Vojna krajina

Za druge upotrebe, pogledajte Krajina (višeznačna odrednica).

Vojna krajina
1533.—1881. (348 god.)
Mapa Vojne krajine (označena crvenim obrubom), oko 1800. godine
Zemlja	Habzburška monarhija
Događaji
Status	bivša pokrajina
Vladavina
• Oblik	vojna pokrajina
Istorija
• Uspostavljeno	1533.
• Ukinuto	1881. (348 god.)
Prethodnik Sledbenik Ugarska Osmansko carstvo Kraljevina Hrvatska i Slavonija (Austrougarska) Kraljevina Ugarska (Austrougarska)

Vojna krajina ili Vojna granica (njem. Militärgrenze, mađ. Katonai határőrvidék, rum. Graniţă militară), bila je pokrajina koja je obuhvatala južnu pograničnu oblast Habzburške monarhije, a kasnije Austrijskog carstva i Austrougarske monarhije. Djelovala je kao cordon sanitaire protiv upada iz Osmanskog carstva.

Kada je car Ferdinand I u 16. vijeku osnovao Krajinu, oblast je podijeljena na dva okruga pod posebnom vojnom upravom: Hrvatska vojna krajina i Slavonska vojna krajina. Na početku, Vojna krajina se nalazila pod jurisdikcijom Hrvatskog sabora i bana, ali, 1627. godine, postavljena je pod neposrednu kontrolu habzburške vojske. Za više od dva vijeka, Krajina je zadržala potpunu civilnu i vojnu vlast na tom području, sve do njenog ukidanja 1881. godine.

Tokom 17. vijeka, teritorija je proširena na istok i osnovane su nove oblasti. Od tada se protezala od središnje Hrvatske na zapadu do Transilvanije na istoku, zahvatajući teritorije današnje Hrvatske, Srbije, Rumunije i Mađarske. Tokom, ovog perioda, sistem odbrane je takođe promijenjen, od modela konvencionalnog garnizona do „vojničko-naseljeničke” zajednice.

Stanovnici ove oblasti su bili poznati kao graničari (njem. Grenzer) ili krajišnici. Bili su kolonisti većinom Srbi, Hrvati i Nijemci, koji su se obavezali da brane monarhiju u zamjenu za zemljišne posjede. Nijemci koje je Ugarska regrutovala krajem 18. vijeka radi naseljavanja i razvoja doline rijeke Dunav, postali su poznati kao Dunavske Švabe (njem. Donauschwaben). Vojni pukovi koje su formirali doseljenici imali su ličan razlog da ostanu i da se bore, a bili su upoznati sa mesnim terenom i uslovima. Ubrzo su stekli zavidnu vojnu reputaciju.

Bivši direktor gimnazije u Vinkovcima Franc Vaniček je prvi napisao istoriju Vojne krajine u 4 sveske. Prva sveska (možda i ostale) je prevedena na srpski jezik.

Pozadina

Osmanski ratovi u Evropi na granici sa Kraljevinom Ugarskom — i naknadno Habzburškom monarhijom — prijetili su da krenu u pravcu sjeverozapad. Veliki dio dotadašnje teritorije Hrvatske postao je dio Osmanskog carstva ili se graničio sa novim osmanskim teritorijama.

U pokušaju da ojača odbranu protiv Osmanlija i Mletaka, ugarski kralj Sigimund je 1435. godine osnovao tzv. tabor, vojni logor, u Hrvatskoj, Slavoniji i Usori. Kralj Matija je 1463. osnovao banovine Jajce i Srebrenik, a 1469. vojnu kapetaniju Senj, po uzoru na osmanske kapetanije u Bosanskom sandžaku. Sve ove akcije sa ciljem poboljšanja bezbjednosti su se na kraju pokazale neuspješnim. One su dovele do razvoja hrvatske pandurske pješadije i srpske husarske konjice.

Istorija

16. vijek

Nakon što su 1526. godine austrijski Habzburzi postali kraljevi Ugarske i ugarske provincije Hrvatske, car Ferdinand I otpočeo je sa stvaranjem odbrambene linije ka Osmanlijskom carstvu .U kratkom roku, sve ovo se pokazalo neefikasnim, jer su Osmanlije prolazeći 1529. kroz to područje, zauzeli Budim i držali pod opsadom Beč, pustošeći tom prilikom pogranična područja.

Novi vojni uzmaci su postali ozbiljan problem i Kongres unutrašnjih austrijski zemalja je u Bruku na Muri 1578. definisao obaveze svake zemlje u pokrivanju vojnih troškova i definisao prioritete u poboljšanju odbrambene strategije. Štajersko plemstvo finansiralo je Gornjoslavonsku vojnu krajinu, dok su ostali (Donja Austrija, Gornja Austrija, Kranjska, Koruška i Salcburg) finansirali Hrvatsku vojnu krajinu.

