Bačka

Za druge upotrebe, pogledajte Bačka (višeznačna odrednica).

Bačka
Mapa Bačke u geografskim granicama
Najveći gradovi	Novi Sad Subotica Sombor Baja
Država	Srbija Mađarska
Region	Vojvodina Regija velike južne ravnice
Administrativna jedinica	Južnobački okrug Zapadnobački okrug Severnobački okrug Severnobanatski okrug Županija Bač-Kiškun
Stanovništvo	1.022.524 (u Srbiji) 113.432 (u Mađarskoj)

Okruzi i geografski regioni u Vojvodini

Bačka je geografski region, administrativno podeljen između Srbije i Mađarske. Srpski deo Bačke je lociran u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini, dok je mađarski deo Bačke uključen u mađarsku županiju Bač-Kiškun. Južnu i zapadnu granicu Bačke čini reka Dunav, a istočna granica je reka Tisa.

Na teritoriji Vojvodine, Bačka je administrativno podeljena na okruge: Južnobački, Severnobački i Zapadnobački, dok jedan manji deo regije pripada Severnobanatskom okrugu. Južnobački okrug se manjim delom prostire i u Sremu.

Ime

Bačka je dobila ime po gradu Baču. Ovo je tipična slovenska imenska forma sa sufiksom „ka“, koju su kasnije usvojili i Nemci i Mađari.

Nazivi Bačke na drugim jezicima - mađarski: Bácska, bunjevački: Bačka, hrvatski: Bačka, slovački: Báčka, rusinski: Bačka, nemački: Batschka.

Istorija

U Bačkoj se nalaze tragovi naselja još iz kamenog doba, najviše pokraj Dunava i Tise, a najvažnija su kod Gomboša (Bogojevo), Apatina, Ade, Sente i Titela. Ima mnogo tragova iz bronzanog doba, kao i tragova prisustva raznih naroda: Ilira, Kelta, Dačana, Rimljana, Sarmata (Jaziga), Huna, Gepida, Slovena, Avara, Bugara, Mađara itd. Prvi Indoevropljani su naselili ovo područje u tri migraciona talasa koji su datirani u 4200. p. n. e., 3300. p. n. e. i 2800. p. n. e. Sloveni se u Bačkoj prvi put pominju u 6. veku.

• 
  Antički indoevropski narodi u Bačkoj

Srednji vek

Srpski despot Đurađ Branković, koji je u posedu imao jedan broj naselja na području Bačke.

Prve slovenske države koje su upravljale Bačkom bile su Bugarsko carstvo i Velika Moravska. U devetom veku, Bačkom je vladao bugarski vojvoda Salan, a glavni grad njegove vojvodine bio je Titel.

Posle zauzimanja većeg dela Panonskog basena od strane Mađara, javljaju se kao stanovnici Bačke, pored Slovena, i Mađari, Pečenezi i drugi. Prema jednom mišljenju, mađarski vladar, Stefan I (Vajk), osnovao je gradove Bač i Bodrog, kao glavne gradove istoimenih županija u Ugarskoj. Prema drugim izvorima, Bač je postojao i pre doseljenja Mađara kao slovensko-avarski grad i imao je ime Bagasin. Grad Bodrog je dobio ime po Bodrićima, slovenskom plemenu koje je stanovalo u Bačkoj. Između pomenutih županija išla je granica približno današnjim kanalom Dunav—Tisa—Dunav. Prvi župan Bačke županije zabeležen 1074. godine nosio je ime Vid, za koje se misli da je slovensko.

Doseljavanje Srba sa južnih srpskih političkih oblasti počelo je u većoj meri u 15. veku za vladavine ugarskog kralja Žigmunda. U 15. i 16. veku, u Bačkoj su imali posede srpski despoti. Mesta koja su bila u posedu despota su Apatin, Bač, Kulpin, Čurug, Stari Bečej, Petrovo Selo, itd.

• 
  Vojvodstvo Salana, 9. vek
• 
  Bačka i Bodroška županija 1370. godine.
• 
  Posedi srpskih despota u Bačkoj

Novi vek

Spomenik caru Jovanu Nenadu u Subotici.

