Asirsko carstvo

; Novoasirsko kraljevstvo
	; Ekspanzija Novoasirskog kraljevstva
Geografija
Kontinent	Azija
Regija	Blisk istok
Glavni grad	Ašur, Dur-Šarukin, Niniva, Haran
Društvo
Službeni jezik	Akadski jezik, Aramejski jezik
Religija	Mesopotamijska
Politika
Oblik države	Monarhija
— Kralj
Istorija
Istorijsko doba	Gvozdeno doba
— Osnivanje	911. p. n. e.
— Ukidanje	609. p. n. e.

; Srednjoasirski period
	; 14. vek p. n. e., Asirija obeležena žutom bojom
Geografija
Kontinent	Azija
Regija	Bliski istok
Glavni grad	Ašur
Društvo
Službeni jezik	Akadski jezik
Religija	Mesopotamijska
Politika
Oblik države	Monarhija
— Kralj	Ašur-Ubalit I
	Tiglat-Pilesar II
Istorija
Postojanje
— Osnivanje	1392. p. n. e.
— Ukidanje	934. p. n. e.

Asirsko carstvo je nastalo od grada Ašur na reci Tigar, na prostoru severne Mesopotamije (današnji Irak), između srednjeg Tigrisa i planina Zagrosa. Nakon toga nova prestonica je postala grad velelepnih palata Niniva.^[1] Bio je u 2400. p. n. e. značajan trgovinski centar, koji je u 2000. p. n. e. postao centar velikog carstva. 1900. p. n. e. utvrđuju se trgovačke kolonije u Anadoliji (današnja Turska). Od 1400. p. n. e. asirska armija je osvajala krajeve i države ka sjeveru i zapadu, obezbijedivši tako trgovinu, robove, i plijen za sebe i za vladara. Zahvaljujući strahu koje su mnoge susjedne zemlje imale od asirske vojske, Asirija je uspjela da se proširi po cijeloj teritoriji Bliskog istoka.

Najveću veličinu Asirsko carstvo je dostiglo u 7. vijeku p. n. e. kada su pokorene teritorije od Egipta do Irana, uključujući Mesopotamiju, Armeniju, Siriju, Palestinu i Anadoliju.^[2] Ipak, nekoliko decenija kasnije i mnogo ratova oko prevlasti, novo carstvo i kultura Vavilonije pod vođstvom Navukodonosora (sa juga Mesopotamije) je asimilovala Asiriju u svoje carstvo.^[3]

Izvori za najraniju istoriju Asirije[uredi | uredi izvor]

Važan istorijski i pravni spomenik Asirije, Asirski zakonik, verovatno potiče iz 15-14. veka p. n. e. Pronađen je u ruševinama Ašura. Sačuvano je ukupno 79 članova zakonika. Za sada nije poznato koliko ih je ukupno bilo. Čak 51 od pronađenih članova odnosi se na porodično pravo. Otac je bio vlasnik porodice, žene, dece, robova. Primogenitura je predstavljala osnovni princip zakonitosti. Ropstvo zbog duga bilo je prisutno. Za proučavanje istorije Asirije važni su i ugovori sklapani sa Vavilonom ("Sinhrona istorija"). Prvi takav ugovor sklopljen je 1510. godine p. n. e. Obilje istorijskih podataka pruža i Asurbanipalova biblioteka pronađena 1850. godine u ruševinama Ninive.

Najstarija istorija Asirije[uredi | uredi izvor]

Teritorija države Asiraca razlikovala se kroz vekove. Promene su bile uslovljene osvajanjima i gubljenjem teritorija asirskih kraljeva. U osnovnom jezgru, Asirija je obuhvatala oblast oko gornjeg toka Tigra do njegove leve pritoke, Radana. Na zapadu se prostirala do Eufrata, a na istoku do planina Zagros i Masiosa. U 5-4. milenijumu p. n. e., ove oblasti bile su nastanjene subarejskim plemenima bliskim Huritima i Zakavkaskim Urartima. U trećem milenijumu se odvijaju prodori Akađana koji na ovim prostorima osnivaju niz naselja. Među njima je bio i Ašur, buduću prestonicu Asirije. Akađanima se u 2. milenijumu pridružuju i Amorejci iz predela Sirije. Oba plemena bila su semitskog porekla. Stoga je Asirija bila naseljena pretežno Semitima. Asirski jezik pripada porodici semitskih jezika.

