Veles
 Stari deo Velesa sa sahat kulom, simbolom grada | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Severna Makedonija |
| Opština | Veles |
| Stanovništvo | |
| — (2002) | 43.716 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 41° 42′ 50″ S; 21° 46′ 13″ I / 41.71384621525005° S; 21.770409250163666° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 210 m |
  Veles Veles na karti Severne Makedonije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 1400 |
| Pozivni broj | 043 |
| Registarska oznaka | VE |
| Veb-sajt | veles |
Veles (mkd. Велес, tur. Köprülü, grč. Βελεσά; od 1946. do 1996. grad se zvao Titov Veles) je grad u Severnoj Makedoniji, u središnjem delu države, na Vardaru. Veles je sedište i najveće naselje istoimene opštine Veles.
Veles je značajno središte za Severnu Makedoniju. U Velesu su otvoreni: prva škola makedonskog jezika, prva gimnazija, prvo pozorište, prva biblioteka, prvi muzej i prva muzička škola u Severnoj Makedoniji.
Poreklo naziva[uredi | uredi izvor]
U toku istorije grad je često menjao ime: od starorimskog naziva Vila Zora, preko osmanskog Ćupurli do današnjeg Veles. Današnje ime grad je dobio u 7. veku sa doseljavanjem Slovena na Balkansko poluostrvo, od slovenske reči veles koja znači „u šumi“ (zbog gustih šuma koje su ga okruživale). Ovo je i naziv za jedno staroslovensko božanstvo.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Grad Veles je smešten u središnjem delu Severne Makedonije. Od Skoplja, Veles je udaljen je 55 km južno.
Reljef: Veles je središte istorijske oblasti Povardarje, koja obuhvata područje oko Vardara. Naselje je smešteno u kotlini reke, na nadmorskoj visini od približno 210 m. Zapadno od grada izdiže se planina Jakupica, a južno planina Babuna. Istočno od grada počinje Ovče polje.
Klima u Velesu je izmenjena kontinentalna sa značajnim uticajem Egejskog mora (žarka leta).
Vode: Kroz Veles protiče Vardar. Reka deli grad na dva dela, zapadni i istočni.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Područje današnjeg Velesa naseljeno je već u doba praistorije. Grad na mestu današnjeg Velesa je osnovan oko 168. p. n. e. pod nazivom Vila Zora.
U 7. veku ovo područje naseljavaju Sloveni i daju mu današnji naziv. Od 11. veka postoje pisani dokazi o naselju pod današnjim nazivom. Godine 1371. mesto je bilo posed srpske velikaške porodice Dejanovića.[1] Među sačuvanim srednjovekovnim spomenicima, najpoznatiji je Manastir Svetog Dimitrija (14. vek), a od najvećeg arhitektonskog interesa je Crkva Svetog Pantelejmona (19. vek).
Iz Velesa je bio rodom turski veliki vezir Ćuprilić[potrebna odrednica].[2]
Po beogradskom kalendaru iz 1839. godine gradić Veles je navodno "u Albaniji", a godišnji trgovački vašar održava se tu 20. maja.[3]
Maja 1856. godine stradao je Veles od odmetnika Arnauta. Ovi su zapalili i opljačkali dok je goreo severni deo grada, koji razdvaja reka Vardar. Izgorele su kuće i sva trgovačka čaršija.
