnim glasanjem.

Građansko pravo, kodifikovano i zasnovano na Napoleonovom kodeksu, podeljeno je između sudova sa redovnom građanskom i krivičnom nadležnošću i upravnih sudova. Sudsku vlast imaju Vrhovni sud, Ustavni sud, Apelacioni sud i Upravni sud. Sprovođenje zakona u zemlji prvenstveno je u nadležnosti albanske policije, glavne i najveće državne agencije za sprovođenje zakona. Obavlja skoro sve opšte policijske dužnosti, uključujući krivičnu istragu, patrolnu aktivnost, saobraćajnu policiju i graničnu kontrolu.

Izvršnu vlast vrše predsednik i premijer, pri čemu je ovlašćenje predsednika veoma ograničeno. Predsednik je glavnokomandujući vojske i predstavnik jedinstva albanskog naroda. Mandat predsednika zavisi od poverenja parlamenta i bira ga parlament na petogodišnji mandat većinom od tri petine svih članova. Premijer, koga imenuje predsednik i odobrava parlament, ovlašćen je da konstituiše vladu. Kabinet se sastoji prvenstveno od premijera, uključujući njegove zamenike i ministre.

Spoljni poslovi

U vremenu od kraja komunizma i izolacionizma, Albanija je proširila svoje odgovornosti i položaj u kontinentalnim i međunarodnim poslovima, razvijajući i uspostavljajući prijateljske odnose sa drugim zemljama širom sveta. Spoljnopolitički prioriteti zemlje su pristupanje Evropskoj uniji (EU), međunarodno priznanje Kosova i proterivanje čamskih Albanaca, kao i pomoć i zaštita prava Albanaca na Kosovu, Crnoj Gori, Severnoj Makedoniji, Grčkoj, Srbiji, Italiji i dijaspori.

Albanski političari su smatrali da je prijem Albanije u Severnoatlantski pakt (NATO) značajna ambicija spoljne politike zemlje. Zemlja je bila u velikoj meri angažovana u NATO-u i zadržala je svoju poziciju faktora stabilnosti i snažnog saveznika Sjedinjenih Država i Evropske unije (EU) u regionu Balkana. Albanija održava čvrste veze sa Sjedinjenim Državama sve nakon što su podržavale nezavisnost i demokratiju Albanije. Do danas su obe zemlje potpisale niz sporazuma. Albanija je 2007. godine radosno dočekala Džordža V. Buša koji je postao prvi predsednik Sjedinjenih Država koji je ikada posetio ovu zemlju.

Albanija je aktivna članica Ujedinjenih nacija od 1955. godine. Zemlja je postala član Ekonomskog i socijalnog saveta Ujedinjenih nacija od 2005. do 2007. kao i 2012. godine. Bio je potpredsednik ECOSOC-a 2006. i 2013. godine. Takođe se 2014. pridružila Savetu za ljudska prava Ujedinjenih nacija od 2015. do 2017. godine i izabrana je za potpredsednika 2015. godine. Albanija je punopravni član brojnih međunarodnih organizacija, uključujući Savet Evrope, Međunarodnu organizaciju za migracije, Svetsku zdravstvenu organizaciju, Uniju za Mediteran, Organizaciju islamske saradnje, Organizaciju za evropsku bezbednost i saradnju, Međunarodni monetarni fond, Svetsku trgovinsku organizaciju i Frankofoniju.

Vojska

Oružane snage Albanije se sastoje od kopnenih, vazdušnih i pomorskih snaga i čine vojne i paravojne snage zemlje. Njih predvodi glavnokomandujući pod nadzorom Ministarstva odbrane i predsednik kao vrhovni komandant tokom rata, međutim, u vreme mira njihova ovlašćenja se vrše preko premijera i ministra odbrane.

Osnovna svrha oružanih snaga Albanije je odbrana nezavisnosti, suvereniteta i teritorijalnog integriteta zemlje, kao i učešće u humanitarnim, borbenim, neborbenim i operacijama podrške miru. Služenje vojnog roka je dobrovoljno od 2010. godine sa 19 godina kao zakonski minimum za služenje dužnosti.

Albanija se obavezala da će povećati učešće u multinacionalnim operacijama. Od pada komunizma, zemlja je učestvovala u šest međunarodnih misija, ali je učestvovala u samo jednoj misiji Ujedinjenih nacija u Gruziji, gde je poslala 3 vojna posmatrača. Od februara 2008. godine, Albanija zvanično učestvuje u NATO-ovoj operaciji Active Endeavor u Sredozemnom moru. Pozvana je da se pridruži NATO-u 3. aprila 2008. godine, a punopravna članica je postala 2. aprila 2009. godine.

Albanija je smanjila broj aktivnih vojnika sa 65.000 u 1988. na 14.500 u 2009. godini. Vojska se sada uglavnom sastoji od male flote aviona i pomorskih plovila. Devedesetih godina 20. veka, zemlja je uklonila ogromne količine zastarelog hardvera iz Kine, kao što su tenkovi i SAM sistemi. Povećanje vojnog budžeta bio je jedan od najvažnijih uslova za integraciju u NATO. Vojna potrošnja je generalno niska. Od 1996. vojna potrošnja je procenjena na 1,5% BDP-a zemlje, da bi 2009. dostigla vrhunac od 2% i ponovo pala na 1,5%.

Administrativna podela

Albanija je definisana u okviru teritorijalne površine od 28.748 kilometara kvadratnih na Balkanskom poluostrvu. Neformalno je podeljena na tri regiona, severni, centralni i južni region. Od proglašenja nezavisnosti 1912. godine, Albanija je reformisala svoju unutrašnju organizaciju 21 put. Trenutno, primarne administrativne jedinice su dvanaest konstitutivnih okruga, koji imaju jednak status prema zakonu. Okruzi su ranije korišćeni tokom 1950-ih i ponovo su stvoreni 31. jula 2000. kako bi se ujedinilo 36 okruga tog vremena. Najveći okrug u Albaniji po broju stanovnika je okrug Tirana sa preko 800.000 ljudi. Najmanji okrug, po broju stanovnika, je Đirakastarski okrug sa preko 70.000 ljudi. Najveći u okrugu, po površini, je okrug Korče koji obuhvata 3.711 kvadratnih kilometara jugoistočne Albanije. Najmanji okrug, po površini, je okrug Drač sa površinom od 766 kvadratnih kilometara na zapadu Albanije.

Okruzi se sastoje od 61 divizije drugog nivoa poznatih — čak i u ruralnim oblastima — kao opštine (baški/baškija). Opštine su prvi nivo lokalne uprave, odgovoran za lokalne potrebe i sprovođenje zakona. Oni su objedinili i pojednostavili prethodni sistem gradskih i seoskih opština ili komuna 2015. godine. Za manja pitanja lokalne samouprave, opštine su organizovane u 373 administrativne jedinice (njesia/njesite administrativne). Takođe postoji 2980 sela, mahala ili odeljenja, i lokaliteta koji su se ranije koristili kao administrativne jedinice.