U ranim periodima 3. i početkom 2. milenijuma p. n. e. Asiriju je predstavljao savez plemena na osnovama vojne demokratije. Vojni zapovednik i vrhovni sveštenik nosio je titulu "išakuna". Pored išakuna, postojalo je i veće staraca. Asirska istorija tokom čitavog svog postojanja (sem manjih izuzetaka) predstavlja jedinstvenu celinu. Asirci nisu poput njihovih južnijih suseda potpadali pod vlast moćnijih naroda (Guta, Amorićana, Elamaca, Kasita). Stoga je impozantna "Asirska lista kraljeva" koja sadrži ukupno 121 vladara.

Staroasirski period[uredi | uredi izvor]

Prvih dvadeset vladara, počev od Tudaija, teško se mogu istorijski dokumentovati. Realne ličnosti kao vladari Asirije prihvataju se vladari pod rednim brojevima 16-17, 27-30. Od 30. do 71. vladara, hronologije njihovih vladavina se mogu utvrditi samo približno. Od 71. vladara su one pouzdano utvrđene. Trideseti vladar Asiraca bio je Puzur-Ašur. On je bio savremenik osnivanja Prve dinastije Isina od strane Išbi-Era i Larse od strane Naplanuma (obe se izdvojile iz Sumersko-akadskog carstva). Jačanje Asiraca počinje u vreme vladavine 32. kralja Ilišuma, vladao nešto pre vavilonskog Sumuabuma.

Delovanje Sargona I Asirskog bilo je uslovljeno jačanjem Prve vavilonske dinastije. Asirci su nastavili isti odnos i za vreme Sargonovih naslednika. Stabilizovanje Asirije dolazi u vreme Šamši Adada I. Na vlast je došao prevratom. Pored brojnih unutrašnjih reformi, ovaj vladar poznat je i po svojim osvajanjima. Godine 1810. p. n. e. zauzeo je državu Mari i na njeno čelo postavio svoga sina. Ovladao je i Sirijom izlazeći na Sredozemno more. U Asiriji je u njegovo vreme uveden kult boga Dagana. Nakon Šamši Adadove smrti, u Mariju izvršava prevrat Zimri Lima. Asirija gubi uticaj u Siriji. Starovavilonski kralj Hamurabi osvojio je 1783/2. godine važna uporišta Asirije: Maligum i Rapikum, a prema svojim sopstvenim izvorima i Ašur i Ninivu. Najsevernije krajeve Asirije Hamurabi nije osvojio. Sin Šamši Adada, Išme Dagan I, vladao je Asirijom kao Hamurabijev vazal. Prestonica mu je bila grad Šubat-Enlil. Sledeći vladari Asirije nisu se ničim isticali. Prilikom pada Vavilonskog carstva (1595), Asirijom je verovatno vladao Puzur-Ašur III ili Elil-Nacir I. Međutim, Asirija nije mogla izvući korist od pada Vavilona zbog pojave nove snažne države — Hanejskog carstva.

Od 1510. godine hronologija asirskih vladara postaje utvrđenija zahvaljujući ugovorima koje su sklapali sa Vavilonom. U to vreme hegemoniju na teritoriji nekadašnje Asirije uspostavlja Mitanska država na čelu sa Sausadatarom. Uz pomoć Egipta (Tutmes III), mitanski kralj osvaja Ašur. Slabljenje Mitanske države pod uticajem Hetita dovodi do obnavljanja države Ašura. Period do prve polovine 14. veka u Asiriji predstavlja vreme jakih uticaja od strane Hetita, Kasita i Egipta.

Srednjoasirski period[uredi | uredi izvor]

Dolaskom na vlast Ašur-Ubalita I dolazi do naglog procvata Asirije. Razlog za to verovatno je bila njegova sposobnost da iskoristi haos u Mitanskoj državi izazvan invazijom hetitskog kralja Šupilulijume I tokom koga je stradao i sam kralj Tušrat. Ašur-Ubalit se izborio za nezavisnost svoje države. Sem toga, Asiriji su priključene i teritorije istočnih oblasti Mitanske države, uključujući i važne žitnice oko Ninive. Veličanstvena je i titula asirskog vladara — „kralj univerzuma“. Naglo jačanje Asirije izazvalo je opravdano podozrenje Vavilona i Egipta. Uprkos ovakvim napetostima, mir sa Asirijom garantovan je dinastičkim brakom. Međutim, dolazak na vlast Karahardaša u Vavilonu izazvao je nezadovoljstvo Kasita koji ga ubijaju i postavljaju svoga pretendenta. Već ostareli Ašur-Ubalit napada Vavilon i ubija kasitskog vladara postavljajući na presto svoga maloletnog praunuka Kurigalzua II.

