Vranje

Koordinate: 42° 33′ 15″ S; 21° 53′ 50″ I / 42.55417° S; 21.89710° I / 42.55417; 21.89710
S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Vranje (višeznačna odrednica).
Vranje
Vranje — kolaž slika (Manastir Sv. Prohor Pčinjski, Palata pravde, Spomenik oslobodiocima Vranja, Markovo Kale, Zgrada načelstva, Pašin konak, Zvonik Saborne crkve)
Administrativni podaci
Država Srbija
Upravni okrugPčinjski
GradVranje
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2022.50.954
 — gustina59,25 st./km2
Aglomeracija (2022.)74.381
Geografske karakteristike
Koordinate42° 33′ 15″ S; 21° 53′ 50″ I / 42.55417° S; 21.89710° I / 42.55417; 21.89710
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina487 m
Površina860 km2
Vranje na karti Srbije
Vranje
Vranje
Vranje na karti Srbije
Ostali podaci
GradonačelnikSlobodan Milenković (SNS)
Poštanski broj17500
Pozivni broj017
Registarska oznakaVR
Veb-sajt
www.vranje.org.rs

Vranje je gradsko naselje i sedište istoimene teritorijalne jedinice u Srbiji. Vranje je administrativni, kulturni i ekonomski centar Pčinjskog upravnog okruga i jedan od najvećih gradova u južnoj Srbiji. Prema popisu iz 2022. bilo je 50.954 stanovnika. Nalazi se u severozapadnom delu Vranjske kotline u podnožju planine Pljačkovice i Krstilovice. Kroz grad protiče pet reka. Grad se nalazi na magistralnom i železničkom putu. Na severu je od Niša udaljen 110 km, a od Beograda 347 km.

Ne zna se kada je tačno naseljen, ali su područje grada naseljavala ilirska ili tračanska plemena sve dok ga u 1. ili 2. veku p. n. e. ne osvajaju Rimljani. U 6. i 7. veku ga naseljavaju Sloveni, a prvi put se spominje u vizantijskim spisima 1093. Nekoliko puta je osvajan, pre nego što je ušao u sastav Kraljevine Srbije 1207. Vranjem su vladale mnoge srpske plemićke porodice, sve dok ga nije pokorilo Osmansko carstvo 1455. Za vreme osmanske vladavine Vranje je imalo važnu ulogu, jer se nalazilo na raskrsnici važnih puteva, a u jednom trenutku je bilo sedište i kadiluka. Vranje je oslobođeno 31. januara 1878. godine i postalo sedište moravskog sreza. Grad je 1904. pogodio zemljotres, koji je dosta oštetio infrastrukturu. U Prvom svetskom ratu ga je okupirala Kraljevina Bugarska, da bi se posle završetka rata bilo u sastavu Kraljevine Jugoslavije, a od 1929. u okviru Vardarske banovine. U Drugom svetskom ratu Vranje je okupirala Bugarska, a posle oslobođenja Vranje postaje sedište Pčinjskog okruga i tada počinje njegov industrijski i urbanistički razvoj. Vranje postaje tekstilni, drvni i metalurški centar u okviru SFRJ.

Grad je poznat po muzici i trubačkim orkestrima, kao i po delima poznatog srpskog realističkog pisca Borisava Stankovića. U gradu postoje mnoge institucije i obeležja sa njegovim imenom. Vranje je domaćin mnogim manifestacijama od kojih su poznatije Stari dani, Borina nedelja i Borini pozorišni dani. Prvi je grad na Balkanu koji je Unesko proglasio gradom muzike. Sedište je Eparhije vranjske i 4. brigade Vojske Srbije.

Geografski položaj[uredi | uredi izvor]

Gradska reka uslikana kod Amama.

Vranje je ekonomski, politički i kulturni centar Pčinjskog okruga koga čine opštine Bosilegrad, Bujanovac, Vladičin Han, Preševo, Surdulica, Trgovište i grad Vranje. Grad se nalazi u severozapadnom delu Vranjske kotline, na levoj obali Južne Morave. Reku i grad dele magistralni put i železnička pruga, koji na severu vode ka: Leskovcu (70 km), Nišu (110 km) i Beogradu (347 km), a na jugu ka: Kumanovu (56 km), Skoplju (91 km) i Solunu (354 km).

Smešten je u podnožju planine Pljačkovice (1231 m), Krstilovice (1154 m) i Pržara (731 m). Od granice Bugarske je 70 km udaljen, a od Makedonije 40 km.

Vranje je sedište Eparhije vranjske. U Vranju se nalazi sedište 4. brigade Kopnene Vojske Srbije.

