Arheologija

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Arheološki lokalitet u Knososu, na Kritu (Grčka), Minojska palata
Arheolozi ispituju lokalitet u Rimu
Arheolog izdvaja sitne artefakte i kosti iz zemlje
Arheolozi fotografišu jedan od objekata na lokalitetu

Arheologija (od grčkih reči αρχαίος = star, (u savremenom grčkom i prastar) i λόγος = nauka, reč, misao) je nauka koja izučava materijalne ostatke, tj. sve uočljive tragove ljudskih delatnosti radi upoznavanja njihove sadržine u određenom vremenu i prostoru, kao i njihovog značenja u određenom socijalnom, ekonomskom i istorijskom okruženju. Iako je uobičajeno da se njeno proučavanje vezuje za „starine“, tj. za davnu prošlost, njome je obuhvaćeno vreme od najstarijih materijalnih ostataka, pa sve do današnjih dana.[1][2]

Po svom sadržaju i ciljevima arheologija je društveno-istorijska naučna disciplina. Po naučnim izvorima i metodi rada arheologija je istovremeno i egzaktna nauka, što znači da se bazira na materijalnim ostacima (pokretnim i nepokretnim) potpomažući se pritom, ako ih ima, pisanim izvorima radi što boljeg testiranja hipotezâ. Njen osnovni i trajni cilj takvog načina rada jeste upoznavanje čoveka kao inteligentnog člana ljudskog društva, stvaraoca i tvorca kontinuirane kulturne evolucije.[3]

Arheologija poseduje određene metode u izučavanju prošlosti ljudi. Pored toga oslanja se i na ceo niz drugih, pomoćnih naučnih disciplina kao što su: geologija, paleontologija, antropologija, etnologija, antička istoriografija, hemija i dr.[4] Na arheologiju se može gledati i kao na društvenu nauku i humanističku nauku. Ovo zavisi od paradigme koja se posmatra.[5]

Rezultati i plodovi arheoloških istraživanja postižu svoj cilj ako postanu pristupačni, vidljivi i razumljivi ne samo stručnjacima, nego i svima onima čiju pažnju privlači arheologija kao izrazito socijalna i antropološka nauka.[6]

Arheologija i društvene nauke[uredi | uredi izvor]

Arheologija, koja se u novije doba sve više vezuje uz antropologiju a ne istoriju kako je to bilo uobičajeno u prethodnom razdoblju i to naročito u Evropi, proučava ljudska društva i objekte koje su ona ostavila za sobom. To naročito dolazi do izražaja tokom proučavanja praistorije o kojoj su gotovo uvek jedina svedočanstva njeni materijalni ostaci (npr. oruđa od kamena, kosti i metala, keramika, ostaci arhitekture, itd.). Pored praistorije arheologija se bavi i proučavanjem istorijskih perioda, to jest perioda u kojima postoje pisani izvori, i ona u tom slučaju uglavnom ima ulogu pomoćne istorijske nauke. Iako su neki od njenih spektakularnijih otkrića glavni znak prepoznavanja arheologije, takvi su nalazi srazmerno retki i najčešće nedovoljno dokumentovani tako da oni vrlo često nemaju veliku vrednost sa stanovišta naučne arheologije. Moderna arheologija se zasniva na timskom radu i detaljnom dokumentovanju i analizi svih nalaza (uključujući tu i informacije o prirodnoj sredini, ljudske ostatke, arhitekturu, artefakte, biofakte, itd.) i njihovih asocijacija u cilju što preciznijeg rekonstruisanja ljudskih kultura i uopšte ljudskog života u prošlosti.

