Aljaska

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Aljaska (poluostrvo).
Aljaska
Položaj Aljaske
Država SAD
Glavni gradDžuno
Najveći gradEnkoridž
Proglašenje za
 državu		 — datum: 3. januar 1959.
 — poredak: 49.
GuvernerMajk Danlivi
Površina1.717.854 km2
Stanovništvo2010.
 — broj st.710.231
 — gustina st.0,41 st./km2
 — ISO 3166-2US-AK
Zvanični veb-sajt Izmenite ovo na Vikipodacima

Aljaska (engl. Alaska), država je SAD od 1959. godine i nalazi se u krajnjem severozapadnom delu SAD.[1] Najveća je po površini, 1.518.775 km², sa brojem stanovnika oko 500.000. Prekrivena je planinama sa aktivnim vulkanima i lednicima. Tu se nalazi i najviši vrh Severne Amerike (Maunt Makinli) visok 6.149 m. Klima Aljaske je hladna i subpolarna, a u primorju umerena kontinentalna i vlažna. Najveća reka je Jukon, a država ima i mnogobrojna jezera. Rudna bogatstva Aljaske su zlato, srebro, bakar, platina, olovo, ugalj, uranijum i dr. Glavni stanovnici (Eskimi, Aleuti, starosedeoci, belci i crnci). Eksploatacija nafte zadovoljava skoro jednu četvrtinu potreba SAD. Razvijen je i ribolov (najčešće na losose i kitove). Ukupna zarada Aljaske od ribolova i eksploatacije rudnih bogatstava iznosi oko 5 milijardi dolara. Prvo naselje osnovali su Rusi[1] koji kontrolišu ovu teritoriju do 9. aprila 1867, kada je, usled finansijskih teškoća u Rusiji, straha da bi Britanci mogli preuzeti kontrolu nad teritorijom te sve slabije trgovine sa naseljenicima, za 7.200.000 dolara (ekvivalent vrednosti od 151.000.000 dolara 2022.[2]) prodaju Sjedinjenim Američkim Državama.[1]

Poreklo imena[uredi | uredi izvor]

Ime „Aljaska“ dobila je u vreme ruskog kolonijalizma, kada se pominjala kao poluostrvo. Razvilo se iz reči alaxsxaq, što znači doslovno „objekat prema kome je akcija mora usmerena“.[3] Takođe je poznata kao "Alyeska", odnosno „Velika Zemlja“, reč izvedena iz istog korena.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Položaj[uredi | uredi izvor]

Aljaska u poređenju sa 48 država SAD

Aljaska se na kopnu graniči samo sa Kanadom (teritorijom Jukon i pokrajinom Britanska Kolumbija). Na zapadu je Beringovo more i Beringov moreuz dele od Ruskog dalekog istoka, na jugu izlazi na Tihi okean i Aljaski zaliv, a na severu izlazi na Boforovo more i Severni ledeni okean. Nalazi ze na severozapadnom delu Severne Amerike.

Reljef i klima[uredi | uredi izvor]

Peulik vulkan

Računajući i brojna ostrva Aljaska ima oko 54.720 km obale, što je čini dužom od svih američkih država zajedno.[4] Zapadno od Južnog vrha aljaskog poluostrva prostiru se Aleutska ostrva. Na Aleutskim ostrvima kao i na obalama poluostrva nalaze se brojni aktivni vulkani. Na ostrvu Unimak, nalazi se Šišaldin, vulkan sa najsavršenijom vulkanskom kupom na svetu, simetričnijom od vulkana Fudžijama u Japanu. Ritovi i močvare pokrivaju 487,787 km², a glečerski led 41,440 km² kopna. Na Aljasci se nalazi i najviši vrh Severne Amerike (Maunt Makinli) visok 6.149 m.

Klima jugoistočne Aljaske je umerena okeanska u južnom delu i subarktička okeanska u severnim delovima. Jugoistočni deo Aljaske je ujedno i najvlažniji i najtopliji deo države, i skoro jedini deo gde je prosečna najviša dnevna temperatura iznad nule.

