Bugarska egzarhija

Teritorija pod jurisdikcijom Bugarske egzarhije (1870—1878)

Sultanski ferman o stvaranju Bugarske egzarhije (1870)

Bugarske egzarhijske vladike u Makedoniji

Sveštenici Bugarske egzarhije i VMRO komite.

Bugarska egzarhija (bug. Българска екзархия) je bila bugarska nacionalna crkva, osnovana 1870. godine. Stvorena je nekanonskim putem, voljom turskih vlasti, bez saglasnosti Carigradske patrijaršije, te je stoga 1872. godine na pomesnom saboru u Carigradu proglašena raskolničkom organizacijom. Nalazila se u raskolu sve do 1945. godine kada se izmirila sa Carigradskom patrijaršijom, dobivši priznanje autokefalnosti. Bugarska egzarhija je 1953. godine uzdignuta na stepen patrijaršije i od tada je poznata pod nazivom Bugarska pravoslavna crkva, koji nosi i danas. U periodu 1870—1918. i 1941—1944. njena jurisdikcija je obuhvatala teritorije koje danas pripadaju različitim državama: celu teritoriju današnje Bugarske i Severne Makedonije, i delove današnje Grčke (Egejska Makedonija), Turske (Istočna Trakija), Srbije (region Niš, Pirot i Vranje), Albanije (Mala Prespa) i Rumunije (Severna Dobrudža).

Delovanje u Južnoj Srbiji i Makedoniji

Prilikom stvaranja Bugarske egzarhije, turski sultan je u fermanu od 28. februara 1870. godine poimenično naznačio eparhije koje je trebalo preneti u njenu nadležnost. Pored eparhija na bugarskom etničkom području, u sultanski ferman su uvrštene i eparhije na srpskom etničkom području (Niške eparhije i Nišavske (Pirotske) eparhije). Bugarski egzarhisti su imali pretenzije i na Raško-prizrensku eparhiju, ali nisu uspeli da ih ostvare. Međutim, egzarhisti su uspeli da postave svoje vladike u Makedoniji (Skoplju, Bitolju i Ohridu). Time je na pomenutim prostorima, pored kanonskih eparhija Carigradske patrijaršije stvorena mreža nekanonskih egzarhijskih eparhija, a pravoslavno stanovništvo se podelilo na "patrijaršiste" i "egzarhiste".

Pravoslavna crkva u Kneževini Srbiji nije blagovremeno prepoznala opasnost od stvaranja Bugarske egzarhije, prvenstveno zbog toga što je beogradski mitropolit Mihailo Jovanović bio iskreni pobornik srpsko-bugarske saradnje, te je stoga bio zatečen posezanjem bugarskih egzarhista za eparhijama u srpskim oblastima i njihovom potonjom sve izraženijom antisrpskom delatnošću. Pošto je Bugarska egzarhija bila stvorena uz podršku Rusije, mitropolit Mihailo nije prihvatio poziv carigradskog patrijarha da 1872. godine učestvuje na pomesnom saboru u Carigradu, na kojem je Bugarska egzarhija optužena za izazivanje etnofiletizma i osuđena kao raskolnička organizacija. To su potom iskoristili bugarski egzarhisti, koji su među srpskim stanovništvom u zaposednutim eparhijama širili lažne vesti o navodnoj "saglasnosti" srpske jerarhije sa osnivanjem Bugarske egzarhije.

Počev od osnivanja Bugarske egzarhije i dobijanja jurisdikcije nad teritorijom Makedonije, a i zbog delovanja probugarske VMRO, Bugarski egzarhat je nastojao da spreči funkcionisanje Srpske pravoslavne crkve u delu Stare Srbije koji uglavnom obuhvata današnju Severnu Makedoniju. Bugarski egzarhat se nakon Berlinskoga kongresa jedno vreme povukao iz Makedonije, da bi 1890. od turskih vlasti dobio dozvolu za povratak u ohridsku i skopsku eparhiju, a 1894. u velešku i nevrokopsku eparhiju. Nakon 1897. deluju u bitoljskoj, strumičkoj i debarskoj eparhiji. Osnivane su mnoge bugarske škole novcem dobijanim od bugarske države za propagandne svrhe. Počeli su da zabranjuju slavljenje slave i da se slave srpski sveci. Srpske knjige su izbacivali iz škola i crkava. Mnogi su zbog toga napuštali bugarsku egzarhiju i vraćali se carigradskoj patrijaršiji, koja je postala popustljivija dozvolivši slovensko bogosluženje. Turci nikako nisu dozvoljavali obnovu pećke patrijaršije. Međutim nakon dugotrajnih i upornih zahteva srpskih narodnih prvaka i nakon diplomatskoga posredovanja Rusije, Srbije i Crne Gore izdejstvovano je da carigradski patrijarh postavi Srbe za episkope u Prizrenu 1896. i Skoplju 1897. Srpski episkopi su onda počeli da otvaraju škole uz pomoć novca dobijenoga iz Srbije. Tek tada su počeli da se takmiče sa duboko ukorenjenom bugarskom propagandom. Čitavi krajevi su počeli da se odvajaju od bugarske egzarhije i da prilaze srpskim episkopima. Bugari su onda od 1902. počeli da organizuju razbojničke čete, koje su poubijale mnogo srpskih istaknutih ljudi, a naročito su se okomili na sveštenike i učitelje. Kao posledica terora VMRO a i albanskih i turskih bašibozuka nad Srbima u Staroj Srbiji i Makedoniji u patriotskim krugovima u Beogradu, Vranju, Skoplju i Bitolju se rodila ideja o formiranju srpske četničke organizacije koja bi sprovodila koordiniranu oružanu odbranu Srba.

