Vedelovo more

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Vedelovo more, deo Južnog okeana
Vedelovo more
Vedelovo more - snimak iz Sputnika

Vedelovo more je rubno more Južnog okeana uz obalu Antarktika. Obuhvata 8 245 000 km². Sa severa ga okružuju Južna Šetlandska ostrva, Južna Orknijska ostrva, Južna Sandvička ostrva o ostrvo Buve, sa zapada i jugozapada Antarktičko poluostrvo, a sa juga i jugoistoka Antarktičko kopno. Najveća dubina je 5148 m. Prosečna godišnja temperatura površinskog sloja vode niža je od 0 °C, a u dubinama se povećava. Salinitet je manji od 34‰. Uz kopnenu obalu pruža se Vedelova i Filčnerova (Filchner) ledena barijera. Vedelovo more obiluje kitovima, fokama i pingvinima. Otkrio ga je Englez Džejms Vedel (James Weddell) 1823. godine, po kome je i dobilo ime.

More je sadržano u okviru dva preklapajuća antarktička teritorijalna potraživanja Argentinskog Antarktika, Britanske antarktičke teritorije, a takođe se delimično nalazi i unutar Antarktičke čileanske teritorije. U najširem delu ovo more ima oko 2.000 km (1.200 mi) u prečniku, a njegova površina je oko 2,8×10^6 km2 (1,1×10^6 sq mi).[1]

Razne ledene police, uključujući ledenu policu Filčner-Rone, obrubljuju Vedelovo more. Neke od ledenih polica na istočnoj strani Antarktičkog poluostrva, koje su ranije pokrivale oko 10.000 km2 (3.900 sq mi) Vedelovog mora, potpuno su nestale do 2002. godine.[2] Naučnici smatraju da Vedelovo more ima najčistiju vodu od svih mora. Istraživači sa Instituta Alfred Vegener, kada su pronašli Sekijev disk vidljiv na dubini od 80 m (260 ft) na dana 13. oktobra 1986, utvrdili su da bistrina odgovara čistoći destilovane vode.

U svojoj knjizi „Beli kontinent“ iz 1950. godine, istoričar Tomas R. Henri piše: „Vedelovo more je, prema svedočenju svih koji su plovili njegovim vodama punim berga, najvarljiviji i najtuborniji region na zemlji. Rosovo more je relativno mirno, predvidljivo i bezbedno.“[3] On nastavlja s čitavim jednim poglavljem, pričajući o mitovima o zelenokosom mermanu viđenom u ledenim morskim vodama, o nemogućnosti posada da nađu put do obale do 1949. godine, i o opasnom „smrzavanju mesa“ koje je ostavilo brodove, kao što je Endurance Ernesta Šakletona, na milost i nemilost ledenih santi.

Etimologija[uredi | uredi izvor]

More je dobilo ime po škotskom mornaru Džejmsu Vedelu koji je ušao u more 1823. i prvobitno mu je dao ime po kralju Džordžu ; preimenovan je u Vedelovu čast 1900.[4] Takođe 1823, američki kapetan Benjamin Morel je tvrdio da je video kopno nekih 10–12° istočno od stvarne istočne granice mora. On je ovo nazvao Novi Južni Grenland, ali njegovo postojanje je opovrgnuto kada je more potpunije istraženo početkom 20. veka.

Vedelovo more je važno područje formiranja duboke vodene mase putem kabliranja, glavne pokretačke snage termohalinske cirkulacije. Dubokovodne mase se takođe formiraju kabliranjem u severnom Atlantiku i uzrokovane su razlikama u temperaturi i salinitetu vode. U Vedelovom moru, to je uglavnom uzrokovano isključenjem slane vode i hlađenjem vetrom.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Oštećen i isklesan morski led u Vedelovom moru

Godine 1823. britanski moreplovac Džejms Vedel otkrio je Vedelovo more. Oto Nordenskiold, vođa švedske antarktičke ekspedicije 1901–1904, proveo je zimu na Snou Hilu sa timom od četiri čoveka kada je pomoćni brod bio opkoljen ledom i konačno smrvljen. Posada je uspela da stigne do ostrva Polet gde su prezimili u primitivnoj kolibi. Nordenskiolda i ostale je konačno pokupila argentinska mornarica u zalivu Hope. Svi osim jednog su preživeli. Antarktički Zvuk je dobio ime po ekspedicijskom brodu Ota Nordenskiolda. Zvuk koji odvaja vrh Antarktičkog poluostrva od ostrva Dandi takođe je nazvan „Aleja leda“, zbog ogromnih santi leda koje se ovde često viđaju. Ostrvo Snouhil, koje se nalazi istočno od Antarktičkog poluostrva skoro je potpuno prekriven snegom, otuda mu i ime. Švedska antarktička ekspedicija pod vođstvom Ota Nordenskiolda izgradila je kolibu na ostrvu 1902. godine, u kojoj su Nordenskiold i tri člana ekspedicije morali da provedu dve zime.