Klima Enkoridža i klima u južnom delu centralne Aljaske je prilično blaga za tu oblast, uglavnom zbog njene izloženosti moru. Iako ova regija prima manje kišnih padavina od jugoistočne Aljaske, prima više snežnih padavina, i dani su obično vedriji. Klima ovih oblasti je subarktička.

Klima zapadne Aljaske je većinom uslovljena uticajem Beringovog mora. To je subarktička okeanska klima na jugozapadu, i kontinentalna subarktička klima na daljem severu ove oblasti.

U unutrašnjosti Aljaske klima je subarktička. Neke od najviših i najnižih temperatura pojavljuju se u oblasti oko Farbanksa. Leti temperature dostižu i do 30 °C, dok zimi padaju do −51 °C. Padavine su priličnop retke, ali ono što padne zimi zadrži se tokom celog godišnjeg doba.

Najviša i najniža temperatura su izmerene u unutrašnjosti Aljaske. Najviša temperatura koja iznosi 38 °C izmerena je u Fort Jukonu 27. juna 1915. Najniža temperatura izmerena je u Prospekt Kriku 23. januara1971. i iznosila je −62 °C.[5][6]

Klima na krajnjem severu Aljaske je arktička, sa dugim hladnim zimama, i kratkim i svežim letima. Količina padavina je veoma mala negde i manja od 25 cm godišnje, i uglavnom se te padavine sastoje od snega koji se održava skoro cele godine.

Hidrografija[uredi | uredi izvor]

Aljaska ima više od tri miliona jezera, ritova i močvara .[7][8] Na Aljasci se nalazi skoro polovina svetskih glečera koji pokrivaju površinu od 41,440 km² kopna ili 3,110 km² za vreme plime. [9] Za nju je karakterističan supodinski morfološki tip lednika. On je jedinstven i velike širine, a nastaje u planinskoj supodini, odnosno u podnožju planinskih venaca spajanjem većeg broja dolinskih lednika. Pošto se tipski supodinski lednici javljaju na Aljasci, ovaj tip se označava i kao „aljaski tip lednika”. Poznato je 5 supodinskih lednika na Aljasci, a najveći među njima zove se Malaspina. Lednik Malaspina postaje od dolinskih lednika koji se spuštaju sa planinskih vrhova Sveti Ilija (6 000 m). Prostire se na površini od 3 500 km². Malaspina počevši od 30-ih godina 20. veka pokazuje tendenciju postupnog povlačenja te se danas završava na kopnu, nekoliko kilometara od obale. Od obale je odvojen bedemima čeonih morena visokim do 150 m koje su obrasle gustom četinarskom šumom.[10] Najduža reka ove države je Jukon.

Flora i fauna[uredi | uredi izvor]

Šuma u Aljasci

Na Aljasci su razvijeni brojni ekosistemi od livada, planina, i tundra do gustih šuma, u kojima dominiraju sitkanska smrča, zapadni hemelok, tamarak, bela breza, i crveni kedar. Neke od domaćih vrsta biljaka su Aquilegia formosa, Menziesia ferruginea, Myosotis alpestris, Mimulus guttatus, Vaccinium alaskaense, i Matteuccia struthiopteris. Mnoge vrste životinja koje su smatrane ugroženim u Aljasci su uobičajene. Najpoznatije vrste sisara koje naseljavaju Aljasku su mrki medved, beli medved, bizon, kojot, dabar, ris, i sivi vuk.[11] Od ptica su zastupljeni pufin, prerijski soko, beloglavi orao, i više vrsta vrabaca.[12] Karakteristične vrste riba su srebrni losos, crveni losos, pastrmka, kraljevski losos, i štuka.[13]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Ruska Amerika
Rusku crkvu Svetog Nikole u Džunou su gradili Srbi (1893)

Aljasku je otkrio ruski istraživač Vitus Bering 1741. godine. Prvo naselje su podigli Rusi 1783. na ostrvu Kodijaku. Za vreme vladavine Aleksandra II Rusija se nalazila u velikoj ekonomskoj krizi. Carevo rešenje za taj problem je bila prodaja ove regije SAD za 7,2 miliona dolara (danas bi to iznosilo nešto manje od 100 miliona).