Uspon arheologije[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Istorija arheologije

Kirnijak iz Ankone (14. vek) se smatra ocem za arheologiju. Šezdesetih godina 19. veka nauka je dovela u pitanje datum stvaranja sveta koje je, prema biskupu Ašeru, padalo u 4004. godinu p. n. e. Saznanje o geološkim vremenskim rasponima, udruženo s Dravinovom teorijom evolucije, donelo je svest o sporosti i postepenosti razvoja ljudskih društava i artefakata. Praistorija je sa sve većom pouzdanošću deljena dalje na faze, a artefakti podvrgavani detaljnijoj klasifikaciji. Tako je u prvoj polovini 20. veka na osnovu godova, varva i analiza polena utvrđivana relativna i apsolutna hronologija praistorijskog razdoblja.[7]

Posle Drugog svetskog rata stvorila se jaka veza između arheologije i prirodnih nauka. Vilard Libi otkrio radiokarbonski metod datovanja. Javila se mogućnost da se odredi starost bez pribegavanja međusobnih kulturnih poređenja. Kultura se analizira kao sistem koji se može rastaviti na više podsistema: tehnološki, društveni, ideološki .[8]

Arheološki lokalitet[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Arheološko nalazište
Arheološki lokalitet Egnacija, u Apuliji (Italija) slikan iz vazduha)

Lokalitet je mesto ljudske aktivnosti koju možemo sagledati u koncentraciji artefakata i odbačenih sirovina. U mobilnim zajednicama razlikujemo staništa na otvorenom i pećinska staništa. Ako je moguće definisati kratke faze okupacije na lokalitetu, treba gledati na raspored artefakata i kostiju unutar i oko nepokretnih struktura (npr. ognjište), da bi se uočilo postojanje ustaljenih šema. Ovim se bavi deo arheologije koji se naziva etnoarheologija.

Proučavanje lokaliteta ne može otkriti više od jednog aspekta društvenog ponašanja. Za širu interpretaciju neophodno je uzeti u obzir celokupnu teritoriju na kojoj je grupa funkcionisala. Teritorija godišnjeg dometa (home range), uključuje teritoriju na koju je zajednica nastanjivala i na kojoj se kretala tokom jednog vremenskog perioda (jedne godine). Ta teritorija obuhvata staništa (kampove koji mogu biti: sezonski, tranzitni, ostave i sl). Svi nalazi sa jednog lokaliteta trebalo bi da se posmatraju u okviru šire kulturne celine (kulturne grupe ili kompleksa), kako bi bila sagledana ljudska aktivnost toga podneblja.

Rekognosciranje terena[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Arheološko rekognosciranje
Rekognosciranje terena iz vazduha
Rekognosciranje radarom

Danas je terensko istraživanje u arheologiji obično deo sveobuhvatnijeg istraživanja nekog područja. Jedan od prvih velikih terenskih projekata u centralnoj Italiji pokrenut je sredinom 20. veka kada je raspodela obradive zemlje sitnim seljacima uslovila naglo intenziviranje poljoprivrede.

Ranije su značajni lokaliteti rekognoscirani i iskopavani zato što se polazilo od toga da njihovi planovi, objekti i natpisi odslikavaju političku i ekonomsku strukturu područja. Danas je verovatnije da će istraživanje podrazumevati sveobuhvatnu analizu na regionalnom nivou u nastojanju da se osvetli šira ekonomska, poljoprivredna i društvena celina u okviru koje su funkcionisali pojedinačni lokaliteti.

Istraživanje terena može biti obilazak terena i beleženje, zatim iz vazduha kao i podvodno, koje se ne razlikuje mnogo od na kopnu. Oslanja se na ronioce i vizuelno snimanje delova morskog dna. Fotografisanje, beleženje i rekognosciranje nalazišta pod vodom poput potonulih brodova ili razbacanog brodskog tovara počiva na istim osnovnim principima kao rad na kopnu ali je naravno teži i traži više vremena.

Na arheološko nalazište mogu da upute i toponimi, imena naselja, koji često ukazuju na neku delatnost u prošlosti. Imena kao što su Gradac, Crkvina ili Grobljište ukazuju na mogućnost postojanja arheoloških spomenika u tom kraju. Drugi tradicionalni metod je prikupljanje podataka iz literature, arheolozi primenjuju i postupke koji uključuju upotrebu metoda i instrumenata iz drugih struka.