Godine 1915, brod Ernesta Šekltona, Endurance, ostao je zarobljen i smrvljen ledom u ovom moru. Posle 15 meseci na pakovanom ledu Šeklton i njegovi ljudi su uspeli da stignu do ostrva Elefant i bezbedno se vrate.[5] U martu 2022. godine objavljeno je da je dobro očuvana olupina broda otkrivena 6,4 km od svoje predviđene lokacije, na dubini od 3.008 metara.[6]

Geologija[uredi | uredi izvor]

Kao i sa drugim susednim delovima Antarktika, Vedelovo more deli zajedničku geološku istoriju sa najjužnijom Južnom Amerikom. U južnoj Patagoniji, na početku andske orogeneze u tektonici ekstenzije iz jure, stvoren je basen Rokas Verdes, basen sa zadnjim lukom čije preživelo proširenje prema jugoistoku formira Vedelovo more.[7][8] U kasnoj kredi se tektonski režim basena Rokas Verdes promenio što je dovelo do njegove transformacije u kompresijski prednji basen – basen Magalanes – u kenozoiku.[7] Dok se to dogodilo u Južnoj Americi, deo basena Vedelovog mora izbegao je tektoniku kompresije i ostao okeanski basen.[8]

Okeanografija[uredi | uredi izvor]

Vedelovo more je jedna od retkih lokacija u Svetskom okeanu gde se formiraju duboke i donje vodene mase koje doprinose globalnoj termohalnoj cirkulaciji. Karakteristike izvezenih vodenih masa su rezultat složenih interakcija između površinskog pritiska, značajno modifikovanog procesima leda u moru, dinamike okeana na prelomu epikontinentalnog pojasa, i transformacije vodene mase na nagibu i podledu.[9]

Cirkulacijom u zapadnom Vedelovom moru dominira struja koja teče ka severu. Ova severna struja je zapadni deo ciklonskog kruženja koje se prvenstveno pokreće vetrom, koji se zove Vedelov krug. Ovaj tok ka severu služi kao primarna sila odlaska vode iz Vedelovog mora, glavnog mesta modifikacije vode okeana i formiranja dubokih voda, u ostatak Svetskog okeana. Vedelov krug je hladan površinski sloj sa niskim salinitetom odvojen tankom, slabom piknoklinom od debelog sloja relativno tople i slane vode koja se naziva Vedelova duboka voda (VDV) i hladnog donjeg sloja.[10]

Pokazalo se da je cirkulaciju u Vedelovom moru teško kvantifikovati. Geopotencijalne površinske visine iznad nivoa od 1000 dB, izračunate korišćenjem istorijskih podataka, pokazuju samo veoma slabe površinske struje. Slični proračuni koji su obavljena korišćenjem bliže raspoređenih podataka takođe su pokazali male struje. Pretpostavljalo se da je zatvaranje kruženja cirkulacije izazvano Sverdrupovim transportom. Vedelovo more je glavno mesto za formiranje dubokih voda.

Dakle, pored komponente granične struje pokretane vetrom, očekuje se i dublja cirkulacija čija dinamika i transport odražavaju unos guste vode u južno i jugozapadno Vedelovo more. Dostupni podaci ne omogućavaju kvantifikaciju zapreminskih transporta povezanih sa ovim zapadnim graničnim regionom, ili određivanje duboke konvektivne cirkulacije duž zapadne granice.[10]

Klima[uredi | uredi izvor]

Preovlađivanje jakih površinskih vetrova paralelnih sa uskim i visokim planinskim vencem Antarktičkog poluostrva je izuzetna karakteristika vremena i klime u oblasti zapadnog Vedelovog mora. Vetrovi nose hladan vazduh ka nižim geografskim širinama i prelaze na jugozapadnjak dalje severno.

Ovi vetrovi su interesantni ne samo zbog svog uticaja na temperaturni režim istočno od poluostrva, već i zbog toga što uslovljavaju zanošenje leda ka severoistoku u Južni Atlantski okean kao poslednju granu cirkulacije u smeru kazaljke na satu u nižim slojevima atmosfere duž obala Vedelovog mora. Oštar kontrast između vetra, temperature i ledenih uslova sa dve strane Antarktičkog poluostrva je dobro poznat već dugi niz godina.[11]

Snažni površinski vetrovi usmereni ka ekvatoru duž istočne strane Antarktičkog poluostrva mogu se pojaviti u dve različite vrste sinoptičko-meteoroloških situacija: intenzivan ciklon iznad centralnog Vedelovog mora, široki tok stabilnog hladnog vazduha od istoka ka zapadu u najnižim 500-do-1000-metarski sloj atmosfere iznad centralnog i/ili južnog Vedelovog mora prema poluostrvu. Ovi uslovi dovode do gomilanja hladnog vazduha na istočnoj ivici planina. Ovaj proces dovodi do formiranja grebena visokog pritiska iznad poluostrva (uglavnom istočno od vrha) i, prema tome, otklona prvobitne struje vazduha prema zapadu udesno, duž planinskog zida.[11]

Ekologija[uredi | uredi izvor]

Vedelovo more obiluje kitovima i fokama. Karakteristična fauna mora uključuje Vedelovu foku i kitove ubice, grbave kitove, male kitove, morske leoparde i foke rakojede koji se često viđaju tokom putovanja Vedelovim morem.