U gradu je 1899. radio Srbin lekar, dr Ivan Popović, a "prvak" veleških Srba tada je Hadži Jovan Vesović. Veliki srpski rodoljub Petar Tašević ubijen je u atentatu koji su izveli "bugaraši".[4]
Duhovni život[uredi | uredi izvor]
Veles je jedan od vrlo starih gradova Stare Srbije, podignut na reci Vardaru, koja ga razdvaja na dva dela - istočni (zvani Prcorek?)i zapadni. Po pristrasnom izveštaču "Carigradskog vesnika" iz 18. decembra 1854. godine, očigledno Bugarinu - Jordanu Konstantinovom, žitelji Velesa - svih 5000 pravoslavaca su Bugari, a ovi što je zanimljivo - govore bugarsko-srpskim jezikom "slavenskim", i nešto malo cincarskim. Velešani ljudi su po njemu "dosetljivi i obdareni Bugari", koji su pre 15 godina bili dobri trgovci i radili sa Peštom i Bečom. List "Bratstvo" piše 1899. godine, da je u Velesu od 15.000 stanovnika, najviše Srba. Bugarski egzarhisti su od 1870. godine agresivno vršili "pobugarivanje" u Skoplju, Ohridu i Velesu[5], tako što su podsticali "filetizam", da bi se veleško neopredeljeno stanovništvo izjasnilo - kao jedino pod Turcima prihvatljivo - da je bugarsko. Odgovor je najviše zavisio od postavljenog pitanja, seljaci bi bili navedeni na poželjni odgovor. Agenti bugarskog Egzarhata su sumnjičili Srbe kod Turaka rečima: "Srbi su u Osmanskoj imperiji jedini nelojalan i sumnjiv narod. Oni sanjaju neprestano o srpskom carstvu i održavaju veze sa Beogradom." To je podsticalo neprijatestvo između turskih vlasti i Srba, dovodilo do stalnih sukoba. Zbog toga su Turci 1876. godine doneli naredbu po kojoj se zabranjuje "srpsko ime" u Staroj Srbiji i Makedoniji (Južnoj Srbiji). Od tada su Srbi preimenovani u puku "hrišćansku raju".
Grad je imao dve lepe pravoslavne crkve, koje su izmešane sa tada postojećih šest džamija. Jedna crkva je posvećena Sv. Spasu, i ima vrlo lepo ukrašeno templo, po ugledu na ono u manastiru Visoki Dečani prozvan "Vsedržitelj". U crkvi se služi "slavenosno" tj. bugarsko-srpskim jezikom. Drugi hram je posvećen Sv. Pantelejmonu, to je nova, visoka građevina.
U neposrednoj okolini nalazila su se 1854. godine tri manastira. Prvi, posvećen Sv. Jovanu Krstitelju prozvan "Vetersko", ozidali su građani sa konacima i pomoćnim zgradama, česmom i baštom, niže koje protiče reka Pčinja. Manastirska crkva je međutim mala i vrlo stara, građena navodno za vreme sultana Mehmeda drugog. Bilo je tu mnogo starih rukopisa koje su monasi nebrigom uništili. Drugi manastir, posvećen Presvetoj Bogorodici prozvan "Sogle", nalazi se u gustoj šumi. I njegova bogata biblioteka je gotovo uništena. Treći manastir, posvećen Sv. Arhistratu Arhanđelu Mihailu prozvan "Klepa" (po brdu iznad)je takoše izgubio vredne stare rukopise. Sve ove manastire kaže se u opisu iz 1854. godine, zidali su srbski carevi, knezovi i despoti.[6] Kao kupac srpske knjige Dositeja Obradovića, javlja se u Velesu 1830. godine monah Pahomije.