U prvoj polovini 16. veka stanovništvo Bačke je stradalo prilikom seljačke bune Đerđa Dože 1514, a zatim i prilikom provala Turaka Osmanlija.

Godine 1526, nakon ugarskog vojnog poraza na Mohaču, Bačka je postala centralni region jedne kratkotrajne nezavisne srpske države (postojala od 1526. do 1527. godine), kojom je vladao samozvani srpski car, Jovan Nenad. Prestonica njegove države bila je Subotica. Posle smrti Jovana Nenada i njegova država je nestala, a Bačka za kratko vreme ponovo dolazi pod ugarsku vlast.

Posle pada Budima i Segedina (1542), Bačka dolazi pod tursku (osmanlijsku) vlast odnosno postaje deo Osmanskog carstva. Tokom osmanlijske uprave, na teritoriji Bačke je postojao Segedinski sandžak, koji je bio podređen Budimskom pašaluku. Bačka se delila u 6 nahija i to: bajsku, subotičku, segedinsku, somborsku, bačku i titelsku. Pored Srba, koji su bili većinsko stanovništvo, u Bačkoj je tada bilo i muslimana. Krajem 17. veka, Bačka postaje deo Habzburške monarhije. Godine 1687. u Bačku se pod vođstvom Dominika (Duja) Markovića i Jura Vidakovića naseljavaju Bunjevci i to u okolini Subotice, Sombora i Baje. U to doba je Bačka u etničkom smislu bila skoro isključivo srpska oblast, a ovakvo etničko obeležje je imala i 1720, kada od 3.456 popisanih domova nalazimo samo 166 mađarskih i 25 nemačkih.

Bitka kod Vilova između srpske i mađarske vojske, maj 1849.

Posle završetka turske vladavine, srpsko stanovništvo Bačke je mnogo stradalo u vreme Rakocijevog ustanka (1702—1704). Bačka je u okviru Habzburške monarhije bila administrativno podeljena na civilni (Bačka i Bodroška županija) i vojni deo (Vojna granica). Županije su bile administrativno podređene habzburškoj Ugarskoj, dok je Vojna granica bila direktno podređena Beču. Posle razvojačenja potiske vojne granice (1751. godine), ova područja takođe dolaze pod civilnu (županijsku) vlast. U sastavu Vojne granice ostaje jedino područje Šajkaške, koje je bilo organizovano kao Šajkaški bataljon (ovaj bataljon je formiran 1763. godine). Od dela područja nekadašnje Vojne granice u Potisju, formiran je 1751. godine komorski okrug (od 1794. nazivan je Potiski krunski okrug), a sastojao se od mesta: Martonoša, Stare Kanjiže, Sente, Ade, Petrovog Sela, Mola, Srbobrana, Bačkog Gradišta, Turije i Starog Bečeja, kao glavnog mesta. Usled razvojačenja potiske granice, Srbi iz Bačkog Potisja su se u velikim masama odselili u Rusiju (Novu Srbiju i Slavenosrbiju), Banat i kasniju Šajkašku, tako da ti potiski krajevi gube srpski etnički karakter. Umesto ovih Srba, počinje masovno naseljavanje Mađara, Nemaca, Slovaka, Rusina i drugih naroda na te teritorije. 1802. godine spojene su bačka i bodroška županija u jedinstvenu Bačko-bodrošku županiju. Tokom 1848. i 1849. godine, Bačka je ulazila u sastav Srpske Vojvodine i bila je poprište krvavih borbi između Srba i Mađara. 1849. godine ušao je najveći deo Bačke (izuzev Šajkaške) u okvir Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata. Kada je ukinuto ovo vojvodstvo (1860. godine), ove teritorije u Bačkoj su ponovo ustrojene kao Bačko-bodroška županija. 1873. godine pripojeno je područje nekadašnjeg Šajkaškog bataljona ovoj županiji.