Nije bilo lako očuvati postignuća Ašur Ubalita. Njegov naslednik, Enlil-nirari, borio se sa raznim neprijateljima i uspešno je očuvao očevo kraljevstvo. Međutim, granica je ostala opasno blizu prestonice Ašura. Arik-den-ili, sledeći vladar, borio se u planinama. Ovi ratovi imali su za cilj da osnaže granice Asirije. Tek je Adad-nirari I uspeo da vavilonsku granicu utvrdi na oblasti Dijali osvojivši važnu vavilonsku provinciju, državu Mitani. Zaustavio se nedaleko od Karhemiša na Eufratu. Hetiti se, zbog svojih problema oko prestonice Hatuše, nisu mogli umešati na strani Vavilona. Hetitska i asirska država postali su neposredni susedi. Adad-nirari je poslao pismo hetitskom caru nazivajući ga svojim bratom. Hetitski vladar Muvatali odgovorio je uvredljivo. Šalmanasar I je pokorio ostatke Mitanske države i dovršio osvajanje gornje Mesopotamije. Osvojio je područje od Taidu do Iridu, od planine Kašijar do Eluhata i tvrđavu Surdu, Haranu do Karkemiša na Eufratu. Sagradio je palate u Ašuru i Ninivi. Restaurirao je „svetski hram“ u Ašuru. Osim toga osnovao je grad Nimrud. Stanovništvo osvojenih teritorija, Šalmanasar je raseljavao. Nasledio ga je kralj Tukulti-Ninurta I.

Tukulti-Ninurta I (1233-1197) je, prema sopstvenim izvorima, porazio Hetite u velikoj bici kod Nihrije, uzevši 28.000 zarobljenika. Međutim, glavni napredak je ovaj asirski kralj postigao na jugu. Kasitski kralj Vavilona poražen je i porobljen. Međutim, asirska vladavina nad Vavilonom bila je kratka. Potrajala je trideset i dve godine.

Tukulti-Ninurta je ostao upamćen i po podizanju novog kraljevskog grada udaljenog 3 km od Ašura. Grad je nazvan Kar-Tukulti-Ninurta. Tukulti-Ninurtu ubio je jedan od njegovih sinova. Usledila je borba za presto. Tokom tih borbi Asirci gube značajne teritorije među kojima je i Vavilon. Tačne posledice ovih ratova ostaju neutvrđene. Jedan vek kasnije, na asirski presto dolazi moćni kralj Tiglat-Pilesar I.

Tiglat-Pilesar I(1114-1076), bio je jedan od najvećih asirskih osvajača. Podaci su brojniji u prvom periodu njegove vladavine kada odnosi velike pobede nad Hetitima i Aramejcima. Osvojio je i Kapadokiju i feničanske gradove Sidon i Biblos. Drugi deo Tiglat-Pileserove vladavine bio je neuspešan. On trpi poraze od hetitskog kralja i Aramejaca. Njegov naslednik sklopio je mir sa Vaviloncima. Mir je bio garantovan dinastičkim brakom. Nakon vladavine Ašur-nasir-pala I, gornja Mesopotamija bila je izgubljena za Asiriju. Država se svela na neposrednu okolinu Ašura, Ninive i Arbele.

Novoasirsko kraljevstvo[uredi | uredi izvor]

Period od 9. do 7. veka na Bliskom istoku bio je obeležen oporavkom i ekspanzijom asirske države. On se može podeliti u dva perioda: prvi period trajao je od 934. do 745. godine. Tokom ovog perioda Asirci su obnavljali svoju moć u gornjoj Mesopotamiji. Tokom druge faze (745—612) Asirsko carstvo naglo se proširilo uključujući velike delove Starog istoka.

Izvori[uredi | uredi izvor]

Veliki broj izvora potiče iz dvora samih kraljeva. „Kraljevski anali“ predstavljaju lične memoare asirskih kraljeva. U njima se mogu naći opisi dostignuća pojedinih vladara, popis plena, broj mrtvih neprijatelja i sl. Anali su beleženi na glinenim tablicama ili u zidovima građevina. Sem anala, vredni istorijski izvori jesu i „kraljevski natpisi“ koji su imali za cilj da prikažu kraljeva osvajanja u sve četiri strane sveta. Za period od 744. do 668. godine koristi se Vavilonska hronika koja pruža podatke o asirskoj istoriji posmatranoj sa gledišta Vavilona. Stari zavet sadrži opise odnosa Asirije i Judeje.