Izabran je 1910. godine za episkopa veleškog Srbin, Varnava.[5]
Srpska knjiga u Velesu[uredi | uredi izvor]
U Velesu je u prvoj polovini 19. veka, živeo i radio Anđelko Palašević veliko-kupac (trgovac). Trgovački poslom je mnogo putovao, i budući radoznao mnogo čitao. Pešta je postala u to vreme važno mesto trgovanja i tu su se duže ili kraće bavili mnogi špekulanti Veleški. Zahvaljujući složnim trgovcima Veles je bio prosperitetno mesto, sve dok se nije krajem pedesetih godina 19. veka, rasplamsala međunacionalna trvenja Grka i Bugara. Bugari su radili pod "firmom - Slavjani", svojatajući-koristeći Srbe za potiskivanje neslovena Grka (Cincara). Srpske interese nenametljivo je branila njegova razvijena književnost, nastajala na svim stranama. U Pešti je srpsku knjigu pazario pretplatom, pomenuti hadžija Anđelko Palašević.[7] Knjigu iste godine uzima još jedan Velešanin, privremeni stanovnik Pešte - Hadži Janko Kušović. Hadži Janko u Pešti te 1827. godine pribavlja još jednu srpsku knjigu.[8] Nižu se godine, a sa njima i broj čitalaca iz Velesa, koji se bave u Pešti. Tako 1828. godine novu knjigu Brankovićevu u Pešti uzimaju trgovci: Janko Hadži Kušević, Manojlo Panajotović, Nikola Hadži Mihail, Adžiano Kušević i Manojlo Palašović.[9] Srpsku istorijsku knjigu o knjazu Milošu, nabavio je u Pešti, "Anđelko Palacković" iz Velesa.[10] Kada se 1829. godine ovaj "Bugarin" sada kao Palašev(po svom priznanju) iz Makedonije, bavio u Pešti, pretplatio se za dve srpske knjige, napomenuvši za sebe, da je "veliki ljubitelj knjižestva i slave nacije svoje".[11] Pored Lazarevićeve, Anđelko nabavlja i "Pisma" od srpskog prosvetitelja Dositeja Obradovića. Te godine 1829. uzima iz Budima i treću knjigu, sada o srpskom despotu Jakšiću, potpisujući se sa "Bugarski trgovac i ljubitelj književstva i slave...".[12] Dogodine na red dolaze čitaoci opet Dositejevi, čiji "Duh spisanija" ulazi u domove imućnih Velešana: trgovaca Manasija Hadži Kuševiča, Nikole Hadži Mihaila, Atanasije Puljnića, Anđelka Palaševa, Jeliseja Savića, te Dimka Čike turskog carskog "landkapetana" tamošnjeg, i najposle dve gospođe Julijane Radivojević i Marije Nenadović. Poučnu i praktičnu knjigu o zdravlju[13] uzimaju čitaoci dobro znani iz Velesa 1830. godine: Anđelko Palašev trgovac i "veliki ljubitelj knjige i nacije svoje" i Nikola Hadži Mihail. Knjiga je srpska ali naciju nije smeo da pomene Anđelko, jer takva su bila vremena. Delo umno kupuju 1831. godine, Velešani: kir Anđelko, rilski jeromonah "visokoučeni" Pahomije i gazda Naum Boško.[14] U Pešti je Anđelko uzeo još jednu srpsku knjigu, ovaj put o svemiru i njegovoj "istoriji".[15] Onaj ko je želeo da upozna mađarsko pravo mogao je 1831. godine da naruči praktičnu knjigu objavljenu u Budimu. Naravno da se poslovni ljudi iz Velesa, koji rade sa Peštom tu računaju. Bio je to Manasi Hadži Trajko Kušević trgovac veleški.[16] Novu srpsku knjigu pribavio je prosvećeni trgovac Anđelko 1832. godine istaknuvši u spisku pretplatnika da je "veliki ljubitelj knjižestva srpskog i osnivač prve biblioteke u varoši Velesu".[17] Bugarin "veliki trgovac i ljubitelj knjižestva" prenumeracijom nabavlja iste godine zanimljivu knjigu "Srbski rodoljubac".[18] Velešani ne žale novac za knjige, pa 1832. godine stiže novi naslov u ruke: Gospodara Anđelka Palašova, "Bolgarina" velikog trgovca i ljubitelja knižestva, zatim Jovana Hadži Georga, Mihaila Hadži Pana i Zafira Angela - u Pešti nalazećih trgovaca.[19] Požrtvovani Anđelko i dalje mnogo čita, pa sledeće 1833. godine uzima još jednu knjigu srpsku, ne menjajući uverenje.