Grb	Opština	Glavni grad	Oblast (km²)	Populacija (2020)	HDI (2019)
	Okrug Berat	Berat	1,798	122,003	0.782
	Okrug Diber	Piškopeja	2,586	115,857	0.754
	Okrug Drač	Drač	766	290,697	0.802
	Okrug Elbasan	Elbasan	3,199	270,074	0.784
	Okrug Fjer	Fjer	1,890	289,889	0.767
	Okrug Đirokastra	Đirokastra	2,884	59,381	0.794
	Okrug Korča	Korča	3,711	204,831	0.790
	Okrug Kukeš	Kukeš	2,374	75,428	0.749
	Okrug Lješ	Lješ	1,620	122,700	0.769
	Okrug Skadar	Skadar	3,562	200,007	0.784
	Okrug Tirana	Tirana	1,652	906,166	0.820
	Okrug Valona	Valona	2,706	188,922	0.802
Reference:^[41]^[42]

Privreda

Albanija je jedna od najsiromašnijih evropskih država. Polovina ekonomski-aktivnog se bavi poljoprivredom a petina radi u inostranstvu. Ekonomski problemi su, između ostalih, visoka stopa nezaposlenosti, korupcija sve do visokih nivoa vlasti, i organizovani kriminal.

Zemlja gotovo da nema izvoz, a uvozi velike količine hrane iz Grčke i Italije. Priliv novca je mahom od finansijske pomoći i od ljudi koji rade u inostranstvu.

Albanija ima obalu na dva evropska mora, Jonskom i Jadranskom. Jonsko more je poznato po čistoj, bistroj vodi, od Valone do grčke granice. Na Jadran Albanija izlazi od Valone, do granice sa Srbijom i Crnom Gorom. Ono je poznato op peščanim plažama.

Do 2000, jonske plaže su bile prilično naseljene, ali samo lokalnim stanovništvom. Između 1990 i 2000, zemlja je prošla kroz političke, ekonomske i socijalne prevrate. Od tog perioda je Albanija povećala postotak zaposlenosti i suzbila korupciju, što je ojačalo turizam.

Stanovništvo

Prema proceni iz 2011 82,6% stanovništva čine Albanci, uz grčku manjinu od 0,9%, ostali 1%, neizjašnjenih 15,5% ^[43] (druge procene broja Grka u Albaniji variraju od 1% — zvanična albanska statistika, do 12% — grčki izvori). Mnogi Albanci žive u okolnim regijama: Na Kosovu i Metohiji (oko 1,8 miliona), u Makedoniji (oko 500.000), u centralnoj Srbiji (61.647 prema popisu iz 2002, mahom na jugu) i u Crnoj Gori (oko 30.000). Preko 600.000 Albanaca je emigriralo u Grčku od 1990; a veliki broj je otišao u druge zemlje.

Jezik koji se koristi je albanski, a grčkim se služi grčka manjina u južnim regijama zemlje. Srpski goranski govor se govori u Gori, u okrugu Kukeš. Selo Šištavec je glavno središte goranskog govora. U ostale lingvističke i kulturne grupe spadaju Vlasi i Romi.

Od osmanske okupacije, većina Albanaca su muslimani (38,8%), iako je religija bila zabranjena u eri komunizma. Pravoslavaca ima 23% a katolika 13,5% (procenti su procenjeni; zvanične statistike nisu dostupne). Oko 8% ukupne muslimanske populacije su Bektaši. Glavni prorok reda Bektaši je Hadži Bektaš Vali, a vođa reda je trenutno Baba Flamur Škala, naslednik Babe Redžepa, iz Medisona u SAD.^[44]

Prema rezultatima genetskih istraživanja, među stanovništvom Albanije su najzastupljenije sledeće patrilinearne (Y-DNK) haplogrupe:^[45]

Haplogrupa R (27,1%)
Haplogrupa E (25,1%)
Haplogrupa J (23,1%)
Haplogrupa I‎ (21%)

p r u Najveći gradovi u Albaniji Izvor: [2]
	№	Grad	Oblast	Populacija	№	Grad	Oblast	Populacija
Tirana Drač	1.	Tirana	Tirana	418.495	11.	Kavaja	Kavaja	20.192	Valona Elbasan
	2.	Drač	Drač	113.249	12.	Đirokastra	Đirokastra	19.836
	3.	Valona	Valona	79.513	13.	Saranda	Valona	17.233
	4.	Elbasan	Elbasan	78.703	14.	Lač	Lješ	17.086
	5.	Skadar	Skadar	77.075	15.	Kukeš	Kukeš	16.719
	6.	Fjer	Fjer	55.845	16.	Patos	Fjer	15.937
	7.	Korča	Korča	51.152	17.	Lješ	Lješ	15.510
	8.	Berat	Berat	32.606	18.	Piškopeja	Diber	13.251
	9.	Lušnja	Lušnja	31.105	19.	Kučova	Berat	12.654
	10.	Pogradec	Korča	20.848	20.	Kroja	Drač	11.721

Nacionalne manjine

Pitanja etničke pripadnosti su delikatna tema i predmet debate. Suprotno zvaničnoj statistici koja pokazuje preko 97 odsto albanske većine u zemlji, manjinske grupe (kao što su Grci, Makedonci, Crnogorci, Romi i Arumuni) često osporavaju zvanične brojke, tvrdeći da je veći procenat stanovništva zemlje. Prema spornom popisu iz 2011. godine, etnička pripadnost je bila sledeća: Albanci 2.312.356 (82,6% od ukupnog broja), Grci 24.243 (0,9%), Makedonci 5.512 (0,2%), Crnogorci 366 (0,01%), Aromani 326 (0,01%), Romi 8,301 (0,3%), Balkanski Egipćani 3,368 (0,1%), druge nacionalnosti 2,644 (0,1%), bez deklarisane etničke pripadnosti 390,938 (14,0%), i nerelevantno 44,144 (1,6%).^[46]

Albanija priznaje devet nacionalnih ili kulturnih manjina: arumunski, grčki, makedonski, crnogorski, srpski, romski, egipatski, bosanski i bugarski narod.^[47] Ostale albanske manjine su Goranci i Jevreji. Što se tiče Grka, „teško je znati koliko Grka ima u Albaniji“. Procene variraju između 60.000 i 300.000 etničkih Grka u Albaniji. Prema Janu Džefrisu, većina zapadnih izvora navodi broj na oko 200.000. Marku od 300.000 podržava i grčka vlada.^[48]

Infrastruktura

Obrazovanje

U zemlji, obrazovanje je sekularno, besplatno, obavezno i zasnovano na tri nivoa obrazovanja segmentiranih u osnovnom, srednjem i tercijarnom obrazovanju. Akademska godina je podeljena na dva semestra koji počinju u septembru ili oktobru, a završavaju se u junu ili julu. Albanski služi kao primarni jezik nastave u svim akademskim institucijama širom zemlje. Učenje prvog stranog jezika je obavezno i najčešće se uči u osnovnim i dvojezičnim školama. Jezici koji se predaju u školama su engleski, italijanski, francuski i nemački. Stopa pismenosti kreće se od 98,7%, sa 99,2% za muškarce i 98,3% za žene.

Obavezno osnovno obrazovanje je podeljeno na dva nivoa, osnovnu i srednju školu, od prvog do petog i šestog do devetog razreda. Učenici su obavezni da pohađaju školu od šeste godine do navršene 16. Nakon uspešnog završetka osnovnog obrazovanja, svi učenici imaju pravo da pohađaju srednje škole sa specijalizacijom u bilo kojoj oblasti, uključujući umetnost, sport, jezike, nauke ili tehnologiju.

Tercijarno obrazovanje u zemlji, fakultativna faza formalnog učenja nakon srednjeg obrazovanja, prošlo je temeljnu reformu i restrukturiranje u skladu sa principima Bolonjskog procesa. U većim gradovima Albanije postoji značajan broj privatnih i javnih visokoškolskih ustanova koje su dobro raspršene. Studije u tercijarnom obrazovanju organizovane su na tri uzastopna nivoa koji obuhvataju osnovne studije, master i doktorat.