• 
  Srpsko carstvo Jovana Nenada, 16. vek
• 
  Segedinski sandžak, 16. vek
• 
  Granice Srpske Vojvodine proglašene 1848.
• 
  Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, 1849-1860.

Nakon 1918. godine

Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, održana u Novom Sadu 25. novembra 1918. Skupština je proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.

Nakon raspada Habzburške monarhije (Austrougarske) 1918. godine, Bačka (kao deo pokrajine Banat, Bačka i Baranja) ulazi u sastav Kraljevine Srbije, a potom i u sastav Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Pošto je Trijanonskim sporazumom iz 1920. godine bilo predviđeno da severni delovi Bačke i Baranje (koji su tada bili pod upravom Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca) budu u sastavu nezavisne Mađarske, deo lokalnog stanovništva ovih teritorija nezadovoljan ovakvim rešenjem proglasio je 1921. godine na severu Baranje i Bačke kratkotrajnu Baranjsko-bajsku republiku. Nakon pada ove republike, severni deo Bačke dolazi pod upravu Mađarske. Između 1918. i 1922. godine, Bačka je činila deo pokrajine Banat, Bačka i Baranja; između 1922. i 1929. je bila podeljena između Bačke i Beogradske oblasti, dok je između 1929. i 1941. bila deo Dunavske banovine. Između 1941. i 1944. godine Bačka se nalazila pod okupacijom Hortijeve Mađarske, a od 1944. godine, deo je Autonomne Pokrajine Vojvodine u okviru nove socijalističke Jugoslavije i (od 1945. godine) socijalističke Srbije.

• 
  Banat, Bačka i Baranja, 1918.
• 
  Bačka Oblast, 1922-1929.
• 
  Dunavska banovina, 1931.

Geografija

Geološka građa

Geološka građa Bačke je uglavnom predstavljena kvartarnim naslagama fluvijalnog i eolskog porekla. U većim dubinama leže jezersko–marinske naslage.

Reljef

U Bačkoj se izdvajaju sledeći karakteristični reljefni oblici:

• Subotička peščara ili Bačka peščara- prostire se između Subotice i državne granice sa Mađarskom
• Bačka ili Telečka lesna zaravan - prostire se južno od Bačke peščare između Dunava, Tise i bačkih kanala
• Titelski lesni plato ili Titelski breg - nalazi se severno od sastava Tise i Dunava

Tri bačke doline: Krivaja, Jegrička i Mostonga (Glasnik srpskog geografskog društva 1950), prikazana i reka Plazović i Veliki bački kanal

Bačka predstavlja niziju sa malim razlikama u nadmorskim visinama (Novi Sad na jugu na 80 m, a Subotica na severu na 115 m apsolutne visine). To je najizrazitija i najprostranija ravnica u Srbiji. U reljefu Bačke izdvajaju se Subotička ili Bačka peščara, Telečka lesna zaravan, Titelski lesni plato, južna bačka lesna terasa, titelska terasa, akumulativna terasa Dunava i aluvijalne ravni Dunava i Tise.

Subotička peščara proteže se od Subotice do Baje, Segedina i Pešte. Postala je krajem pleistocena i početkom holocena. Raščlanjena je na pojedine delove koji su odvojeni lesnim zaravnima (zonama lesa). Pesak ove peščare nije čist već muljevit. Jovan Cvijić je smatrao da poreklo peska vodi od rečnih naslaga Dunava i Tise i od naslaga jezerskih sedimenata. U reljefu ove peščare izdvajaju se četiri morfološka elementa: dine, međudinske utoleglice, izduvine i doline. Dine su stabilizovane i imaju pravac pružanja sz-ji. Ponegde, u interkolinskim udubljenjima između dina, vetar je odneo pesak i ogolio izdan i došlo je do formiranja eolskih jezera. Takva su Palićko, Ludoško, Slano itd.