Sve do Prvog balkanskog rata (1912-1913) i proterivanja Turaka iz Stare Srbije, Bugarska egzarhija je često (pomoću VMRO komita) sprovodila likvidacije srpskih sveštenika i učitelja. Za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918), Bugarska egzarhija je iskoristila bugarsku okupaciju istočne i južne Srbije od 1915. do 1918. godine za ponovno uspostavljanje svojih struktura u zaposednutim srpskim oblastima, što se ponovilo i tokom Drugog svetskog rata, kada je bugarska okupacija istih oblasti od 1941. do 1944. godine poslužila Bugarskoj egzarhiji za novi upad na kanonska područja Srpske pravoslavne crkve.

Vidi još

• Bugarska pravoslavna crkva
• Velika Bugarska
• Bugarizacija
• Bugaraši
• Desrbizacija
• Srbofobija
• Fanarioti
• Filetizam

Literatura

• Novaković, Stojan (1895). Carigradska Patrijaršija i pravoslavlje u Evropskoj Turskoj: Razmatranja u prilog raspravi crkveno-prosvetnog pitanja u Evropskoj Turskoj. Beograd. 
• Grujić, Sava (1897). Kako je postala Bugarska egzarhija: Posvećeno srpsko-bugarskom sporazumu. Beograd. 
• Ivanić, Ivan (1902). Iz crkvene istorije Srba u Turskoj u XVIII i XIX veku. Beograd-Novi Sad: Društvo Rad. 
• Simić, Svetislav (1902). Skopaljsko vladičansko pitanje 1897-1902. Beograd. 
• Jovanović, Aleksa (1936). Postanak Egzarhije i Turska, Rusija i Srbija: Istorisko-politička rasprava. Skoplje: Nemanja. 
• Dimevski, Slavko (1960). Prosvetnata politika na Egzarhijata i učilišnite buntovi vo Makedonija. Skopje: Kultura. 
• Dimevski, Slavko (1963). Makedonskoto nacionalno osloboditelno dviženje i Egzarhijata (1893–1912). Skopje: Kultura. 
• Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 2. Minhen: Iskra. 
• Runciman, Steven (1968). The Great Church in Captivity: A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence (1. izd.). Cambridge: Cambridge University Press. 
• Trajanovski, Aleksandar (1980). „Bugarska egzarhija i Ilindenski ustanak u Makedoniji”. Jugoslovenski istorijski časopis. 19 (1-2): 45—56. 
• Trajanovski, Aleksandar (1982). Bugarskata egzarhija i makedonskoto nacionalnoosloboditelno dviženje (1893–1908). Skopje: Kultura. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Između balkanskih suseda i velikih sila”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 316—329. 
• Stojančević, Vladimir (1986). Srbija i Bugarska od Sanstefanskog mira do Berlinskog kongresa. Beograd: Istorijski institut, Prosveta. 
• Stojančević, Vladimir (1988). Srbija i srpski narod za vreme rata i okupacije 1914-1918. godine. Leskovac: Narodni muzej. 
• Rakić, Hranislav (1988). „Bugarski program denacionalizacije srpskog življa u prvom i drugom svetskom ratu”. Leskovački zbornik. 28: 55—59. 
• Lilić, Borislava (1993). „Bugarska egzarhija u Nišavskoj eparhiji”. Leskovački zbornik. 33: 181—187. 
• Georgiev, Konstantin I. (1995). Filetizъm ili proklяtie: Aspekti na velikobъlgarskiя šovinizъm. Sofiя: Avis. 
• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd: Evro. 
• Stavrianos, Leften (2000) [1958]. The Balkans Since 1453. London: Hurst. 
• Stavrijanos, Leften (2005). Balkan posle 1453. godine. Beograd: Equilibrium. 
• Popović, Radomir V. (2006). „Bugarska egzarhija: Istorijsko-kanonski aspekt”. Glasnik: Službeni list Srpske pravoslave crkve. 88: 124—134. 
• Nedeljković, Slaviša (2013). „Kosovo i Metohija u planovima bugarske propagande (1870–1878)” (PDF). Srpske studije. 4: 61—72. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 01. 2019. g. Pristupljeno 24. 02. 2019. 
• Šešum, Uroš (2013). „Društvo protiv Srba 1897-1902: Metodi i mere bugarske diplomatije, Egzarhije i Bugarsko-makedonsko-odrinske revolucionarne organizacije protiv širenja srpskog uticaja u Južnoj Staroj Srbiji i Makedoniji 1897-1902” (PDF). Srpske studije. 4: 73—103. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 01. 2019. g. Pristupljeno 24. 02. 2019. 
• Vučković, Vladimir (2014). „Bugarska egzarhijska crkva kao ruski projekat u evropskoj Turskoj: Osnivanje, razvoj i odnos prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi do 1878. godine” (PDF). Kultura polisa. 11 (25): 95—108. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 02. 2019. g. Pristupljeno 24. 02. 2019. 
• Janjić, Dragana; Đokić, Nebojša (2014). „Nekoliko pitanja vezanih za istoriju Niške episkopije od početka XVI veka do stvaranja Bugarske egzarhije sredinom XIX veka” (PDF). Baština. 37: 85—122. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 02. 2019. g. Pristupljeno 24. 02. 2019. 
• Radić, Radmila; Isić, Momčilo (2015). Srpska crkva u Velikom ratu 1914-1918. Beograd-Gacko: Filip Višnjić, Prosvjeta. 
• Radojević, Mira; Mićić, Srđan B. (2015). „Serbian Orthodox Church cooperation and frictions with Ecumenical Patriarchate of Constantinople and Bulgarian Exarchate during interwar period”. Studia academica šumenesia. 2: 126‒143.