Zdravstvo

Ustav Albanije garantuje jednaku, besplatnu i univerzalnu zdravstvenu zaštitu za sve njene građane. Zdravstveni sistem u zemlji je trenutno organizovan u tri nivoa, između ostalih primarnu, sekundarnu i tercijarnu zdravstvenu zaštitu, iu procesu je modernizacije i razvoja. Očekivani životni vek pri rođenju u Albaniji je 77,8 godina i zauzima 37. mesto u svetu, nadmašujući nekoliko razvijenih zemalja. Prosečan očekivani zdrav životni vek je 68,8 godina i nalazi se na 37. mestu u svetu. Stopa smrtnosti novorođenčadi u zemlji se procenjuje na 12 na 1.000 živorođenih u 2015. godini. U 2000. godini, zemlja je imala 55. najbolji učinak zdravstvene zaštite u svetu, prema definiciji Svetske zdravstvene organizacije.

Kardiovaskularne bolesti ostaju glavni uzrok smrti u zemlji i čine 52% ukupnih smrtnih slučajeva. Nesreće, povrede, maligne i respiratorne bolesti su drugi primarni uzroci smrti. Neuropsihijatrijske bolesti su takođe porasle zbog nedavnih demografskih, društvenih i ekonomskih promena u zemlji.

U 2009. godini, zemlja je imala zalihe voća i povrća od 886 grama po glavi stanovnika dnevno, što je peta najveća ponuda u Evropi.[252] U poređenju sa drugim razvijenim zemljama i zemljama u razvoju, Albanija ima relativno nisku stopu gojaznosti verovatno zahvaljujući zdravstvenim prednostima mediteranske ishrane. Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije iz 2016. godine, 21,7% odraslih u zemlji ima klinički višak kilograma, sa indeksom telesne mase (BMI) od 25 ili više.

Kultura

Simboli

Albanija ima mnogo simbola povezanih sa njenom istorijom, kulturom i verovanjem. To uključuje crvene i crne boje, životinje kao što je suri orao koji žive širom zemlje, kostime kao što su fustanela, plis i opinga koji se nose na posebnim događajima i proslavama, biljke poput masline i crvenog maka koje rastu i širom zemlje.^[49]

Zastava Albanije je crvena zastava sa crnim dvoglavim orlom postavljenim u sredini. Crvena boja korišćena na zastavi simbolizuje hrabrost i snagu albanskog naroda, dok se crna pojavljuje kao simbol slobode i herojstva. Nacionalni moto zemlje, Ti Shqipëri, më jep nder, më jep emrin Shqipëtar („Ti Albanija, daj mi čast, daj mi ime Albanac“), potiče iz albanskog nacionalnog buđenja. Prvi koji je izrazio ovaj moto bio je Naim Frašeri u svojoj pesmi Ti Shqipëri, më jep nder.^[50]

Umetnost

Na umetničku istoriju Albanije posebno je uticalo mnoštvo starih i srednjovekovnih naroda, tradicija i religija. Pokriva širok spektar medija i disciplina koje uključuju slikarstvo, grnčarstvo, skulpturu, keramiku i arhitekturu, sve one predstavljaju primer velike raznolikosti u stilu i obliku, u različitim regionima i periodima.

Uspon Vizantijskog i Otomanskog carstva u srednjem veku bio je praćen odgovarajućim porastom hrišćanske i islamske umetnosti u zemljama Albanije, što je vidljivo u primerima arhitekture i mozaika širom zemlje.^[51] Vekovima kasnije, albanska renesansa se pokazala presudnom za emancipaciju moderne albanske kulture i videla je razvoj bez presedana u svim oblastima književnosti i umetnosti, dok su umetnici težili da se vrate idealima impresionizma i romantizma.^[52] Ipak, Onufri, Kole Idromeno, David Selenica, Kostandin Špataraku i braća Zografi su najistaknutiji predstavnici albanske umetnosti.

Arhitektura Albanije odražava nasleđe različitih civilizacija koje sežu do klasične antike. Veliki gradovi u Albaniji su evoluirali unutar zamka da bi uključili stanove, verske i komercijalne strukture, uz konstantno redizajniranje gradskih trgova i evoluciju građevinskih tehnika. Danas gradovi i naselja odražavaju čitav spektar različitih arhitektonskih stilova. U 20. veku, mnoge istorijske i sakralne građevine koje su imale antički uticaj su srušene tokom komunističke ere.^[53]

Antička arhitektura se nalazi širom Albanije i najvidljivija je u Bilisu, Amanciji, Fenici, Apoloniji, Butrintu, Antigoniji, Skadru i Draču. S obzirom na dug period vladavine Vizantijskog carstva, oni su predstavili dvorce, citadele, crkve i manastire sa spektakularnim bogatstvom vidljivih murala i fresaka . Možda se najpoznatiji primeri mogu naći u gradovima južne Albanije i okolini Korče, Berata, Moskopolje i Đirokastra. Uvođenjem otomanske arhitekture došlo je do razvoja džamija i drugih islamskih građevina, posebno u Beratu i Gjirokasteru.

Produktivan period istorizma, secesije i neoklasicizma odigrao se u 19. veku, što se najbolje vidi u arhitekturi Korče. 20. vek je doneo nove arhitektonske stilove poput modernog italijanskog stila, koji je prisutan u Tirani, kao što su Skenderbegov trg i ministarstva. Takođe je prisutan u Skadru, Valoni, Sarandi i Draču. Štaviše, drugi gradovi su dobili svoj jedinstven izgled današnje Albanije kroz različite kulturne ili ekonomske uticaje.

Socijalistički klasicizam stigao je u doba komunizma u Albaniju posle Drugog svetskog rata. U ovom periodu izgrađeni su mnogi kompleksi u socijalističkom stilu, široki putevi i fabrike, dok su gradski trgovi redizajnirani i srušene brojne istorijske i važne zgrade. Značajni primeri tog stila su Trg Majke Tereze, Piramida u Tirani, Palata Kongresa i tako dalje.

Tri albanska arheološka nalazišta su uvrštena na Uneskovu listu svetske baštine. To uključuje antičke ostatke Butrinta, srednjovekovne istorijske centre Berata i Đirokastre, kao i lokalitet prirodnog i kulturnog nasleđa Ohridskog regiona koji se deli sa Severnom Makedonijom od 2019.^[55]^[56] Štaviše, kraljevske ilirske grobnice, ostaci Apolonije, antički amfiteatar u Draču i tvrđava Baštovo uvršteni su na tenativnu listu UNESKO Albanije.

Mediji

Sloboda štampe i govora i pravo na slobodno izražavanje zagarantovano je ustavom Albanije.^[57] Albanija je bila rangirana na 84. mestu na Indeksu slobode štampe 2020. koji su sačinili Reporteri bez granica, sa svojim rezultatom koji je u stalnom opadanju od 2003.^[58] Ipak, u izveštaju Freedom in the World 2020. Freedom House je klasifikovao slobode štampe i govora u Albaniji kao delimično oslobođene političkog mešanja i manipulacije.^[59]

Radio Televizioni Shqiptar (RTSH) je nacionalna emiterska korporacija Albanije koja upravlja brojnim televizijskim i radio stanicama u zemlji.^[60] Tri glavne privatne emiterske korporacije su Top Channel, Televizioni Klan i Vizion Plus čiji se sadržaj distribuira širom Albanije i van njene teritorije na spornoj teritoriji Kosova* i drugim teritorijama na kojima se govori albanski.^[61]

Albanska kinematografija ima svoje korene u 20. veku i razvila se nakon proglašenja nezavisnosti zemlje.^[62] Prvi bioskop isključivo posvećen prikazivanju filmova izgrađen je 1912. godine u Skadru od strane austrijske distributerske kompanije uz snažne napore albanskog slikara Kolea Idromena.^[62] Otvaranje drugih bioskopa 1920. godine bilo je u Skadru, Beratu, Tirani i Valoni.^[62]

Tokom Narodne Republike Albanije, albanska kinematografija se brzo razvijala sa inauguracijom Kinostudio Shqipëria e Re u Tirani.^[63] Godine 1953. objavljen je albansko-sovjetski epski film Veliki ratnik Skenderbeg koji prikazuje život i borbu srednjovekovnog albanskog heroja Skenderbega. Osvojio je međunarodnu nagradu na Filmskom festivalu u Kanu 1954. godine. Godine 2003. godine osnovan je Međunarodni filmski festival u Tirani, najveći filmski festival u zemlji. Drač je domaćin Međunarodnog filmskog festivala u Draču, drugog po veličini filmskog festivala, koji se održava u amfiteatru u Draču.