[20] Anđelko Palašov se javlja i u spisku priložnika "Beogradskog knjigohranilišća" (Narodne biblioteke) od 1832. godine.[21] Uz Anđelka sina Petkova, koji je bio "hadžija", pismeni kupci jedne druge srpske knjige 1835. godine su i drugi poklonici pravoslavnih svetinja - njegov brat Mano Hadži Palašov (ta varijanta prezimena) i Zafir Hadži Boškov, oba veliko-kupci.[22] Po mišljenju posetilaca Velesa, on je u to vreme bio središte velikobugarskog uticaja u Staroj Srbiji.[23] Kada je sledeće 1836. godine u Pešti izašla bugarska knjiga, njeni kupci iz Velesa će posvedočiti svojim imenom - novo "opredeljenje".[24] Pretplatili su se sada: Manasi H. Trajkov Kušović, Mano H.(Hadži) Petko Palašov i Zamfir Kimo H.(Hadži) Boškov - oba kupci veleski. Videli smo kako se dotad nacionalno odrođeno i neopredeljeno stanovništvo starosedelačko, postepeno pod veštim uplivom mešetara, odriče svoje istinske samobitnosti i svojih prirodnih korena. Još, da pomenemo prenumeranta veleškog trgovca Kostu Najdena, koji je 1854. godine nabavio za sina Đorđa, vrednu srpsku knjigu.[25] Jovan Nešković upravitelj osnovnih škola i profesor u Velesu je 1858. godine objavio knjigu svog oca, koju je preveo "na čist bugarski jezik". Otac Atanasije Nešković je 1801. godine napisao u Pešti delo "Istoriju Bugarske".[26]
Školstvo[uredi | uredi izvor]
Srpska narodna škola u mestu otvorena je 1854. godine i radila do 1876. godine. Posle prekida, ponovo je obnovila rad 1899. godine.[27] U varoši Velesu 1857. godine otvorene su pored postojećih dve nove škole: trgovačka i ženska. Trgovini, koja se razgranala čak do Budima, bio je potreban školovan podmladak. U trgovačkoj školi učili su se strani jezici nemački, francuski i "jelinski" (koji je bio različit od "grčko-zagorskog") bitni za rad.
Nema sumnje da su mnogi mladi Velešani nastavili dalje školovanje na strani. Najizgledniji su im bili Pešta i Beograd, a čini se da je najdalje dospeo Konstantin Šuljević koji je 1853. godine bio učenik drugog razreda gimnazije u Odesi, u Rusiji.
Jovan Nešković je 1857. godine potvrđen za profesora glavne škole i upravitelja svih osnovnih škola u perspektivnom Velesu i njegovom okruženju. On je maja 1859. dao oglas u srpskom listu, za upražnjeno mesto starijeg učitelja u školi u obližnjem Prilepu. Plata je iznosila 5000 groša (ili 400 forinti) koja bi se povećala u zavisnosti od uspeha učiteljevog, zatim besplatnog stana i ogreva. Kandidati Srbi su imali da se preko komisionara Teodora Histodulovića u Aleksincu (Srbiji), njemu prijave.[28] Nešković je često odlazio u Srbiju tokom svojih odmora, i sarađivao je u novosadskom listu "Srbski dnevnik". U jednom izveštaju se kaže da je u mestu radila srpska narodna škola, muška i ženska u periodu 1868—1874. godine.[29] Srpska polugimnazija u Velesu je osnovana 1913. godine.
Arhiepiskop Antim (Grk) podigao je 1858. godine veliko zdanje "Grčko-jelinske škole", za decu petnaestak svojih bogatih sunarodnika tamošnjih Cincara.[26] U toj školi se učilo na grčko-zagorskom jeziku.
Po izveštaju stanja u bugarskom Egzarhatu 1903. godine, u gradu Velesu ima ukupno 19.700 stanovnika. Od toga je Slovena bilo 12.000, Turaka 6600, Cincara 500 i Cigana 600 duša.[30] Po statistici sekretara Bugarske egzarhije, 1905. godine u Velesu su funkcionisale dve bugarske osnovne i dve srednje škole i po jedna srpska, rumunska i grčka osnovna i srednja škola.[31]
Od 1918. godine Veles se pripojio Kraljevini SHS, kasnije Jugoslaviji.