Telečka lesna zaravan zahvata središnji deo severne Bačke. Nagnuta je od severa ka jugu. Njena površina zasečena je dolinom Krivaje koja je deli na istočni i zapadni deo. U reljefu ove zaravni izdvajaju se brojne utoleglice i lesne vrtače (prečnika i do 450 m). Ovi oblici daju njenoj površini talasast izgled. Na prostoru postanka ove zaravni les je taložen preko barske vegetacije te je ona pri dnu glinovita (akvatična). U lesu postoje 2 smeđe zone. One su otkrivene u Rudi, Sivcu i između Sivca i Kljajićeva. Prema ovome, navejavanje lesa vršilo se u tri maha.

Titelski lesni plato ima površinu od 94 km² i pravac pružanja sz-ji (u tom pravcu je i nagnut). Duga je 18 km a široka do 7,5 km. Iznad Tise, sa istočne strane, diže se 60 m visok strm odsek nastao podsecanjem i oburvavanjem lesa. Na ovom profilu zapaža se 5 smeđih zona što znači da je plato stvaran u toku 6 faza navejavanja lesa. Ovakva moćnost naslaga nastala je kao posledica sukobljavanja istočnih i zapadnih vetrova. Na površini platoa i njegove terase ima puno vrtača (26 po km²). Zbog toga se naziva „boginjavom”. Ovo je posledica visokog % krečnjačkih materija u lesu (do 22%).

U južnoj Bačkoj, gde u celom našem delu Panonske nizije imamo najveći kontinualni pojas aluvijalne ravnice između Dunava i Tise, visinske razlike nisu veće od 25 m. Nagib površine se uopšte ne zapaža. Ova nedogledna ravnica nastala je na taj način što je Dunav prvobitno tekao od Sombora popreko preko Bačke prema Tisi kod Bečeja. Dunav je odnosio les pri pomeranju udesno, prema rasedu na severnoj strani Fruške gore, koja je zaustavila pomeranje reke ka jugu.

Klima

Stepskokontinentalna klima Bačke pokazuje znatna temperaturna kolebanja. Srednje julske temperature iznose 22–23 °C, a srednje januarske temperature do minus 2 °C. Na primer, Novi Sad (na 84 m apsolutne visine) ima srednju januarsku temperaturu –0,1 °C, a srednju julsku temperaturu 23,0 °C. Senta leži na istoj nadmorskoj visini, a ima srednju januarsku temperaturu –1,3 °C i srednju julsku temperaturu 22,8 °C. Južni deo Bačke je i leti i zimi topliji. Bačka dobija malo taloga, Telečka 500–600 mm, a krajnji zapadni i južni delovi Bačke 600–700 mm taloga godišnje. Godišnja količina padavina u Senti iznosi 570 mm.

Hidrološke odlike

U ravnoj Bačkoj, oskudnoj padavinama, razvile su se kratke reke, koje pritiču Dunavu odnosno Tisi. U Dunav utiče Mostonga, a u Tisu Karaš, Čik i Jegrička.

U severnoj Bačkoj se nalazi nekoliko jezera: Palićko, Ludoško, Krvavo i Slano jezero, kao i niz bara i močvara smeštenih u utoleglicama na dodiru peska i lesa. Pored pomenutih interkolinskih jezera, u Potisju i Podunavlju ima rečnih jezera i bara. Rečna jezera ispunjavaju udubljenja napuštenih tokova. U okolini Sombora su ranije postojale mnoge bare (“kraj sa hiljadu jezera”), koje su regulacijom Mostonge isušene. Pomenuta jezera se nalaze blizu Subotice (prema Tisi). Ova plitka jezera postala su ogolićavanjem izdani u međudubinskim udubljenjima sa dnom od vododržljivih stena. Zbog zarašćivanja u priobalskim delovima, ova eolska jezera su pretvorena u močvare. Krvavo i Slano jezero već sada predstavljaju bare, a takva budućnost očekuje Palićko i Ludoško jezero.

Pedološka struktura

U pedološkoj strukturi Bačke najveći značaj zauzima černozem. Južno od Subotice sloj humusa na černozemu dostiže 70 cm, koji uz duboko oranje, obezbeđuje velike prinose žita. Pokraj Tise i Dunava pružaju se uži pojasevi recentnog aluvijalnog nanosa i ritskih crnica. Severno od Sombora, između Horgoša i Sente, severno od Novog Sada i između Odžaka i Apatina, javljaju se slatine i slatinasta tla. U Subotičkoj peščari nalazi se čist humusni pesak.