Period obnove asirske moći[uredi | uredi izvor]

Novoasirski kraljevi za sebe su tvrdili da su direktni naslednici prethodnih vladara iz srednjoasirskog perioda. Najstariji vladari Novoasirskog carstva poput Ašur-Dana I I i Tukulti-Ninurta II prikazivali su svoja osvajanja kao oslobođenje teritorija koje su Asiriji s pravom pripadale. Bile su to teritorije nekadašnjeg Srednjoasirskog carstva. Osvojene teritorije često su ostavljane mesnom vladaru na upravu s tim što je on sada postajao asirski vazal sa obavezama prema Asirskom carstvu. Ašur-Dan II (934-912) utvrdio je asirsku granicu na severu i istoku. Adad-nirari II, njegov naslednik, usmerio je svoja osvajanja prema Vavilonu sa kojim je, nakon kratkotrajnog rata, sklopio mir 891. godine p. n. e. Mir je potrajao sedamdeset do osamdeset godina. Tukulti-Ninurta II (890-884) zaokružio je fazu asirskog oporavka utvrdivši u svom dugom maršu južnu i zapadnu granicu Novoasirske države. Ova tri kralja postavila su temelje daljem napretku države. Sledeći vladar bio je Ašurnasirpal II. Ovaj veliki vladar proširio je asirski uticaj na delove Anadolije, Sirije i severnog Levanta. Obronci Zagrosa bili su pod čvrstom asirskom kontrolom. Ašurnasirpalov naslednik Šalmanasar III takođe je bio uspešan vladar. Ostao je upamćen po borbi sa moćnom koalicijom sastavljenom od Damaska, Izraela, Judeje, Fenikije, Egipta i drugim manjih država, u kojoj je uglavnom odnosio pobede. Šalmanasar je vodio rat i protiv Urartua. Nakon njegove smrti dolazi do borbe za vlast unutar carstva. Šalmanasarov sin Šamši-Adad V izborio se sa ovom krizom. Šamši-Adad je napao Vavilon i ubio tamošnjeg kralja. Vavilon sledećih 12 godina nije imao vladara. Nakon Šamši-Adadove smrti carstvo slabi. Međutim, Asirija je i dalje bila politički značajan činilac. Takvo stanje potrajalo je do 745. godine p. n. e.

Imperijalna ekspanzija i konsolidacija[uredi | uredi izvor]

Novoasirsko carstvo steklo je svoj definitivni oblik i strukturu u periodu od 745. do 705. godine p. n. e. Sledećih osamdeset godina dominiralo je Bliskim istokom. Tiglat-Pilasar III dolazi na vlast 745. godine p. n. e. nakon tri prilično slabe vladavine tokom kojih Asirija gubi svoj uticaj na severu u korist Urartua. Već tokom prvih godina, Urartu je bio poražen. Nakon toga, asirski kralj nanosi poraz Međanima. Godine 732. p. n. e. pokreće pohod na Damask. Nakon osvajanja Damaska, pod Asiriju je pao i najveći deo Izraela. Vavilon je bio pod potpunom kontrolom Asirije. Tiglat-Pilesara je nasledio sin Šalmanasar V. Tokom njegove vladavine, kraljevstvo Izrael prestalo je da postoji. Njegov kralj je deportovan, a na teritoriju bivše države naseljeni su Arabljani i Asirci. Sargon II na vlast dolazi 721. godine p. n. e. državnim udarom. Stoga su mu najpreče brige bile da spreči unutrašnje pobune. Ustanike je predvodio vladar Hamata. Nakon pobede nad Jaubidijem, vladarem Hamata, Sargon je doživeo poraz od elamskog vladara. Međutim, asirski uticaj u Anadoliji ponovo je učvršćen. Sargon je poveo pohod na Urartu u kome je stradao njihov kralj. Vlast je ponovo utvrđena i u Vavilonu. Osnovao je i novu prestonicu — Dur Šarukin („tvrđava Sargona“). Ubijen je u pohodu na Kimerce.

Senaherib, Sargonov naslednik, učvrstio je položaj Asirije u Vavilonu i vodio rat sa Judejom, a sledeći kralj Asarhadon je napao Egipat. Osvajanje Egipta dovršio je Asurbanipal (668-630). Asirci su brzo izgubili Egipat. Međutim, novi vladar, Psametih I, održavao je relativno prijateljski odnos sa Asircima. Asurbanipalov veliki uspeh bio je osvajanje Elama.