Prvi, najstariji i najjednostavniji metod za rekognosciranje terena je obilazak koji podrazumeva uočavanje manjih kolebanja u svojstvima terena i ako je to moguće uočavanje artefakata na površini. Izabrano područje pokriva se mrežom što omogućava sistematično ispitivanje. Svaki nalaz mora se ubeležiti prema koordinatama osnovne mreže.

Doprinos terenskom radu i dokumentovanju daje snimanje iz vazduha. Snimak iz vazduha može pri povoljnim uslovima registrovati zemljom zatrpane ostatke na koje ukazuju promene u boji površinskog sloja tla ili vegetacija.

Kada nije moguće uz pomoć snimanja iz vazduha utvrditi položaj nalazišta na raspolaganju je izvestan broj naprava za geofizičko istraživanje.

Arheologija i prirodne nauke[uredi | uredi izvor]

Iako je rođena u okrilju humanističkih nauka arheologija je u tesnoj vezi sa prirodnim naukama, što je neophodno i obostrano korisno. Karakter ovog odnosa se u proteklih 150 godina drastično menjao u skladu sa promenama metodologije i ciljeva koje je arheologija postavljala.

Iskopavanja vile iz antičkog perioda

Arheometrija je oblast koja se bavi izračunavanjem, odnosno koristi tehnike i metode prvenstveno fizike i hemije, da bi došla do određenih rezultata poput hemijskog sastava materijala pronađenog na lokalitetu i sl.

Eksperimentalna arheologija ova oblast koristeći eksperimentalne metode dolazi do rezultata i zaključaka (prvenstveno u rekognosciranju).

Naseobinska arheologija je grana arheologije kojom se objedinjuju proučavanja naselja i nekropola, odnosno složenih aktivnosti populacionih grupa i individua u okviru naselja.

Insekt otkriven u ćilibaru

Ćilibar, fosilizovana smola, čiji su osnovni sastojci sucinitska kiselina i ćilibarsko ulje, je odličan primer sprege prirodnih nauka i arheologije. Analize ćilibara, prvenstveno infracrvena spektrografija, pokazuju kako fizičko hemijske metode mogu da utiču na arheološki model i upravo je zahvaljujući ovim analizama ćilibar postao pokazatelj kulturnih preobražaja i praistorijske trgovine.

Iako su geologija, pedologija i arheologija tri različite naučne discipline, dopunjuju se i uzajamno koriste dobijene rezultate. Arheologija i geologija imaju svoju hronologiju, geološka hronologija počinje arhaikom, a završava se kvartarom, mlađi deo kvartara - holocen, obuhvata podeoke arheološke hronologije. Pedologija se služi i geološkom i arheološkom vremenskom hronologijom. Pre početka radova vrši se rekognosciranje terena. Geolog opisuje položaj i starost slojeva, kao i njihovu povezanost. Po završetku se determiniše petrološko-mineraloški materijal koji je nađen prilikom iskopavanja u kulturnim slojevima, da bi se preko nalaza utvrdio radijus kretanja nekadašnjih stanovnika. Na osnovu pedoloških istraživanja zemljišta, po kojim se na primer utvrđuje kakva je bila vegetacija, karakteristike i tip zemljišta, u saradnji sa arheologijom može se otkriti da li je u prošlosti na tom lokalitetu čovek samo boravio ili se i bavio zemljoradnjom, tj. da li je bio ratar, nomad ili lovac.