Vegetacija

Prirodna vegetacija Bačke je znatno izmenjena isušivanjem ritova, preoravanjem pašnjaka i kultivisanjem plodnih površina. U Podunavlju i Potisju ima livada, pašnjaka, šuma i rastu vlažne kulture. Na lesnim površinama i kultivisanim peščarskim površinama rastu trave sa dugačkim korenjem. Slatinaste površine oko Mostonge i živi pesak na Subotičkoj peščari su pod šumom. Palićko i Ludoško jezero su većim delom pod močvarnim biljkama. Ritski deo Ludoškog jezera je sav pod trskom.

Životinjski svet

U Bačkoj žive stepske životinje. Ludoško jezero je poznata ornitološka stanica raznovrsnog ptičijeg sveta. Palićko jezero je takođe stecište interesantnih ptica močvarica. Na Crnoj bari, kod Bačkog Monoštora, nalazi se najveće pribežište crne rode i orla belorepana. Ludoško i Palićko jezero obiluju ribom. Kod Palića se nalazi najveći zoološki vrt Vojvodine sa preko 500 raznih životinja.

Demografija

Srpske nošnje u Bačkoj, 19. vek.

Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, u srpskom delu Bačke žive : Srbi (58%), Mađari (19%), Hrvati, Slovaci, Bunjevci, Rusini, Romi i ostali. U mađarskom delu Bačke najbrojniji su Mađari, a prisutne su i bunjevačka, nemačka i srpska manjina.

Naselja

Novi Sad, Subotica i Sombor imaju status grada, takođe su i sedišta okruga. Većina naselja je planski građena (ušorenog tipa). Veća naselja srpskog dela Bačke su: Novi Sad (250.439), Subotica (97.910), Sombor (47.623), Bačka Palanka (28.239), Vrbas (24.112), Bečej (23.895), Temerin (19.661), Senta (18.704), Futog (18.641), Kula (17.866), Veternik (17.454), Apatin (17.411) i drugi. U mađarskom delu Bačke, najznačajnije naselje je grad Baja (38.143).

Privreda

Polje zasejano pšenicom u Bačkoj.

Satelitski snimak Bačke.

Bačka, a naročito njen južni deo, vrlo je plodna, i spada među najplodnije delove Evrope. Stanovništvo se bavi u prvom redu zemljoradnjom. Proizvode se sve vrste žitarica, a naročito su čuveni bačka pšenica i kukuruz. U manjim količinama kultivišu se i ostala žita. Pirinač uspeva oko Ruskog Krstura i Savinog Sela. Znatna je proizvodnja kudelje, šećerne repe, kupusa i bostana. Veoma je razvijeno vrtlarstvo, a značajno je i voćarstvo. Vinogradarstva ima nešto oko Subotice. Šuma ima nešto pokraj Dunava, inače je Bačka gotovo potpuno bez šuma i ruda. Stočarstvo je sve do kraja 19. veka bilo glavno zanimanje stanovništva. Naročito je znatno gajenje konja, rogate marve krupnog zuba, ovaca i svinja. Bački su konji čuveni u Evropi, a najbolje se timare u kulskoj i bečejskoj opštini. Ima nekoliko državnih ergela, a ima i čuvenih privatnih staja sa čuvenim svetskim rasama. Kod rogate marve je više zastupljena marva bele boje ( podolska rasa), naročito u ritovima, kao vrlo izdržljiva, dok se u stajama drže zapadne, plemenitije vrste. Svinjogojstvo je veoma važno. Znatno je zastupljeno gajenje živine, ribarstvo, svilarstvo, lov. Najveći deo stanovništva se tradicionalno bavio zemljoradnjom i stočarstvom, a u mnogo manjoj meri zanatstvom, trgovinom i industrijom.