Adelijski pingvin je dominantna vrsta pingvina u ovom udaljenom području zbog njihove adaptacije na surovu životnu sredinu. Kolonija od više od 100.000 parova Adelijana može se naći na vulkanskom ostrvu Paulet.

Oko 1997. godine, najsevernija kolonija carskih pingvina otkrivena je južno od ostrva Snouhil u Vedelovom moru. Pošto je Vedelovo more često zakrčeno teškim nanosom leda, potrebna su jaka plovila ledene klase opremljena helikopterima da se stigne do ove kolonije.[5]

Godine 2021, izvešteno je da su 2021. godine sunđeri i drugi neidentifikovani suspenzijski hranitelji pronađeni kako rastu ispod ledene police Filčner-Rone na steni na dubini od 1.233 m (od kojih je 872 metra sačinjavao led), 260 km od otvorene vode.[12]

U februaru 2021, Institut za polarna i morska istraživanja Alfred Vegener sa RV Polarsternom, ustanovio je da kolonija od oko 60 miliona Jonahovih ledenih riba naseljava jednu oblast u Vedelovom moru. Procenjuje se da se kolonija prostire na oko 240 km², sa prosečno jednim gnezdom na svaka tri kvadratna metra.[13][14]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Weddell Sea”. Encyclopædia Britannica. 
  2. ^ Retreat of glaciers since 1850 § Antarctica
  3. ^ Henry 1950.
  4. ^ Smith 2004, str. 38.
  5. ^ a b „Weddell Sea – Highlights”. Oceanwide Expeditions. Arhivirano iz originala 08. 07. 2015. g. Pristupljeno 15. 03. 2022. 
  6. ^ „Endurance is Found” (Saopštenje). Endurance22.org. Arhivirano iz originala 09. 03. 2022. g. Pristupljeno 14. 3. 2022. 
  7. ^ a b Wilson, T. J. (1991). „Transition from back-arc to foreland basin development in the southernmost Andes: Stratigraphic record from the Ultima Esperanza District, Chile”. Geological Society of America Bulletin. 103 (1): 98—111. Bibcode:1991GSAB..103...98W. doi:10.1130/0016-7606(1991)103<0098:tfbatf>2.3.co;2. 
  8. ^ a b Ghiglione, M. C. (2016). „Orogenic Growth of the Fuegian Andes (52–56°) and Their Relation to Tectonics of the Scotia Arc”. Ur.: Folguera, A.; et al. Growth of the Southern Andes. Springer. str. 241—267. ISBN 9783319230603. 
  9. ^ Beckmann, Hellmer & Timmermann 1999.
  10. ^ a b Muench, Gordon & 1995.
  11. ^ a b Schwerdtfeger 1979.
  12. ^ Griffiths, H.J.; Anker, P.; Linse, K.; Maxwell, J.; Post, A.L.; Stevens, C.; Tulaczyk, S. (15. 2. 2021). „Breaking all the rules: the first recorded hard substrate sessile benthic community far beneath an Antarctic ice shelf”. Frontiers in Marine Science. 8: 76. ISSN 2296-7745. doi:10.3389/fmars.2021.642040 Slobodan pristup. 
  13. ^ Katie Hunt. „A colony of 60 million fish with transparent blood has been discovered in Antarctica”. CNN. Pristupljeno 2022-01-13. 
  14. ^ Purser, Autun; Hehemann, Laura; Boehringer, Lilian; Tippenhauer, Sandra; Wege, Mia; Bornemann, Horst; Pineda-Metz, Santiago E.A.; Flintrop, Clara M.; Koch, Florian; Hellmer, Hartmut H.; Burkhardt-Holm, Patricia; Janout, Markus; Werner, Ellen; Glemser, Barbara; Balaguer, Jenna; Rogge, Andreas; Holtappels, Moritz; Wenzhoefer, Frank (februar 2022). „A vast icefish breeding colony discovered in the Antarctic”. Current Biology. ISSN 0960-9822. doi:10.1016/j.cub.2021.12.022. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Vedelovo more na Vikimedijinoj ostavi.
Ikona za klice

Ovaj članak vezan za Antarktik je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Веделово_море&oldid=27553029”