Muzika

Albanska narodna muzika je istaknuti deo nacionalnog identiteta i nastavlja da igra glavnu ulogu u celokupnoj albanskoj muzici. Narodna muzika se može podeliti u dve stilske grupe, uglavnom na severne varijante Geg i južne Lab i Tosk varijante. Severnjačka i južna tradicija su u suprotnosti sa grubim tonom sa severa i opuštenijim južnjačkim oblikom muzike.

Mnoge pesme se tiču događaja iz albanske istorije i kulture, uključujući tradicionalne teme časti, gostoprimstva, izdaje i osvete. Prvu kompilaciju albanske narodne muzike napravila su dva himariotska muzičara, Neco Muka i Koco Cakali, u Parizu, tokom njihovog rada sa albanskim sopranom Teftom Taško-Kočo. Tri umetnika su tada snimila nekoliko gramofonskih kompilacija, što je na kraju dovelo do priznavanja albanskog višeglasnog pevanja kao nematerijalne kulturne baštine Uneska.^[64]

Festivali i Këngës je tradicionalno takmičenje albanske pesme koje organizuje nacionalni emiter Radio Televizija Shkiptar (RTSH). Festival se održava svake godine od 1962. godine i pokrenuo je karijere nekih od najuspešnijih albanskih pevača, uključujući Vače Zelu i Paraškevija Simakua.^[65] To je značajno muzičko takmičenje među albanskim izvođačima koji premijerno predstavljaju neobjavljene pesme koje su komponovali albanski autori i glasali žiri ili javnost.

Savremeni umetnici Rita Ora, Bebe Reksa, Era Istrefi, Dua Lipa, Ava Mak, Bleona, Elvana Đata, Ermonela Jaho i Inva Mula su postigli međunarodno priznanje za svoju muziku,^[66] dok su soprana Ermonelu Jaho neki opisali kao „najpriznatiji sopran na svetu“.^[67] Albanski operski pevač Saimir Pirgu nominovan je za nagradu Gremi 2017.^[68]

Književnost

Albanski jezik čini samostalnu granu i jezički je izolat unutar indoevropske porodice jezika; nije vezan ni za jedan drugi poznati živi jezik u Evropi. Njegovo poreklo je potpuno nepoznato, ali se po nekim izvorima smatra da potiče od drevnog paleobalkanskog jezika.^[69]^[70]^[71]

Meshari (Misal) koji je napisao Gjon Buzuku objavljen je 1555. godine i smatra se jednim od prvih književnih dela na albanskom jeziku tokom srednjeg veka. Postoje fragmentirani dokazi, koji datiraju pre Buzukua, koji ukazuju na to da je albanski pisan najmanje od 14. veka. Najraniji dokaz datira iz 1332. godine naše ere sa latiničnim izveštajem francuskog dominikanca Giljelmusa Adaea, nadbiskupa Antivarija, koji je napisao da su Albanci koristili latinična slova u svojim knjigama iako je njihov jezik bio prilično drugačiji od latinskog. Drugi značajni primeri uključuju: formulu krštenja iz 1462. godine, koju je na albanskom jeziku u latinskom tekstu napisao biskup Drača, Pavle Anđeo; rečnik albanskih reči iz 1497. od Arnolda fon Harfa, Nemca koji je putovao Albanijom, i fragment Biblije iz 15. veka iz Jevanđelja po Mateju, takođe na albanskom, ali napisan grčkim slovima.

Najpoznatiji albanski pisac u 20. i 21. veku je verovatno Ismail Kadare. Više puta je spominjan kao mogući dobitnik Nobelove nagrade za književnost.

Tradicionalno odevanje

Svaki kulturni i geografski region Albanije ima svoju specifičnu raznolikost nošnje koja se razlikuje po stilu, materijalu, boji, obliku, detaljima i formi.^[72] Danas se narodna nošnja najčešće oblači na svečanim događajima i proslavama, uglavnom na etničkim festivalima, verskim praznicima, svadbama i nastupima plesnih grupa. Neki stariji ljudi nastavljaju da nose tradicionalnu odeću u svom svakodnevnom životu. Odeća se tradicionalno izrađivala uglavnom od lokalnih materijala kao što su koža, vuna, lan, konoplja, i svila; Albanski tekstil je još uvek izvezen po složenim drevnim šarama.

Kuhinja

Albanci proizvode i koriste mnoge vrste voća kao što su limun, pomorandže, smokve, a pre svega masline, koje su možda najvažniji element albanske kuhinje. Začini i drugo bilje kao što su bosiljak, lavanda, nana, origano, ruzmarin, majčina dušica se široko koriste, kao i povrće kao što su beli luk, luk, paprika, krompir, paradajz, kao i mahunarke svih vrsta.

Kafa je sastavni deo albanskog načina života. Zemlja ima više kafića po glavi stanovnika nego bilo koja druga zemlja na svetu. U čaju se takođe uživa i kod kuće i napolju u kafićima, barovima ili restoranima. Čaj Mali (Sideritis čaj) je izuzetno omiljen i deo svakodnevne rutine većine Albanaca. Uzgaja se širom južne Albanije i poznat po svojim lekovitim svojstvima. Popularan je i crni čaj sa kriškom limuna i šećerom, mlekom ili medom.^[73]

Albansko vino je takođe uobičajeno širom zemlje i uzgaja se hiljadama godina. Albanija ima dugu i drevnu istoriju proizvodnje vina i pripada Starom svetu zemalja proizvođača vina. Njegovo vino karakteriše slatkast ukus i tradicionalno autohtone sorte.

Dijaspora

Istorijski gledano, albanski narod je osnovao nekoliko zajednica u mnogim regionima širom južne Evrope. Albanska dijaspora se formirala od kasnog srednjeg veka, kada su emigrirali u mesta kao što su Italija, posebno na Siciliju i Kalabriju, i u Grčku da bi izbegli bilo razne društveno-političke teškoće ili osmansko osvajanje Albanije. Nakon pada komunizma, veliki broj Albanaca je migrirao u zemlje poput Australije, Kanade, Francuske, Nemačke, Grčke, Italije, Skandinavije, Švajcarske, Ujedinjenog Kraljevstva i Sjedinjenih Država. Albanske manjine prisutne su na susednim teritorijama kao što su zapad Severne Makedonije, istok Crne Gore, Kosovo i južna Srbija. Na Kosovu, Albanci čine najveću etničku grupu u zemlji. Sve u svemu, procenjuje se da je broj etničkih Albanaca koji žive u inostranstvu veći od ukupnog broja stanovnika u Albaniji.^[74]

Galerija

Most Mesi na reci Kiri.
Zamak u Đirokastri.
Arheološki park Apolonije.
Antigoneja, južna Albanija: ruševine ilirske kuće sa peristilom.
Manastir Svetog Kozme, Kolkondas.
Pogled sa zamka u Đirokastri.
Manastir Svetog Kozme, Kolkondas.
Ilirski grad Bilisit.
Zamak Kroje.