Na kraju 16. veka, zapadni deo Vojne Krajine postao je poznata kao Karlovački generalat, a od tridesetih godina 17. veka Gornjoslavonska vojna krajina je postala poznata kao Varaždinski generalat. Vojna krajina bila je pod direktnom vlašću bečkog tj.carskog dvora i Vojnog savjeta u Gracu.

17. vijek

Uprkos finansijsko podršci unutrašnjeg austrijskog plemstva, finansiranje Krajine nije bilo dovoljno efikasno. Vojno rukovodstvo u Gracu odlučilo je da proba drugu mogućnost pored plaćanja jedinica. Tridesetih godina 15. vijeka Carski sud je odlučio da dodjeli zemljište i određene povlastice za doseljenike u Krajinu (uskoci kao i izbjeglice iz Osmanskog carstva) u blizini Žumberka, koji bi zauzvrat služili u carskoj vojsci. Preostalo mesno stanovništvo je takođe podsticano da dobije status slobodnih seljaka (a ne kmetova) i ostale privilegije. Nove jedinice su organizovane u deset ili više vojvodstava u svakoj kapetaniji.

Vojna krajina je 1627. godine uklonjena iz nadležnosti Hrvatskoj sabora i stavljena pod neposrednu kontrolu habzburške vojske. Na taj način je imala potpunu kontrolu nad civilnim i vojnim vlastima sve do ukidanja Krajine.

Car Ferdinand II je u novembru 1630. godine proglasio Vlaški statut (lat. Statuta Valachorum), dekret kojim su definisana prava „Vlaha” (termin je korišten za zajednice pravoslavnih izbjeglica, prvenstveno Srbe) vezana za vojnu komandu, obaveze i unutrašnju samoupravu. Vojna krajina izuzima definitivno iz banske uprave i podvodi pod austrijsku.

Tokom 17. vijeka teritorija Vojne krajine se širila prema istoku i formirane su nove organizacione jedinice. Do tada se ona prostirala od uže Hrvatske na zapadu do istočne Transilvanije, uključujući dijelove današnje Hrvatske, Srbije, Rumunije i Mađarske. Oblast su naseljavali uglavnom hrvatski, srpski i nemački kolonisti (nazivani graničari), koji su u zamenu za zemlju služili u vojnim jedinicama braneći carstvo od Osmanlija. Većina doseljenika su bili Srbi, dok su neki bili Hrvati, uglavnom iz Bosne. Velika seoba Srba u habzburške zemlje je bila izvedena za vrijeme patrijarha Arsenija III Crnojevića. Veliku zajednici Srba skoncentrisanih u Banatu, južnoj Ugarskoj i Vojnoj krajini, činili su trgovci i zanatlije iz gradova, ali su izbeglice uglavnom bili seljaci.

Seoba Srba, slika Paje Jovanovića

18. vijek

Nizom dekreta i zakona, od kojih su najznačajniji „Vojno-graničarska prava” (1754) i „Krajiški temeljni zakon” (1807), regulisana su prava, obaveze i posjedi Krajišnika, koja su uvijek bila daleko veća od prava hrvatskih seljaka, kmetova i purgera.

Ugarski sabor je tražio poštovanje njegovih prava i jedinstvo ugarske teritorije i integrisanje Vojne krajine u okolne komitate, obrazlažući to time da finansijski teret održavanja Vojne krajine spada na njih. Srbi su smatrali da su kao ratnici slobodni na teritoriji Vojne krajine, koja je bila izuzeta od mesnih vlasti i podređena njihovim zapovednicima i time direktno austrijskom caru.

Srpski frajkori su osnovani u Banatu od izbjeglica koji su pobjegli za vrijeme ranijih ratova protiv Osmanskog carstva i brojali su oko 5.000 pripadnika. Frajkori će se boriti za oslobođenje Srbije i ujedinjenje pod habzburškom vlašću. Austrijanci su koristili frajkore u dva neuspješna pokušaja zauzimanja Beograda, krajem 1787. i početkom 1788. Ernst Gideon fon Laudon je zauzeo Beograd 1789. Austrijska vojska je okupirala Srbiju, a mnogi Srbi su se borili u habzburškim frajkorima, stičući vojno i organizaciono iskustvo. Međutim, do 1791. Austrijanci su prinuđeni na povlačenje preko Dunava i Save, a njih su pratili hiljade srpskih porodica koji su se plašili osmanskih progona. Rat je okončan Svištovskim mirom.