Palobotanika (ponekad i arheobotanika) je naučna oblast arheologije i botanike koja se bavi proučavanjem makro i mikrobiljnih ostataka sa arheoloških lokaliteta. Paleobotanika kao interdisciplinarna grana botanike tesno sarađuje sa arheologijom. Određivanje i interpretacija nalaza biljnih ostataka daju uvid u prilike, životne i prehrambene navike i ekonomske odnose u određenoj epohi. Najčešći nalazi su ostaci hrane, seme, drvo, tekstil (u ugljenisanom stanju) i polen i drvo u anaerobnom mediju. Palinologija, pregledom polenskih analiza, dokazala je da ima veliki značaj prilikom utvrđivanja prirodnog okruženja praistorijskih zajednica, odnosa između čoveka i prirode, odnosno aktivnosti praistorijskih ljudi. Palinologija se razvija u okviru paleobotanike sa ciljem da doprinese potpunijem sagledavanju evolucije biljnog sveta.

  • Uzimanje uzorka polena za analizu
    Uzimanje uzorka polena za analizu
  • Polen kroz mikroskop
    Polen kroz mikroskop

Tafonomska analiza ostataka faune sa arheoloških lokaliteta, kroz rekonstrukciju različitih etapa tokom formiranja slojeva (bioceneza, nekroceneza, liptoceneza, tafoceneza) daje podatke o vezi čoveka i životinja u prošlosti.

Antropologija je blisko povezana sa arheologijom. Značaj antropoloških istraživanja ogleda se u mogućnosti određivanja pola, starosti, skeletne građe, rekonstruisanje visine, determinacija tipološke strukture skeletnog materijala otkrivenog na arheološkom lokalitetu. Zanimljivo je da je moguće rekonstruisati lice drevnog čoveka, na osnovu izgleda lobanje.

Datovanje[uredi | uredi izvor]

Datiranje ima ključni značaj za unošenje reda u arheološki materijal. Razvoj metoda datiranja, bilo da su u pitanju „tradicionalne“ ili egzaktno naučne, svedoči o snalažljivosti i okolišnim putevima zaključivanja koji rešavanje arheološkog problema čine vrlo fascinantnim zadatkom.[7]

Metode datovanja[uredi | uredi izvor]

Metoda radioaktivnog ugljenika-14 (C-14) primenjuje se od sredine 20. veka, kako u arheologiji, tako i u drugim naukama, to jest od kada je Vilard F. Libi objasnio da se poluraspad ugljenika-14 (C-14), koji stalno nastaje u atmosferi iz atoma azota, a posle se poluraspadom od oko 5.730 godina vraća u atome azota, može koristiti da se odredi starost ostataka organske materije u arheološkim nalazima.[9] Za ovo otkriće je dobio i Nobelovu nagradu za hemiju. Ovakvo datovanje zasnovano je na raspadanju radioaktivnih atoma ugljenika-14 (C-14), koji su bili ugrađenih metabolizmom u životinjsko i biljno tkivo, nasuprot stabilnosti dva preostala ugljenikova izotopa C-12 i C-13. Njihov odnos je uglavnom stalan (na jedan atom ugljenika sa masom 14 dolazi atoma sa masom 13 i atoma sa masom 12. Jezgro ugljenika-14 (C-14) je nestabilno i raspada se prema eksponencijalnom zakonu radioaktivnog raspada, sa vremenom poluraspada od 5.730 godina. Živi organizam prehranom stalno nadoknađuje raspale atome ugljenika-14 (C-14), ali posle smrti to prestaje i količina ugljenika-14 (C-14) se smanjuje tokom vremena. Merenjem preostale količine ugljenika-14 (C-14),u odnosu na ugljenik-12 (C-12) u uzorku organskog porekla može se odrediti vreme koje je proteklo od smrti, to jest može se utvrditi starost uzorka.[10]

Pored toga, poluraspada kalijuma-40 u argon-40 iznosi 1.250.000 godina, a kalijum se nalazi u mnogim vulkanskim stenama i to su istraživači prošlosti života i Zemlje iskoristili za određivanje približne starosti nalazišta starijih od 100.000 godina.[11]