Vidi još

Reference

^ „Popullsia e Shqipërisë” (na jeziku: albanski). Instituti i Statistikës (INSTAT). 26. 3. 2020. Arhivirano iz originala 22. 08. 2022. g. Pristupljeno 22. 8. 2022. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ ^a ^b „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Albania)”. IMF.org. International Monetary Fund. 10. 10. 2023. Pristupljeno 11. 10. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Human Development Report 2021/2022” (PDF) (na jeziku: engleski). United Nations Development Programme. 8. 9. 2022. Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g. Pristupljeno 8. 9. 2022. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Jungg, Giacomo (1. 1. 1895). „Fialuur i voghel scc...p e ltinisct mle...un prei P. Jak Junkut t' Scocniis ...”. N'Sckoder t' Scc...pniis. Pristupljeno 23. 7. 2016 — preko Internet Archive.
^ Howe, T. (2017). „Plain tales from the hills: Illyrian influences on Argead military development”. Ur.: Müller, S.; Howe, Tim; Bowden, H.; Rollinger, R. The History of the Argeads: New Perspectives. Wiesbaden. ISBN 978-3447108515. p. 108.
^ Zolo, D. (27. 8. 2002). Invoking Humanity: War, Law and Global Order. Continuum International Publishing Group. str. 180. ISBN 9780826456564. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Albania”. The World Bank. Arhivirano iz originala 21. 9. 2014. g. Pristupljeno 13. 9. 2014. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Reports: Poverty Decreases in Albania After Years of Growth. Dow Jones Newswires, 201-938-5500 201-938-5500 201-938-5500.Nasdaq.com
^ J. J. Wilkes (1992). The Illyrians. Wiley. str. 279. ISBN 978-0-631-19807-9. ,"We cannot be certain that the Arbanon of Anna Comnena is the same as Albanopolis of the Albani, a place located on the map of Ptolemy (3.12)"
^ Pinocacozza.it (jezik: albanski) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. decembar 2019) (jezik: italijanski)
^ Casanova. „Radio-Arberesh.eu”. Radio-Arberesh. Arhivirano iz originala 02. 04. 2010. g. Pristupljeno 13. 9. 2014.
^ „GKG.NET | Domain Registrar | Website Development | Web Hosting” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 22. 12. 2017. g. Pristupljeno 15. 09. 2014.
^ Lloshi, Xhevat. „The Albanian Language” (PDF). United Nations Development Programme. Arhivirano iz originala (PDF) 9. 7. 2011. g. Pristupljeno 9. 11. 2010.
^ Eftimi, R. „Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area” (PDF). ITA Consult.
^ „Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 24. 7. 2011. g. Pristupljeno 12. 11. 2010.
^ Bolevich, Maria (3. 1. 2017). „Largest lake in southern Europe under threat from "eco-resort"”. newscientist.com (na jeziku: engleski).
^ „Natural and Cultural Heritage of the Ohrid region”. whc.unesco.org (na jeziku: engleski). str. UNESCO. „Situated on the shores of Lake Ohrid, the town of Ohrid is one of the oldest human settlements in Europe; Lake Ohrid is a superlative natural phenomenon, providing refuge for numerous endemic and relict freshwater species of flora and fauna dating from the tertiary period. As a deep and ancient lake of tectonic origin, Lake Ohrid has existed continuously for approximately two to three million years.”
^ „Lake Ohrid; Invest in Macedonia – Agency for Foreign Investments of the Republic of Macedonia”. InvestInMacedonia.com. Arhivirano iz originala 14. 9. 2008. g. Pristupljeno 3. 6. 2017.
^ Fjalor enciklopedik shqiptar: N-Zh dhe një shtojcë. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. 2009. ISBN 9789995610326. „1953 dalloi tri krahina të mëdha natyrore: Alpet Shqiptare, Shqipërinë e Brendshme dhe Shqipërinë Bregdetare, ndërsa prof. P. Geço (shih) në v. 1963 dalloi katër krahina të mëdha: Alpet Shqiptare, Krahina Malore Qendrore, Krahina Malore ...”
^ Profile, dictionary.reference.com; accessed 25 August 2015.
^ Eftimi, R. „SOME CONSIDERATIONS ON SEAWATER-FRESHWATER RELATIONSHIP IN ALBANIAN COASTAL AREA” (PDF). ITA Consult.
^ "Europe Ultra-Prominences". Peaklist.org. Pristupljeno 2013-02-16.
^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 27. 04. 2015. g. Pristupljeno 10. 01. 2019.
^ Jovan Cvijić, Osnovi za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije III, Posebna izdanja SA, 1919, XIX str. 719-720 i 725-726;
^ Mitko Panov, Geografija na SR Makedonija, I, Skoplje 1976, str. 74.
^ Streissguth 2011, str. 12
^ Ministry of Environment of Albania. "The First National Communication of the Republic of Albania to the United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)" (PDF). unfccc.int/. Tirana. pp. 33–34.
^ ^a ^b ^v Alban Kuriqi. "Climate and climate change data for Albania" (PDF). drinkadria.fgg.uni-lj.si. Tirana. pp. 3–5. Archived from the original (PDF) on 1 December 2017. Retrieved 26 November 2017.
^ „Shqiptarja.com - Moti, regjistrohet temperatura rekord në Shqipëri, - 29 gradë në Librazhd”. 2018-03-04. Arhivirano iz originala 04. 03. 2018. g. Pristupljeno 2023-04-16. zero width space character u |title= na poziciji 18 (pomoć)
^ Hughes, Philip D. (2009). „Twenty-first Century Glaciers and Climate in the Prokletije Mountains, Albania”. Arctic, Antarctic, and Alpine Research (na jeziku: engleski). 41 (4): 455—459. ISSN 1523-0430. S2CID 111383505. doi:10.1657/1938-4246-41.4.455.
^ „The National Parks Of Albania”. WorldAtlas (na jeziku: engleski). 2019-09-11. Pristupljeno 2023-04-08.
^ Ministry of Environment. "GAP ANALYSIS FOR NATURE PROTECTION LEGAL ACTS ON WILD FAUNA CONSERVATION AND HUNTING (Albania)" (PDF). al.undp.org. pp. 86–99. Archived from the original (PDF) on 14 October 2018.
^ Schaefer, Richard T. (2008). Encyclopedia of race, ethnicity, and society. Los Angeles: SAGE Publications. ISBN 978-1-4129-2694-2. OCLC 166387368.
^ Nicol 1986 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFNicol1986 (help)
^ Nicol, Donald MacGillivray (1986). Studies in Late Byzantine History and Prosopography (na jeziku: engleski). Variorum Reprints. ISBN 978-0-86078-190-5.
^ „Albania - THE BARBARIAN INVASIONS AND THE MIDDLE AGES”. countrystudies.us. Pristupljeno 2023-04-08.
^ Madgearu, Alexandru (2008). The wars of the Balkan Peninsula : their medieval origins. Internet Archive. Lanham, Md. : Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5846-6.
^ Stavrianos 2000, str. 710.
^ Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Pristupljeno 17. 4. 2013.
^ [1] Internet sajt o državama i svetskim državnicima
^ „Popullsia në 1 Janar sipas qarqeve dhe gjinisë 2001 - 2020” (na jeziku: albanski). Instituti i Statistikës (INSTAT). Arhivirano iz originala 10. 10. 2021. g. Pristupljeno 22. 7. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Sub-national HDI - Area Database–Global Data Lab”. Pristupljeno 13. 9. 2018. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Cia.gov”. Arhivirano iz originala 24. 12. 2018. g. Pristupljeno 15. 12. 2016.
^ „Atheist Statistics | Agnostic”. Adherents.com. Arhivirano iz originala 22. 08. 2009. g. Pristupljeno 8. 11. 2010.
^ „Albania — Atlas of Genetic Genealogy”. Arhivirano iz originala 22. 02. 2014. g. Pristupljeno 14. 02. 2014.
^ "Population and Housing Census 2011" (PDF). Instituti i Statistikës (INSTAT). Archived from the original (PDF) on 26 August 2020. Retrieved 21 September 2020.
^ „Albania has Recognized the Bulgarian Minority in the Country - Novinite.com - Sofia News Agency”. www.novinite.com. Pristupljeno 2023-04-27.
^ Albania (na jeziku: engleski), Central Intelligence Agency, 2023-04-26, Pristupljeno 2023-04-27
^ Tapon 2011, str. 441
^ „ANG - Naim Frasheri”. www.letersia.fajtori.com. Pristupljeno 2023-04-12.
^ „Robert Elsie: Arti Shqiptar”. albanianart.net. Pristupljeno 22. 11. 2015. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Knowlton, MaryLee (2005). Albania – Band 23 von Cultures of the world (na jeziku: engleski). Marshall Cavendish, 2004. str. 102—103. ISBN 9780761418528.
^ Karin Myhrberg – University of Gothenburg. „Heritage from the Communist Period in Albania – An Unwanted Heritage Today?” (PDF). gupea.ub.gu.se. str. 12. Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g.
^ UNESCO. „The Castle of Bashtova”. UNESCO.
^ UNESCO. „Butrint”. UNESCO.
^ UNESCO. „Historic Centres of Berat and Gjirokastra”. UNESCO.
^ „1998 Constitution of the Republic of Albania” (PDF). Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE). Arhivirano iz originala (PDF) 30. 7. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „2020 World Press Freedom Index”. Reporters Without Borders. 30. 1. 2013. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Freedom House–Countries and Territories”. Freedom House. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Media Outlets in Albania”. Konrad Adenauer Foundation (KAS). Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „The World Factbook” (2024 izd.). Central Intelligence Agency.
^ ^a ^b ^v „An Overview of Albanian Film History”. The Albanian Cinema Project. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „An Overview of Albanian Film History”. The Albanian Cinema Project. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Kujtimet për Koço Çakalin, themeluesin e këngës himariote”. shekulli.com.al. Arhivirano iz originala 29. 8. 2016. g. Pristupljeno 23. 7. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Historiku i Festivalit të Këngës” (na jeziku: albanski). Radio Televizioni Shqiptar (RTSH). Arhivirano iz originala 7. 1. 2020. g. Pristupljeno 14. 12. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Era Istrefi requires Albanian citizenship, meets with President Nishani”. ocnal. 12. 11. 2016. Pristupljeno 12. 11. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „How Ermonela Jaho became the world's most acclaimed soprano”. The Economist. 28. 5. 2016. Pristupljeno 28. 5. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Tenori shqiptar Saimir Pirgu nominohet në "Grammy Awards"! (Foto)”. Telegrafi. 7. 12. 2016. Pristupljeno 7. 12. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Fortson IV, Benjamin W. (2011). Indo-European Language and Culture: An Introduction (2nd izd.). Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4443-5968-8.
^ Encyclopedia of Indo-European Culture By J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, (1997) ISBN 978-1-884964-98-5, ISBN 978-1-884964-98-5 ("Although there are some lexical items that appear to be shared between Romanian (and by extension Dacian) and Albanian, by far the strongest connections can be argued between Albanian and Illyrian." page 11) Concise Encyclopedia of Languages of the World By Keith Brown, Sarah Ogilvie Contributor Keith Brown, Sarah Ogilvie Edition: illustrated Published by Elsevier, (2008) ISBN 978-0-08-087774-7, ISBN 978-0-08-087774-7 ("Albanian constitutes a single branch of the Indo-European family of languages.
^ „The Thracian language”. The Linguist List. Arhivirano iz originala 3. 2. 2008. g. Pristupljeno 27. 1. 2008. „An ancient language of Southern Balkans, belonging to the Satem group of Indo-European. This language is the most likely ancestor of modern Albanian (which is also a Satem language), though the evidence is scanty. 1st Millennium BC – 500 AD.” CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Belkaid, Leyla (2013), „Albania”, Ur.: Jill Condra, Encyclopedia of National Dress: Traditional Clothing Around the World, I, ABC-CLIO, str. 16, ISBN 9780313376368
^ „Albania ranked first in the World for the number of Bars and Restaurants per inhabitant”. Oculus News (na jeziku: engleski). 19. 2. 2018. Pristupljeno 2023-04-12. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Stafi i Akedemise se Shkencave (2003). Historia e popullit shqiptar. Botimet Toena. pp. 252–254.