Od industrije je značajna mlinska, a važna je i industrija kudelje, svile i uopšte tekstilna industrija. Isto tako značajna je lončarska, cementna, ciglarska, pivarska, kožna, itd. Trgovina je vrlo živa, naročito poljoprivrednim proizvodima, stokom i industrijskim proizvodima.

Bačka, kao deo »žitnice Srbije«, na Dunavu, između bogatih i kulturnih regiona, sa veoma kulturnim stanovništvom, najraznovrsnijom i najbogatijom industrijom, razvijenim zanatstvom i najgušćom železničkom mrežom, sa posebno živom industrijom i u široj okolini Beograda, — spada među najvažnije regione Srbije i Vojvodine.

Saobraćaj i turizam

Glavne saobraćajne magistrale u Bačkoj su: asfaltni putevi Novi Sad - Srbobran - Subotica, Novi Sad - Bačka Palanka, Novi Sad- Bečej - Senta i put Srbobran - Sombor - Apatin.

Svi Bački gradovi su povezani železnicom. Vodeći gradovi Bačke imaju veliki promet putnika.

Glavne železničke magistrale uglavnom imaju iste pravce kao asfaltni putevi. Dunav i Tisa su najveći rečni plovni putevi. U Bačkoj i celoj Vojvodini vazdušni saobraćaj nije razvijen.

Turizam se u Bačkoj tek razvija. Palićko jezero je najposećeniji prirodni turistički objekat. Gradski turizam je dobro razvijen, a u novije vreme razvija se lovni turizam.

Vidi još

• Demografska istorija Bačke

Literatura

• Marković, Jovan; Pavlović, Mila (1995). Geografske regije Jugoslavije (Srbija i Crna Gora). Beograd: Savremena administracija. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Ivić, Aleksa (1914). Istorija Srba u Ugarskoj od pada Smedereva do seobe pod Čarnojevićem (1459—1690). Zagreb. 
• Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomoriške granice (1703). Novi Sad: Matica srpska. 
• Krestić, Vasilije (2003). Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Krestić, Vasilije (2013). Srbi u Ugarskoj 1790-1918. Novi Sad: Matica srpska. 
• Marković, Jovan Đ. (1967). Geografske oblasti Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Zavod za izdavanje udžbenika Socijalističke Republike Srbije. 
• Mitrović, Andrej (1969). Jugoslavija na Konferenciji mira 1919-1920. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika. 
• Mitrović, Andrej (1975). Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919-1920: Prilog proučavanju jugoslovenske politike na Konferenciji mira u Parizu. Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine. 
• Popović, Dušan J. (1952). Srbi u Bačkoj do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga. 
• Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. knj. 1: Od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699 do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1963). Srbi u Vojvodini. knj. 3: Oo Temišvarskog sabora 1790 do Blagoveštenskog sabora 1861. Novi Sad: Matica srpska. 
• Radojević, Mira (1996). „Srpsko-hrvatski spor oko Vojvodine 1918-1941” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 14 (2): 39—73. 
• Radojević, Mira (2017). „Emigrantska vlada Kraljevine Jugoslavije i mađarski zločini u Bačkoj (1941—1944)”. Spomenica akademiku Čedomiru Popovu. Novi Sad: Matica srpska. str. 553—586. 
• Steltzer Fr., Geschichte der Bácska (1883).
• Stojkovski, Boris (2008). „Bački župan Vid” (PDF). Spomenica Istorijskog arhiva Srem. 7: 62—71. 
• Golubović, Zvonimir (1987). „Denacionalizatorska politika mađarskog fašističkog okupatora u Bačkoj - prisilno iseljavanje i logorisanje - naseljavanje Bačke Mađarima iz drugih krajeva”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 36: 91—129. 
• Mirnić, Josip (1967). „Denacionalizatorska politika mađarskog okupatora u jugoslovenskim zemljama 1941”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. 10: 143—153. 
• Točanac-Radović, Isidora B. (2013). „Bačka eparhija u drugoj polovini XVIII veka: Reformisanje mreže parohija” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 87: 87—108.