Civilna uprava Vojne granice je 1787. razdvojena od vojne, ali je to poništeno 1800.

19. vijek

Ban Hrvatske Josip Jelačić je postao komandant Vojne krajine. On se borio za ujedinjenje Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Hrvatsko-slavonske vojne krajine. Iako on nije imao ovlašćenje da je ukine, on je osigurao odobrenje reformi i Vojna krajina je poslala delegate u Hrvatski sabor.. Međutim, ovo pravo je oduzeto tokom 1850-ih, i uprkos carevog obećanja iz 1850. da će Vojna granica, Hrvatska i Slavonija činiti jednu jedinicu sa zasebnom upravom, nije se desilo administrativno ujedinjenje Hrvatsko-slavonske granice sa Hrvatskom, već je došlo do daljeg razdvajanja. Prema Osnovnom graničnom zakonu iz 1850. uprava Vojne krajine je ukinuta. Glavna komanda je imala svoje sedište u Zagrebu, ali je ostalo direktno potčinjeno ministarstvu rata u Beču.

Hrvatski sabor je više puta tražio demilitarizaciju Vojne krajine nakon što je opasnost od ratova sa Osmanskim carstvom prošla. Demilitarizacija je započela 1869, a 8. avgusta 1873. Banatska vojna krajina je ukinuta i integrisana u Ugarsku, dok je deo Hrvatske vojne krajine (Križevačka i Đurđevačka regimenta) integrisan u Hrvatsku-Slavoniju. Dekret kojim je ostatak Hrvatske i Slavonske vojne krajine integrisan u Hrvatsku-Slavoniju je objavljen 15. jula 1881, dok je integrisanje počelo 1. avgusta 1881. kada ja ban Hrvatske Ladislav Pejačević preuzeo upravu od zagrebačke komande, čime je Vojna krajina prestala da postoji kao zasebna cjelina.

Administracija

Podjela

Tokom 18. i 19. vijeka, Krajina je bila podijeljena na nekoliko okruga:

Okrug	Period	Napomene
Dunavska vojna krajina	1702—1751.	Činili su je dijelovi južne Bačke (uključujući Palanku, Petrovac, Petrovaradinski Šanac, Titel itd) i sjevernoj Srema (uključujući Petrovaradin, Šid itd). Nakon ukidanja ovih dijela Krajine, jedan dio ove teritorije je postavljen pod civilnu upravu, dok je drugi pridružen drugom dijelu Krajine.
Potiska vojna krajina	1702—1751.	Činili su je dijelovi sjeveroistočne Bačke (uključujući Sombor, Suboticu, Kanjižu, Sentu, Bečej itd). Nakon ukidanja ovog dijela Krajine, većina teritorije je postavljena pod civilnu upravu, dok je manja oblast na jugu ostala pod vojnom upravom Šajkaškog bataljona.
Pomoriška vojna krajina	1702—1751.	Ovaj dio Krajine je činila oblast Pomorišje, oblast u donjem toku rijeke Moriš. Nakon ukidanja ovog dijela, cijela teritorija je postavljena pod civilnu upravu.
Posavska vojna krajina	1702—1751.	Zauzimala je prostor duž toka rijeke Save.
Banatska vojna krajina	1751—1873.	Nalazila se na prostoru današnje granice Srbije i Rumunije. Bila je podijeljena na srpski (ilirski), njemački i rumunska (vlaški) dio.
Slavonska vojna krajina	1745—1881.	Nalazila se duž Posavine, od istočne uže Hrvatske, prateći rijeku Savu, duž granice sa Bosnom i Srbijom, protežući se u Srem, do ušća sa Dunavom blizu Zemuna. Sjeveroistočna granica je pratila Dunav do Petrovaradina.
Hrvatska vojna krajina	1553—1881.	Nalazila se na granici uže Hrvatske i Bosne. Ovaj dio Krajine je uključivao oblasti Liku, Kordun i Baniju, graničeći se sa Jadranskim morem na zapadu, Mletačkom republikom na jugu, Kraljevinom Hrvatskom na zapadu i Osmanskim carstvom na istoku. Prostirala se do Slavonske krajine u blizini ušća rijeka Save i Une.
Šajkaški bataljon	1763—1873.	Ovaj mali dio Krajine je osnovan 1763. godine od dijela ukinute Dunavske i Potiske vojne krajine. Bataljon je 1852. transformisan u Titelski pješadijski bataljon. Ukinut je 1873, kada je teritorija priključena Bačko-Bodroškoj županiji.
Transilvanijska vojna krajina	1762—1851.	Smještena je u istočnom i južnom dijelu Translivanije. Sastojala se od sekeljskog i rumunskog regimenta. Uspostavljanje ovog dijela Krajine pratio je masakr u Madefalvu ili Sikulicidijum.