Literatura

Nicol, Donald MacGillivray (1986). Studies in late Byzantine history and prosopography. London: Variorum Reprints. ISBN 0-86078-190-9. OCLC 17443032.
Streissguth, Tom (2011). Albania in Pictures. Twenty-First Century Books. str. 12. ISBN 978-0-7613-6378-1. Pristupljeno 26. 9. 2013.
Tapon, Francis (2011). The Hidden Europe: What Eastern Europeans Can Teach Us. SonicTrek, Inc. str. 441. ISBN 9780976581222.
Fjalor enciklopedik shqiptar: N-Zh dhe një shtojcë. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. 2009. „1953 dalloi tri krahina të mëdha natyrore: Alpet Shqiptare, Shqipërinë e Brendshme dhe Shqipërinë Bregdetare, ndërsa prof. P. Geço (shih) në v. 1963 dalloi katër krahina të mëdha: Alpet Shqiptare, Krahina Malore Qendrore, Krahina Malore ...”
„Albania”. The World Factbook. Central Intelligence Agency. Arhivirano iz originala 24. 12. 2018. g. Pristupljeno 21. 6. 2013.
Stavrianos, Leften (2000) [1958]. The Balkans Since 1453. London: Hurst.
Stavrijanos, Leften (2005). Balkan posle 1453. godine. Beograd: Equilibrium.
Zolo, Danilo (2002). Invoking Humanity: War, Law and Global Order. A&C Black. str. 181. ISBN 978-0-8264-5656-4.

Spoljašnje veze

Albanski parlament (jezik: albanski)(jezik: engleski)(jezik: francuski)
Predsedništvo Albanije Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. jul 2012) (jezik: albanski)(jezik: engleski)
Albanski institut za statistiku Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. februar 2019) (jezik: albanski)(jezik: engleski)

41° N 20° E / 41° S; 20° I

[1] „Popullsia e Shqipërisë” (na jeziku: albanski). Instituti i Statistikës (INSTAT). 26. 3. 2020. Arhivirano iz originala 22. 08. 2022. g. Pristupljeno 22. 8. 2022. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[IMFWEO.AL-2] „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Albania)”. IMF.org. International Monetary Fund. 10. 10. 2023. Pristupljeno 11. 10. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[HDI-3] „Human Development Report 2021/2022” (PDF) (na jeziku: engleski). United Nations Development Programme. 8. 9. 2022. Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g. Pristupljeno 8. 9. 2022. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[4] Jungg, Giacomo (1. 1. 1895). „Fialuur i voghel scc...p e ltinisct mle...un prei P. Jak Junkut t' Scocniis ...”. N'Sckoder t' Scc...pniis. Pristupljeno 23. 7. 2016 — preko Internet Archive.