Godine 1991. grad je u sastavu nezavisne Severne Makedonije.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Po poslednjem popisu stanovništva iz 2002. godine, grad Veles je imao 46.714 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Većinska veroispovest stanovništva je pravoslavlje.
Kultura[uredi | uredi izvor]
Najveće turističko odredište u bližoj okolini Velesa je antički grad Stobi. Osim toga, značajni su i lokaliteti Breza i Pešti, koji obiluju pešterima (sa arheološkima ostacima iz neolita, ranohrišćanski pešteri).
U opštini Veles nalazi se osam osnovnih i četiri srednje škole, sportsko igralište, sportska sala, bazen, pozorište, muzej, biblioteka, kino-sala, deset crkava, manastiri i džamija.
Gradovi pobratimi[uredi | uredi izvor]
Drugi oblici saradnje:
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Veles 1930. godine -
Crkva svetog Pantelejmona -
Staro jezgro Velesa -
Narodni muzej u Velesu -
Spomenik NOB-u iznad grada -
Grad Veles na fotografiji iz kalendara Vardar za 1913. godinu.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1902. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1898. godine
- ^ "Meseceslov", Beograd 1839. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
- ^ a b "Politika", Beograd 1927. godine
- ^ "Svetovid", Temišvar, 13. januar 1855.
- ^ Avram Branković: "Karakteristika ili opisanije naroda po celoj zemlji živećeg", Budim 1827. godine
- ^ Jovan Pačić: "Sočinjenija pesnoslovna", Pešta 1827. godine
- ^ Avram Branković: "Pregled...", Budim 1828. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Miloš Obrenović knjaz Srbiji ili građa za srpsku istoriju našega vremena", Budim 1828. godine
- ^ Lazar Lazarević: "Vladimir i Kosara - drama u tri čina", Budim 1829. godine
- ^ Živan Teodorović: "Priključenija vojvode srpskog Stefana Jakšića", Budim 1829. godine
- ^ Vasilije Čokrljan: "Hudožestvo odvratiti bolesti", Budim 1830. godine
- ^ Jevta Popović: "Sveslavije ili Panteon", Pešta 1831. godine
- ^ Georgije Magarašević: "Kratka vsemirna istorija", Budim 1831. godine
- ^ Petar Virovac: "Pervi osnovi glavokrivnog mađarskog prava", Budim 1831. godine
- ^ Danilo Mladenović: "Šumica", Budim 1832. godina
- ^ Vasilije Čokerljan: "Srbski rodoljubac", Budim 1832. godine
- ^ Georgije Zahariades: "Slavenska gramatika...", Pešta 1832. godine
- ^ Isidor Stojanović: "Nravoučitelne basne u stihovi", Budim 1833. godine
- ^ "Srpski narod", Beograd 6. mart 1943. godine
- ^ Jovan Berić: "Žitije presvete... Bogorodice i prisno djeve Marije", Budim 1835. godine
- ^ "Delo", Beograd 7. januar 1894. godine
- ^ "Kratko načertanije na sveobštata istorija", prevod sa ruskog na bugarski jezik, Ivan Kajdanov, Pešta 1836. godine
- ^ Vikentije Rakić: "Istorija o poslednji razorenija svetoga grada Jerusalima i o uzeću Konstantinopolja", Beograd 1854. godine
- ^ a b "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1904. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 4. jun 1859. godine
- ^ "Delo", Beograd 1899. godine
- ^ "Delo", Beograd 1903. godine
- ^ Brancoff, D.M. "La Macedoine et sa Population Chretienne". Paris, 1905, r.118-119.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Više od 500 hilj. st. |
|  |
|---|---|---|
| Između 50 i 100 hilj. st. | ||
| Između 25 i 50 hilj. st. | ||
| Između 10 i 25 hilj. st. | ||
| Između 5 i 10 hilj. st. | ||
| Manje od 5 hilj. st. | ||
| ||
| ||
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