Datovanje termoluminiscencijom koristi se od 1953. Termoluminiscencija je emisija svetlosti koja se javlja kada zagrevamo materiju koja ne provodi električnu energiju. Poreklo ove pojave leži u jonizujućoj radijaciji, kojoj je materijal bio izložen tokom boravka u zemlji. Elementi kao što su uranijum, torijum, kalijum i rubidijum, tokom svog radioaktivnog raspada emituju nuklearne radijacije. Kada one prodru u mineral gube energiju, a jedan od rezultata je i jonizacija, odnosno elektroni se odvajaju od njihovih matičnih atoma. Većina se odmah rekombinuje, a neki se zadržavaju u „zamkama“ (nepravilnostima kristalne rešetke), sve dok se ponovo ne zagreju do određene temperature. Za arheološko datovanje ova temperatura je 300-500 °C. Na arheološkim lokalitetima nailazi se na materijal koji je goreo, popu keramike, ognjišta i sl. Tokom vremena iz okoline u koju je predmet bio ukopan prikuplja se novi broj elektrona (pošto su oslobođeni iz zamke tokom gorenja) proporcijalno vremenu tokom koga je materijal bio pothranjen u zemlji. Ukoliko se ovaj materijal ponovo izloži zagrevanju, doći će do emitovanja fotona. Ova emisija je prirodna termoluminiscencija. Starost se utvrđuje odnosom prirodne termoluminiscencije i indukovane doze.

Datovanje dendrohronologijom

Dendrohronologija je metoda datovanja, bazirana na radovima astronoma Endrua Daglasa, jedna od prvih metoda apsolutnog datovanja, otkrivena u prvim decenijama XX veka. Polazeći od toga da godovi na drvetu predstavljaju svojevrsni kalendar dokazano je i da širina poprečnih godova na drvetu zavisi od toga kakva je klimatski bila godina kada je drvo dobilo taj god. Kombinacija godova je jedinstvena za nekoliko godina i u istim klimatskim uslovima je potpuno identična za svako pojedino drvo koji je živelo u isto vreme.

Komparativno-istorijski metod datovanja je utvrđivanje starosti poređenjem sa pisanim izvorima. Kulture koje nisu ostavile pisane tragove o sebi dovodile su se u neposrednu ili posrednu vezu sa kulturama Bliskog istoka i Egipta, gde se prema pisanim izvorima ustanovila precizna vremenska skala.

Kognitivna arheologija[uredi | uredi izvor]

Kognitivna arheologija podrazumeva proučavanje načina razmišljanja u prošlosti na osnovu materijalnih ostataka i uglavnom se smatra modernom arheologijom. Pisani izvori i umetnost su vredan izvor informacija, ali uglavnom su proučavani u domenu istoričara umetnosti i istoričara. Za praistorijski period gde su pisani izvori u potpunosti odsutni, ranije generacije arheologa iz su težile stvaranju pandana u istoriji. Pretpostavljalo se šta su drevni ljudi verovali i mislili. Danas se pokušava istražiti kako su praistorijski ljudi reagovali na koncepte kroz svoje kultne obrede.

Načini sahranjivanja i nekropole[uredi | uredi izvor]

Egipatska mumija (Luvr)
Jedna od grobnica, sa očuvanim skeletom

Čin sahrane podrazumeva poštovanje ili osećanje vezano za mrtvu individuu, a možda i svest o posmrtnom životu. Dekorativni objekti mogu dočarati izgled pojedinca, po lepoti ili po prestižu.

Neandertalac je prvo ljudsko biće koje je svoje mrtve s pijetetom sahranjivalo. Na nekoliko mesta u Francuskoj i Italiji pokojnik je zaštićen lomljenim kamenom, oblucima ili kamenim pločama. U Regurduu (Francuska) pokojnik je položen na veliku gomilu kamena, koje je sagrađena kamena konstrukcija za skelet medveda. Ta i nešto jednostavnije konstrukcije u pećini Monte Čirčeo (Italija) anticipiraju celokupnu kasniju funeralnu arhitekturu.