Pad Asirije[uredi | uredi izvor]

Novoasirsko carstvo nestalo je velikom brzinom. Razlozi koji su uslovili brzi pad carstva još uvek nisu pouzdano utvrđeni. Razlog za to su problemi u hronologiji. Vavilonska hronika ne sadrži opise svih godina od 630. do 612. godine p. n. e. Nakon Asurbanipalove smrti postojala su tri pretendenta na presto. Probleme u Asiriji iskoristio je vavilonski vladar Nabopalasar da se učvrsti na prestolu i 616. godine p. n. e. povede upade na asirsku teritoriju. Vavilonsko napredovanje navelo je Egipat da stane na asirsku stranu. Na stranu Vavilona staje međanski kralj Kijaksar. Rezultat je pad asirske prestonice Ninive 632. godine p. n. e.^[4] Borbu protiv Vavilona nastavio je Asirac Ašur-Ubalit II uz pomoć Egipćana. Postavio se za kralja u Haranu. Kombinovane snage Međana i Vavilonaca porazile su ga oko 605. godine p. n. e. Asirsko carstvo prestalo je da postoji. Nasledilo ga je Novovavilonsko carstvo.

Država novoasirskog perioda[uredi | uredi izvor]

Asirsko carstvo bilo je podeljeno na provincije. One su formirane asirskim osvajanjima. Mesni vladar često je nastavljao da upravlja svojom teritorijom s tim što je od tada bio asirski vazal. Dužnosti upravnika provincija bile su da obezbedi mir na svojoj teritoriji koristeći se mesnim garnizonima, obezbedi bezbedan prolaz trgovcima i kralju prilikom pohoda i da snabdevaju kralja ljudstvom za vojsku i građevinske poduhvate. Provincije su obično nazivane po svom glavnom gradu. Veliki deo poreznih obaveza plaćao se u naturi. Vojna obaveza mogla se zameniti plaćanjem u srebru. Kralj je dobijao sredstva i od poreza na korišćenje mostova, puteva i sl. Uređenje Asirije poslužilo je kasnije kao uzor Ahemenidima za formiranje administracije Persijskog carstva.

Vojska[uredi | uredi izvor]

Asirci su bili najveštiji i najsuroviji ratnici koji su se ikad pojavili u Mesopotamiji. Oni su prvi osvajači koji su koristili sprave za opsadu gradova — tornjeve sa merdevinama za penjanje na zidine i drvena debla sa metalnim okovima ovnove, za probijanje gradskih vrata. Neprijateljske vojnike i stanovništvo osvojenih gradova nisu uzimali za roblje već su ih najčešće ubijali. U nekim slučajevima su ih preseljavali u druge zemlje. Snagom moći i oružja toliko su proširili svoje carstvo da su vladali celom Mesopotamijom, istočnim Sredozemljem i Egiptom. Za svoju prestonicu izabrali su Ninivu i učinili je simbolom asirske moći.

Gradovi[uredi | uredi izvor]

Do X veka p. n. e. grad Ašur je bio prenaseljen. Zato su izgrađena dva grada: Nimrud (9. vijek p. n. e. od strane kralja Ašurnasirpala II) i Niniva^[5] (7. vijek p. n. e.). Bili su čuveni po velelepnim palatama i hramovima. Za Ninivu se pouzdano zna da je imala puno parkova i bašti i egzotičnih životinja: slonova, lavova itd.

Politika[uredi | uredi izvor]

Pri činu krunisanja, asirski vladar se zaklinjao da će proširiti carstvo. Asirci su verovali da je njihov bog Asur (po kom je grad i dobio ime) birao svakog njihovog vladara, pa je kralj imao apsolutnu moć. Kraljevi su voleli da pokazuju koliku moć i bogatstvo imaju kroz izgradnju hramova, palata, osvajačkom pohodima itd. Navedimo kralja Senaheriba, koji je vladao od 704. do 681. p. n. e. On je uspostavio kontrolu nad sredozemnom obalom i uništio Vavilon. Iz ljubomore biva ubijen od strane svojih sinova. Što se tiče kraljica, poznata je bila Semiramida, koja je vladara 42 godine u 9. vijeku p. n. e. U toku njene vladavine izgrađeni su čuveni „Semiramidini vrtovi“, koji su ono vreme smatrani za jedno od ondašnjih 7 svetskih čuda.

Asirska kultura[uredi | uredi izvor]

Asirska kultura bila je u dobroj meri utemeljena na sumerskoj i vavilonskoj, što je uočljivo i na primeru klinastog pisma - korišćenom od Sumeraca i Akađana, dodatno usavršenom od strane Vavilonjana i Asiraca.^[6]