Mape

• 
  Mapa Vojne krajine u Sremu, Bačkoj i Pomorišju (1699-1718)
• 
  Mapa Vojne krajine u Sremu, Bačkoj i Pomorišju (1718—1744)
• 
  Mapa Vojne krajine u Sremu, Bačkoj i Pomorišju (1744—1750)
• 
  Mapa Vojne krajine u Sremu, Bačkoj i Banatu (1751—1873)
• 
  Mapa Vojne krajine u Banatu, Sremu i Bačkoj (18—19. vijek)
• 
  Mapa Vojne krajine u Banatu, Sremu i Bačkoj (1849)
• 
  Mapa Slavonske vojne krajine (1849)
• 
  Mapa Hrvatske vojne krajine (1868)
• 
  Vojna krajina sa prikazima krajiških pukovnija (oko 1820)

Demografija

1828.

Stanovništvo 1828. godine su činili:

• 543.154 (50,60%) pravoslavca
• 434.344 (40,46%) katolika
• 53.073 (4,95%) grkokatolika
• 42.659 (3,98%) protestanata
• 450 (0,05%) jevreja

1846.

Prema Austrijskom statističkom godišnjaku iz 1846. godine u Vojnoj krajini je živjelo 1.226.408 stanovnika:

• 598.603 (48,82%) pravoslavca
• 514.545 (41,96%) katolika
• 62.743 (5,12%) grkokatolika
• 49.980 (4,08%) protestanata
• 537 (0,05%) jevreja

1857.

Prvi savremeni popis stanovništva u Austrijskom carstvu je sproveden 1857. godine i bilježio je vjersku pripadnost. Vojna krajina je imala 1.062.072 stanovnika, dok je vjerska struktura bila sljedeća:

• 587.269 (55,30%) pravoslavaca
• 448.703 (42,26%) katolika
• 20.139 (1,91%) protestanata
• 5.533 (0,53%) grkokatolika
• 404 (0,05%) jevreja

Umjetnički prikaz

Srbe u Vojnoj Krajini i njihov život su kroz umjetničku formu bakroreza predstavili vodeći umjetnici ove forme za vrijeme vladavine Marije Terezije: Đenare Bazile, Gustav Adolf Miler, Toma Mesmer, Jakob Šmucer i Johan Ernst Mansfeld.

Najbolje bakroreze sa predstavama Srba uradio je Đenare Bazile. Na njegovim radovima srpski vojnici su predstavljeni sa prodornim crtama lica i prodornim pogledima, ratoborno, spartanski. Idealizovan umetnički prikaz Srba služio je da pokaže da Habzburška monarhija ima ozbiljnu vojsku i da je njeni protivnici ne bi trebali potcjenjivati.

Vidi još

• Srbi u Hrvatskoj
• Srbi u Slavoniji
• Republika Srpska Krajina
• Kalničko-bilogorski Srbi
• Vretanija
• Varaždinski generalat
• Banatska Krajina
• Graničar (Vojna krajina)