[5] Howe, T. (2017). „Plain tales from the hills: Illyrian influences on Argead military development”. Ur.: Müller, S.; Howe, Tim; Bowden, H.; Rollinger, R. The History of the Argeads: New Perspectives. Wiesbaden. ISBN 978-3447108515. p. 108.

[zolo2002-6] Zolo, D. (27. 8. 2002). Invoking Humanity: War, Law and Global Order. Continuum International Publishing Group. str. 180. ISBN 9780826456564. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[7] „Albania”. The World Bank. Arhivirano iz originala 21. 9. 2014. g. Pristupljeno 13. 9. 2014. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[8] Reports: Poverty Decreases in Albania After Years of Growth. Dow Jones Newswires, 201-938-5500 201-938-5500 201-938-5500.Nasdaq.com

[9] J. J. Wilkes (1992). The Illyrians. Wiley. str. 279. ISBN 978-0-631-19807-9. ,"We cannot be certain that the Arbanon of Anna Comnena is the same as Albanopolis of the Albani, a place located on the map of Ptolemy (3.12)"

[10] Pinocacozza.it (jezik: albanski) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. decembar 2019) (jezik: italijanski)

[11] Casanova. „Radio-Arberesh.eu”. Radio-Arberesh. Arhivirano iz originala 02. 04. 2010. g. Pristupljeno 13. 9. 2014.

[automatski_generisano1-12] „GKG.NET | Domain Registrar | Website Development | Web Hosting” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 22. 12. 2017. g. Pristupljeno 15. 09. 2014.

[13] Lloshi, Xhevat. „The Albanian Language” (PDF). United Nations Development Programme. Arhivirano iz originala (PDF) 9. 7. 2011. g. Pristupljeno 9. 11. 2010.

[Albania_pdf-14] Eftimi, R. „Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area” (PDF). ITA Consult.

[15] „Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 24. 7. 2011. g. Pristupljeno 12. 11. 2010.

[16] Bolevich, Maria (3. 1. 2017). „Largest lake in southern Europe under threat from "eco-resort"”. newscientist.com (na jeziku: engleski).

[17] „Natural and Cultural Heritage of the Ohrid region”. whc.unesco.org (na jeziku: engleski). str. UNESCO. „Situated on the shores of Lake Ohrid, the town of Ohrid is one of the oldest human settlements in Europe; Lake Ohrid is a superlative natural phenomenon, providing refuge for numerous endemic and relict freshwater species of flora and fauna dating from the tertiary period. As a deep and ancient lake of tectonic origin, Lake Ohrid has existed continuously for approximately two to three million years.”

[18] „Lake Ohrid; Invest in Macedonia – Agency for Foreign Investments of the Republic of Macedonia”. InvestInMacedonia.com. Arhivirano iz originala 14. 9. 2008. g. Pristupljeno 3. 6. 2017.

[19] Fjalor enciklopedik shqiptar: N-Zh dhe një shtojcë. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. 2009. ISBN 9789995610326. „1953 dalloi tri krahina të mëdha natyrore: Alpet Shqiptare, Shqipërinë e Brendshme dhe Shqipërinë Bregdetare, ndërsa prof. P. Geço (shih) në v. 1963 dalloi katër krahina të mëdha: Alpet Shqiptare, Krahina Malore Qendrore, Krahina Malore ...”

[20] Profile, dictionary.reference.com; accessed 25 August 2015.

[automatski_generisano2-21] Eftimi, R. „SOME CONSIDERATIONS ON SEAWATER-FRESHWATER RELATIONSHIP IN ALBANIAN COASTAL AREA” (PDF). ITA Consult.

[peaklist-22] "Europe Ultra-Prominences". Peaklist.org. Pristupljeno 2013-02-16.

[23] „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 27. 04. 2015. g. Pristupljeno 10. 01. 2019.

[24] Jovan Cvijić, Osnovi za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije III, Posebna izdanja SA, 1919, XIX str. 719-720 i 725-726;

[25] Mitko Panov, Geografija na SR Makedonija, I, Skoplje 1976, str. 74.

[Streissguth2011-26] Streissguth 2011, str. 12

[27] Ministry of Environment of Albania. "The First National Communication of the Republic of Albania to the United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)" (PDF). unfccc.int/. Tirana. pp. 33–34.

[:0-28] v Alban Kuriqi. "Climate and climate change data for Albania" (PDF). drinkadria.fgg.uni-lj.si. Tirana. pp. 3–5. Archived from the original (PDF) on 1 December 2017. Retrieved 26 November 2017.

[29] „Shqiptarja.com - Moti, regjistrohet temperatura rekord në Shqipëri, - 29 gradë në Librazhd”. 2018-03-04. Arhivirano iz originala 04. 03. 2018. g. Pristupljeno 2023-04-16. zero width space character u |title= na poziciji 18 (pomoć)

[30] Hughes, Philip D. (2009). „Twenty-first Century Glaciers and Climate in the Prokletije Mountains, Albania”. Arctic, Antarctic, and Alpine Research (na jeziku: engleski). 41 (4): 455—459. ISSN 1523-0430. S2CID 111383505. doi:10.1657/1938-4246-41.4.455.

[31] „The National Parks Of Albania”. WorldAtlas (na jeziku: engleski). 2019-09-11. Pristupljeno 2023-04-08.

[32] Ministry of Environment. "GAP ANALYSIS FOR NATURE PROTECTION LEGAL ACTS ON WILD FAUNA CONSERVATION AND HUNTING (Albania)" (PDF). al.undp.org. pp. 86–99. Archived from the original (PDF) on 14 October 2018.

[33] Schaefer, Richard T. (2008). Encyclopedia of race, ethnicity, and society. Los Angeles: SAGE Publications. ISBN 978-1-4129-2694-2. OCLC 166387368.

[34] Nicol 1986 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFNicol1986 (help)

[35] Nicol, Donald MacGillivray (1986). Studies in Late Byzantine History and Prosopography (na jeziku: engleski). Variorum Reprints. ISBN 978-0-86078-190-5.

[36] „Albania - THE BARBARIAN INVASIONS AND THE MIDDLE AGES”. countrystudies.us. Pristupljeno 2023-04-08.

[37] Madgearu, Alexandru (2008). The wars of the Balkan Peninsula : their medieval origins. Internet Archive. Lanham, Md. : Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5846-6.

[FOOTNOTEStavrianos2000710-38] Stavrianos 2000, str. 710.

[39] Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Pristupljeno 17. 4. 2013.

[40] [1] Internet sajt o državama i svetskim državnicima

[Population_INSTAT-41] „Popullsia në 1 Janar sipas qarqeve dhe gjinisë 2001 - 2020” (na jeziku: albanski). Instituti i Statistikës (INSTAT). Arhivirano iz originala 10. 10. 2021. g. Pristupljeno 22. 7. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[42] „Sub-national HDI - Area Database–Global Data Lab”. Pristupljeno 13. 9. 2018. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[43] „Cia.gov”. Arhivirano iz originala 24. 12. 2018. g. Pristupljeno 15. 12. 2016.

[44] „Atheist Statistics | Agnostic”. Adherents.com. Arhivirano iz originala 22. 08. 2009. g. Pristupljeno 8. 11. 2010.