Način sahranjivanja, izgled groba i nadgrobnog obeležja određeni su sepularnim kodeksom zajednice koji je zasnovan na religijskim predstavama, zaštitnim magijskim postupcima, tipu emocionalne reakcije na sam čin smrti. Misao o grobu kao staništu prati se od najstarijih kultura.

Postoji nekoliko načina sahranjivanja koja su praktikovana od praistorijskih zajednica:

Jedna od najvažnijih karakteristika jedne kulture je oblik sahranjivanja, tako da čak pojedina razdoblja nose naziv prema načinu kako su pripadnici kultura toga doba sahranjivani, kao što su Kultura polja sa urnama ili Kultura tumula. U istoj kulturnoj grupi mogu se javiti pored dominantnog i drugi načini sahranjivanja, što može biti rezultat uticaja drugih etničkih zajednica, kao i različitih religijskih grupa unutar iste

Takođe i grobovi i grobna obeležja nose pečat raznih kultura i religija ali se može uočiti da je zadržana osnovna funkcija i poruka:

  • ukazivanje namene
  • identifikacija verskih, etičkih, religijskih atributa
  • sprečavanje devastacije groba

Prema načinu nastanaka možemo ih podeliti u pet grupa:

  • zadesni
  • improvizovani
  • masovni
  • kenotafosi
  • grobovi sa utaljenim sepukralnim oblikom

Arheologija i religije[uredi | uredi izvor]

Religija se može shvatiti kao ponašanje ili vladanje koje ukazuje u verovanje i želju da se ugodi božanskoj vladajućoj moći, ali i kao društvena institucija. Šeme ponašanja mogu biti odgovor na religiozna verovanja i mogu biti prožeta kroz svakodnevni život, tako da je arheološki teško razlikovati.

Religiozni rituali uključuju izvođenje činova obožavanja prema božanstvu ili uzvišenom biću. Ovo sadrži najmanje četiri različite komponente:

  • Privlačenje pažnje, koje zahteva upotrebu svetih mesta (hramova), osvetljenja, zvuk i mirisa koji osiguravaju usmerenje pažnje na ritualne činove. Sveto mesto je često obeleženo svetim simbolima koji se ponavljaju. Sve ovo mogu biti arheološki indikatori rituala.
  • Granična zona između dva sveta, uključuje različite aktivnosti poput ritualnog pranja (u smislu pročišćavanja). Rituali su se odigravali na otvorenom ili u hramovima, u obredima što se odražava i na arhitekturu hrama.
  • Prisustvo božanstva je neophodno za uspešan i efektivan ritual. U većini društava ono je simbolizovano materijalnim oblikom ili slikom. Ritualni simboli mogu biti ikonografski obožavana božanstva. Ritualni simboli često se uočavaju u pogrebnom ritualu.
  • Aktivno učestvovanje uključuje pokrete, jelo, piće i sl. U nekim kulturama podrazumeva poklone i žrtvovanje.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Археолошки лексикон, 66
  2. ^ Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 72. ISBN 86-331-2075-5. 
  3. ^ Археологија, 4
  4. ^ Археологија, 5
  5. ^ Sinclair, Anthony (2016). „The Intellectual Base of Archaeological Research 2004-2013: A visualisation and analysis of its disciplinary links, networks of authors and conceptual language”. Internet Archaeology (42). doi:10.11141/ia.42.8. 
  6. ^ Археологија, 6
  7. ^ a b Грин, 187
  8. ^ Arheologija i prirodne nauke
  9. ^ Logos 2017, str. 307-308.
  10. ^ Logos 2017, str. 307-308. „Posle 8 poluraspada atoma ugljenika-14 je tako malo da ih jedva ima u organskoj materiji i nije ih moguće tačno izmeriti. Zato je teško i nepouzdano određivanje vremena nastanka nekog arheološki istraženog sloja koji je stariji od 50.000 godina pomoću ugljenika-14“.
  11. ^ Logos 2017, str. 308.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Na srpskom[uredi | uredi izvor]

Na engleskom[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Археологија&oldid=26129574”