Literatura

• Vaniček, Franc (1881). Istorija Vojničke krajine ili istorija vascelog srpskog naroda sa ove i one strane Dunava, Save, Une, Vrbasa tako i primorja (od 1538 do 1873 - 335 godina), prva knjiga (od 4). Novi Sad: Jovan Đuričić Biorac. 
• Uebersichts-Tafeln zur Statistik der österreichischen Monarchie: besonderer Abdruck des X. und XI. Heftes der "Statistischen Mittheilungen". 1850 (na jeziku: nemački). 1850. str. 2. 
• Versuch einer Darstellung der oesterreichischen Monarchie in statistischen Tafeln (na jeziku: nemački). 1828. str. 7. 
• Bundesministerium für Inneres (1859). Statistische Übersichten Über Die Bevölkerung und Den Viehstand Von Österreich. Nach Der Zählung Vom 31. October 1857. 
• Vukšić, Dragan (2015). Žumberački uskoci: Unijaćenje i odnarođivanje. Zagreb: Srpsko narodno vijeće. 
• Gavrilović, Slavko (1989). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 1. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Gavrilović, Slavko (1997). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 2. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Gavrilović, Slavko (2006). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 3. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Gavrilović, Slavko (2008). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 4. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Gavrilović, Slavko (2009). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 5. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Gavrilović, Slavko (2011). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 6. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Dabić, Vojin S. (1975). „Prilog proučavanju ratne privrede u Hrvatskoj, Slavoniji i Banskoj krajini od polovine XVI do kraja XVII veka”. Istorijski časopis. 22: 91—102. 
• Dabić, Vojin S. (1977). „Predstavke, žalbe i tužbe krajišnika Banske krajine iz prve polovine XVIII veka”. Mešovita građa (Miscellanea). 5: 19—51. 
• Dabić, Vojin S. (1983). „Građa o bunama u Baniji od kraja XVII do polovine XVIII veka”. Mešovita građa (Miscellanea). 11: 7—38. 
• Dabić, Vojin S. (1984). Banska krajina (1688-1751): Prilog istoriji srpskog i hrvatskog naroda i krajiškog uređenja u Baniji. Beograd-Zagreb: Istorijski institut & Prosvjeta. 
• Dabić, Vojin S. (1988). „Stanovništvo Banske krajine od kraja XVII do kraja XVIII veka”. Glina: Glinski kraj kroz stoljeća. Glina: Skupština općine. str. 30—37. 
• Dabić, Vojin S. (1988). „Zapisnici krajiških sudova u Karlovačkom generalatu 1668-1738. godine”. Mešovita građa (Miscellanea). 16 (1987): 7—48. 
• Dabić, Vojin S. (1989). „Uputstvo za regimentskog auditora Karlovačkog generalata”. Mešovita građa (Miscellanea). 19: 34—43. 
• Dabić, Vojin S. (1992). „Wanderungen der Serben nach Kroatien und Slawonien vom Anfang des XVI bis Ende des XVII Jahrhunderts”. Istorijski časopis. 38 (1991): 43—76. 
• Dabić, Vojin S. (1992). „Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju od početka XVI do kraja XVII veka”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 265—281. 
• Dabić, Vojin S. (1994). „Srbi u Zapadnoj Slavoniji”. Činjenice o Zapadnoj Slavoniji. Pakrac: Regionalno udruženje Srba Zapadne Slavonije. str. 12—17. 
• Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530-1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Dabić, Vojin S. (2007). „Knezovi u Vojnoj krajini u Hrvatskoj i Slavoniji do polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 6: 7—123. 
• Dabić, Vojin S. (2010). „Mala Vlaška u Slavoniji: Naselja i stanovništvo od kraja XVII do polovine XVIII veka” (PDF). Srpske studije. 1: 11—38. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 05. 2019. g. Pristupljeno 25. 05. 2019. 
• Dabić, Vojin S. (2010). „Sumarni popis naselja, imovine i stanovništva Pakračkog, Subockog, Zabrdskog i Podborskog vojvodstva u Maloj Vlaškoj iz 1721. godine” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 31: 149—159. 
• Dabić, Vojin S. (2011). „The Habsburg-Ottoman War of 1716-1718 and Demographic Changes in the War-Afflicted Territories”. The Peace of Passarowitz, 1718. West Lafayette: Purdue University Press. str. 191—208. 
• Dabić, Vojin S. (2012). „Srpska naselja u Slavoniji (16-18. vek)”. Glas SANU. 420 (16): 173—196. 
• Djilas, Aleksa (1991). The Contested Country: Yugoslav Unity and Communist Revolution, 1919-1953. Harvard University Press. 
• Ivić, Aleksa (1909). Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju: Prilog ispitivanju srpske prošlosti tokom 16. i 17. veka. Sremski Karlovci. 
• Jelavich, Barbara (1983). History of the Balkans. Cambridge University Press. str. 145—151. ISBN 978-0-521-27458-6. 
• Kulauzov, Maša (2008). „The emergence, development and demilitarization of the military border of the Austrian Monarchy”. Matica srpska. 
• Petrić, Hrvoje (2012). Pogranična društva i okoliš: Varaždinski generalat i Križevačka županija u 17. stoljeću. Zagreb: Meridijani. 
• Tejlor, Alen (2001). Habzburška monarhija 1809-1918: Istorija Austrijske carevine i Austrougarske. Beograd: Clio. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Haas, Arthur G. (1963). Metternich, Reorganization and Nationality, 1813-1818: A Story of Foresight and Frustration in the Rebuilding of the Austrian Empire. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 
• Horvat, Rudolf (1906). Najnovije doba hrvatske povjesti. Matica hrvatska. 

Spoljašnje veze

• Srbi i Vojna krajina
• Mapa
• Mapa
• Mapa
• Mapa
• Mapa
• Srbi u Vojnoj krajini: Branili Evropu oružjem, a svoj identitet — prosvetom i umetnošću („Večernje novosti“, 25. januar 2014)