[45] „Albania — Atlas of Genetic Genealogy”. Arhivirano iz originala 22. 02. 2014. g. Pristupljeno 14. 02. 2014.

[46] "Population and Housing Census 2011" (PDF). Instituti i Statistikës (INSTAT). Archived from the original (PDF) on 26 August 2020. Retrieved 21 September 2020.

[47] „Albania has Recognized the Bulgarian Minority in the Country - Novinite.com - Sofia News Agency”. www.novinite.com. Pristupljeno 2023-04-27.

[48] Albania (na jeziku: engleski), Central Intelligence Agency, 2023-04-26, Pristupljeno 2023-04-27

[49] Tapon 2011, str. 441

[50] „ANG - Naim Frasheri”. www.letersia.fajtori.com. Pristupljeno 2023-04-12.

[www.albanianart.net_index_al-51] „Robert Elsie: Arti Shqiptar”. albanianart.net. Pristupljeno 22. 11. 2015. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[52] Knowlton, MaryLee (2005). Albania – Band 23 von Cultures of the world (na jeziku: engleski). Marshall Cavendish, 2004. str. 102—103. ISBN 9780761418528.

[53] Karin Myhrberg – University of Gothenburg. „Heritage from the Communist Period in Albania – An Unwanted Heritage Today?” (PDF). gupea.ub.gu.se. str. 12. Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g.

[54] UNESCO. „The Castle of Bashtova”. UNESCO.

[55] UNESCO. „Butrint”. UNESCO.

[56] UNESCO. „Historic Centres of Berat and Gjirokastra”. UNESCO.

[57] „1998 Constitution of the Republic of Albania” (PDF). Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE). Arhivirano iz originala (PDF) 30. 7. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[58] „2020 World Press Freedom Index”. Reporters Without Borders. 30. 1. 2013. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[59] „Freedom House–Countries and Territories”. Freedom House. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[60] „Media Outlets in Albania”. Konrad Adenauer Foundation (KAS). Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[CIA_demography-61] „The World Factbook” (2024 izd.). Central Intelligence Agency.

[Cinema-62] v „An Overview of Albanian Film History”. The Albanian Cinema Project. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[Cinema2-63] „An Overview of Albanian Film History”. The Albanian Cinema Project. Arhivirano iz originala 3. 10. 2020. g. Pristupljeno 3. 10. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[64] „Kujtimet për Koço Çakalin, themeluesin e këngës himariote”. shekulli.com.al. Arhivirano iz originala 29. 8. 2016. g. Pristupljeno 23. 7. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[65] „Historiku i Festivalit të Këngës” (na jeziku: albanski). Radio Televizioni Shqiptar (RTSH). Arhivirano iz originala 7. 1. 2020. g. Pristupljeno 14. 12. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[66] „Era Istrefi requires Albanian citizenship, meets with President Nishani”. ocnal. 12. 11. 2016. Pristupljeno 12. 11. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[67] „How Ermonela Jaho became the world's most acclaimed soprano”. The Economist. 28. 5. 2016. Pristupljeno 28. 5. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[68] „Tenori shqiptar Saimir Pirgu nominohet në "Grammy Awards"! (Foto)”. Telegrafi. 7. 12. 2016. Pristupljeno 7. 12. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[69] Fortson IV, Benjamin W. (2011). Indo-European Language and Culture: An Introduction (2nd izd.). Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4443-5968-8.

[70] Encyclopedia of Indo-European Culture By J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, (1997) ISBN 978-1-884964-98-5, ISBN 978-1-884964-98-5 ("Although there are some lexical items that appear to be shared between Romanian (and by extension Dacian) and Albanian, by far the strongest connections can be argued between Albanian and Illyrian." page 11) Concise Encyclopedia of Languages of the World By Keith Brown, Sarah Ogilvie Contributor Keith Brown, Sarah Ogilvie Edition: illustrated Published by Elsevier, (2008) ISBN 978-0-08-087774-7, ISBN 978-0-08-087774-7 ("Albanian constitutes a single branch of the Indo-European family of languages.

[71] „The Thracian language”. The Linguist List. Arhivirano iz originala 3. 2. 2008. g. Pristupljeno 27. 1. 2008. „An ancient language of Southern Balkans, belonging to the Satem group of Indo-European. This language is the most likely ancestor of modern Albanian (which is also a Satem language), though the evidence is scanty. 1st Millennium BC – 500 AD.” CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[72] Belkaid, Leyla (2013), „Albania”, Ur.: Jill Condra, Encyclopedia of National Dress: Traditional Clothing Around the World, I, ABC-CLIO, str. 16, ISBN 9780313376368

[73] „Albania ranked first in the World for the number of Bars and Restaurants per inhabitant”. Oculus News (na jeziku: engleski). 19. 2. 2018. Pristupljeno 2023-04-12. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[74] Stafi i Akedemise se Shkencave (2003). Historia e popullit shqiptar. Botimet Toena. pp. 252–254.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

p r u Države na Balkanskom poluostrvu
Potpuno	Albanija Bosna i Hercegovina Bugarska Severna Makedonija Crna Gora
Značajno	Grčka Srbija Hrvatska
Malim delom	Italija Rumunija Slovenija Turska
Povezano	Jugoistočna Evropa Istorija Balkanskog poluostrva Balkanska jezička zajednica Balkanizacija

p r u Organizacija za crnomorsku ekonomsku saradnju
Članice	Azerbejdžan Albanija Bugarska Gruzija Grčka Jermenija Moldavija Rumunija Rusija Srbija Turska Ukrajina
Kandidati	Kipar Crna Gora
Posmatrači	Austrija Belorusija Egipat Izrael Italija Nemačka Poljska Sjedinjene Američke Države Slovačka Tunis Francuska Hrvatska Češka

p r u Države i teritorije u Evropi
Suverene države	Azerbejdžan² Albanija Andora Austrija Belgija Belorusija Bosna i Hercegovina Bugarska Vatikan Gruzija¹ Grčka Danska Estonija Irska Island Italija Jermenija² Kazahstan¹ Kipar² Kraljevina Holandija Holandija Letonija Litvanija Lihtenštajn Luksemburg Mađarska Malta Moldavija Monako Nemačka Norveška Poljska Portugalija Rumunija Rusija¹ San Marino Severna Makedonija Slovačka Slovenija Srbija Turska¹ Ujedinjeno Kraljevstvo Ukrajina Finska Francuska Hrvatska Crna Gora Češka Švajcarska Švedska Španija
Zavisne teritorije	Grčka Sveta Gora Danska Farska Ostrva Norveška Jan Majen Svalbard Portugalija Azori Ujedinjeno Kraljevstvo Akrotiri i Dekelija² Gernzi Gibraltar Ostrvo Men Džerzi Finska Olandska Ostrva
Nepriznate države	Abhazija³ Južna Osetija³ Kosovo³ Pridnjestrovlje Severni Kipar^{2, 3}
¹ Delom se nalaze u Aziji ² Nalaze se u Aziji, ali imaju društveno-političku povezanost sa Evropom ³ Delimično priznata nezavisnost, nije član Ujedinjenih nacija

Normativna kontrola
Međunarodne	FAST ISNI 2 VIAF WorldCat
Državne	Španija Francuska 2 BnF podaci 2 Nemačka Izrael Sjedinjene Države Švedska Japan Češka Poljska
Geografske	MusicBrainz area
Akademske	CiNii
Ljudi	Parlament UK
Ostale	Enciklopedija savremene Ukrajine Enciklopedija Britanika Istorijski rečnik Švajcarske NARA IdRef İslâm Ansiklopedisi