Vlada Aleksandra II donela je 1867. godine odluku da proda Aljasku, pravdajući to udaljenošću od centralne Rusije i visokim troškovima. Ugovor je sklopljen nakon višesatnih pregovora između ruskog izaslanika i tadašnjeg američkog državnog sekretara. Dogovorena je kupoprodaja za 7,2 miliona dolara. Kasnije se ispostavilo se da je to bila jedna od najboljih kupovina u istoriji trgovine nekretninama. Ruski car imao je tada razloga da odlikuje svoga predstavnika u Vašingtonu verujući kako je Amerikancima „podvalio“ ogromno divlje prostranstvo (veličine dva Teksasa) na kome nema ničega osim snega i leda.

Aljaska je 1884. dobila status okruga, 1912. zvanično je proglašena teritorijom SAD, a 1959. ušla je u savez kao 49. država, koja uz Havaje, jedina nije direktno povezana sa teritorijom SAD. Aljaska je od 1942. povezana sa celim američkim kontinentom Aljaskom saobraćajnicom koji je deo Interameričkog auto-puta, dugog 27.000 km.

Starosedeoci (Indijanci, Eskimi i Aleuti) su se opirali ugovoru (državljanstvo SAD su dobili tek 1924. godine), a Vašington je 1971. godine doneo rešenje po kom su domoroci dobili vlasništvo nad oko 11% teritorije i deo u energetskim naftnim korporacijama.

Demografija[uredi | uredi izvor]

Demografija
1900.1910.1920.1930.1940.1950.1960.1970.1980.1990.2000.2010.
63.59264.35655.03659.27872.524128.643226.167300.382401.851550.043626.932710.231

Po proceni iz 2012. Aljaska ima oko 737.450 stanovnika.[14] Polovina današnjeg stanovništva stacionirana je u okviru gradskog područja Enkoridž.

Oko 25% stanovništva Aljaske su Indijanci, Eskimi i Aleuti. Najviše ima belih doseljenika koji su pohrlili u taj daleki deo sveta posle 1896. kada je tamo otkriveno zlato. Najveći grad je Enkoridž, a manji gradovi su Ferbanks, Kečikan, Sitke i Valdes. Glavni grad je Džuno.

Gustina naseljenosti je 0.49 st/km². Aljaska je najnenaseljenija država SAD.[15] Oko 89% stanovništva koristi engleski jezik, dok se još koriste i španski, neki indo-evropski jezici, azijski i starosedelački jezici.[16] Od veroispovesti na Aljasci su prisutne rimokatolička, pravoslavna, protestantska, jevrejska, mormonska, budistička, hindu, i muslimanska religija.

Aljaska je podeljena u šesnaest administrativno-teritorijalnih jedinica (oblasti) (engl. boroughs), sličnih okruzima (engl. counties) u ostalim američkim državama. Te oblasti su: Bristolski zaliv, Denali, Enkoridž, Istočni Aleuti, Jezero i poluostrvo, Jugoistočni Ferbanks, Kečikan, Kinaj, Kodijak, Matanuska-Susitna, Severni nagib, Severozapadna arktička oblast, Sitka, Ferbanksova severnjača, Hejns, Džuno.

Najveći gradovi[uredi | uredi izvor]

 

Izvor: ?
№ Grad Populacija
Enkoridž
Enkoridž
Ferbanks
Ferbanks 		1. Enkoridž 291.826 Džuno
Džuno
Koledž
Kečikan
2. Ferbanks 31.535
3. Džuno 31.275
4. Badžer 19.482
5. Nik-Fervju 14.923
6. Koledž 12.964
7. Sitka 8.881
8. Lejks 8.364
9. Tanajna 8.197
10. Kečikan 8.050


Privreda[uredi | uredi izvor]

Zbog hladne klime i relativno kratkog vegetativnog perioda, ratarstvo je slabo zastupljeno na teritoriji Aljaske. Period cvetanja i rasta traje svega 100 dana što smanjuje mogućnosti za uzgoj brojnih biljnih vrsta, ali dugi sunčani letnji dani rezultuju produktivan period uzgoja. Najviše se uzgajaju krompir, šargarepa, salata, i kupus.

Proizvedena hrana koristi se uglavnom unutar granica države. Za potrebe stanovnika uvozi se hrana iz drugih država. Zaposlenost je najveća u industriji, i od nje se izvlači najveći prihod. Industrija se svodi na eksploataciju prirodnih resursa, prevoz i transport. Turizam iako je još u procesu razvoja značajno doprinosi ekonomiji. Ljudi iz različitih delova sveta dolaze da bi uživali u njenim prirodnim bogatstvima. Na Aljasci postoji samo oko 500 farmi.[17]

Politika i administracija[uredi | uredi izvor]

Zastava

Aljaska nije podeljena na okruge, ali zato ima organizovane opštine. Mnogi gušće naseljeni delovi Aljaske pripadaju nekoj od 16 opština koje funkcionišu slično okruzima, ali za razliku od njih ne obuhvataju celu teritoriju države. Glavni grad je Džuno, a državom upravlja guverner Šon Parnel.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 39. ISBN 86-331-2075-5. 
  2. ^ „Rights and Wrongs of Jules Verne - Softpedia”. News.softpedia.com. 1. 10. 2008. Pristupljeno 12. 1. 2014. 
  3. ^ Ransom, J. Ellis. 1940. "Derivation of the Word "Alaska", " American Anthropologist n.s., 42: pp. 550–551
  4. ^ Benson, Carl (2. 9. 1998). „Alaska's Size in Perspective”. Geophysical Institute, University of Alaska Fairbanks. Arhivirano iz originala 25. 11. 2007. g. Pristupljeno 19. 11. 2007. 
  5. ^ „NOAA Weather Radio All Hazards Information — Alaska Weather Interesting Facts and Records” (PDF). National Oceanic and Atmospheric Administration. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 9. 2006. g. Pristupljeno 3. 1. 2007. 
  6. ^ „State Extremes”. Western Regional Climate Center, Desert Research Institute. Arhivirano iz originala 5. 1. 2007. g. Pristupljeno 3. 1. 2007. 
  7. ^ „Alaska Hydrology Survey”. Division of Mining, Land, and Water; Alaska Department of Natural Resources. Arhivirano iz originala 08. 02. 2012. g. Pristupljeno 06. 01. 2014. 
  8. ^ „Alaska Facts”. Knls.org. Arhivirano iz originala 28. 2. 2008. g. Pristupljeno 2. 6. 2010. 
  9. ^ „Aljaska”. Scribd (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-02-01. 
  10. ^ Petrović, Dragutin; Manojlović, Predrag (2003). Geomorfologija. Beograd: Geografski fakultet, Beograd. str. 440—441. ISBN 978-86-82657-32-3. 
  11. ^ „Land Mammals | Our Complete Guide to Bears, Moose, Elk And More”. Alaska.org. Pristupljeno 12. 1. 2014. 
  12. ^ „Alaska Birds | Facts & Photos of Alaska's Bird Species”. Alaska.org. Pristupljeno 12. 1. 2014. 
  13. ^ „Alaska Fish | Discovery the Variety of Species in Alaska”. Alaska.org. Pristupljeno 12. 1. 2014. 
  14. ^ „Annual Estimates of the Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2012” (CSV). 2012 Population Estimates. United States Census Bureau, Population Division. decembar 2012. Pristupljeno 24. 12. 2012. 
  15. ^ „Resident Population Data: Population Density”. U.S. Census Bureau. 2010. Arhivirano iz originala 28. 10. 2011. g. Pristupljeno 6. 6. 2012. 
  16. ^ American FactFinder, United States Census Bureau. „Census Bureau”. Factfinder.census.gov. Arhivirano iz originala 11. 02. 2020. g. Pristupljeno 2. 6. 2010. 
  17. ^ „Economy of Alaska including Alaska Agriculture and Manufacturing from”. Netstate.Com. Pristupljeno 12. 1. 2014. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Ikona za klice

Ovaj članak vezan za SAD je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Аљаска&oldid=27528481”