Reljef i geologija tla[uredi | uredi izvor]

Ističu se dve geografske celovitosti: vranjska potolina i Vranjsko Pomoravlje. Potolinu sačinjavaju kotline: vranjska, bujanovačka i masurička kotlina. Vranjsku kotlinu čine dva dela: kotlinsko obodno pobrđe navedenih kotlina i dolinski deo Južne Morave sa njenim pritokama ovoga područja. Vranjsko-bujanovačka kotlina čine jedinstven pojam „u smislu nizijskog kotlinskog prostora.“ Dalje Grdelička klisura, stara tektonska udolina, gde je Južna Morava epigenetski usekla svoju dolinu u stvari je najizrazitija planinska oblast u toku reke Južne Morave.[1]

Kotlinsku građu južnog Pomoravlja čine aluvijalni i neogeni sedimenti u nizijskom području, a kristalni škriljci na pobrđu kotlinskog oboda i planinskom delu vranjske regije. U građi planina vranjskog područja preovlađuju gnajsovi, mikšisti i filiti. Povremeno se javljaju i interkalacije mermera. Pojavu eruptivnih stena prate i gnajsovi i mikašisti. Na Besnoj kobili, u predelu ušća Banjštice u Moravu (predeo Mominog kamena i predeo Džepske reke) javljaju se andeziti, daciti i rioliti.[1]

U vranjskom području postoje i peskovite aluvijalne naslage i rastresiti neogeni sedimenti. Neogene naslage sastoje se uglavnom od lapora, peščara i konglomerata. Od Vladičinog Hana prema Grdelici na levoj strani Morave, pored konglomerata javljaju se i povremeno krečnjak, peščara i lapor.[1]

Zemljišni pokrivač vranjskog područja je raznovrsnih produktivnih svojstava. Zastupljene su dve grupe: agenetičke tvorevine i genetičke tvorevine. Kod agenetičkih tvorevine dolaze skelet, skeletoidne zemljišne tvorevine i aluvijalno-deluvijalni nanosi. Kod genetičkih tvorevina zastupljeni su tipovi zemljišta: gajnjača i njeni varijeteti, smonica i njeni varijeteti, podzol i tragovi planinske crnice. Genetičke tvorevine zauzimaju od 22% do 25% ukupne površine vranjske regije. Agenetičke tvorevine pokrivaju najveći deo područja i zauzimaju oko 75% površine vranjskog područja. Gajnjače, smonice i podzol zauzimaju srednji visinski deo vranjskog područja i na nagibnim terenima su u stanju erodiranih tipova. Planinske crnice zastupljene su na visokim terenima kao i na površinama sa proređenim šumama.[1][2]

Panorama Vranja
Panorama Vranja

Ovde se nalazi Železnička stanica Vranje.

Klima[uredi | uredi izvor]

Podneblje Vranjske Morave ima lokalnu klimu, koja se karakteriše osobenostima nastalim formiranjem između modifikovane mediteranske i umereno kontinentalne klime, što je proizašlo pod uticajem orografije i plastike reljefa. Vranjska Morava ima godišnja doba neujednačenog trajanja. Po dnu kotline i u regiji pobrđa po ivici kotline, proleće se javlja rano i kratko traje. Zbog toga su pozni mrazevi česta pojava. Leto je toplo, suvo i dugo. Jesen je isto tako duga, topla i sunčana, ali suva. Zima je u Vranjskoj kotlini kratkotrajna i vrlo blaga s neznatnim snežnim pokrivačem. S druge strane obodno pobrđe i planinski region, obiluju snežnim pokrivačem.[3][4][5]

Grad se nalazi na 480 m nadmorske visine i ima srednju januarsku temperaturu 3 °C, a srednju julsku temperaturu od 22,0 °C apsolutnim maksimumom od 38,3 °C, pa zbog toga Vranje sa prigradskim naseljima ima umereno kontinentalnu klimu.[6]

Klima Vranja
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Apsolutni maksimum, °C (°F) 16,1
(61) 		21,7
(71,1) 		26,0
(78,8) 		31,5
(88,7) 		32,4
(90,3) 		37,0
(98,6) 		39,7
(103,5) 		38,0
(100,4) 		35,6
(96,1) 		30,6
(87,1) 		25,0
(77) 		16,0
(60,8) 		39,7
(103,5)
Srednji maksimum, °C (°F) 3,0
(37,4) 		6,2
(43,2) 		11,3
(52,3) 		16,7
(62,1) 		21,6
(70,9) 		24,8
(76,6) 		27,3
(81,1) 		27,6
(81,7) 		24,0
(75,2) 		18,0
(64,4) 		10,6
(51,1) 		4,6
(40,3) 		16,3
(61,3)
Srednji minimum, °C (°F) −3,9
(25) 		−1,8
(28,8) 		1,3
(34,3) 		5,4
(41,7) 		9,6
(49,3) 		12,6
(54,7) 		13,9
(57) 		13,8
(56,8) 		10,5
(50,9) 		6,0
(42,8) 		1,8
(35,2) 		−2,2
(28) 		5,6
(42,1)
Apsolutni minimum, °C (°F) −25,0
(−13) 		−22,0
(−7,6) 		−13,0
(8,6) 		−4,3
(24,3) 		0,0
(32) 		2,3
(36,1) 		5,0
(41) 		4,5
(40,1) 		−2,4
(27,7) 		−7,0
(19,4) 		−12,6
(9,3) 		−17,7
(0,1) 		−25,0
(−13)
Količina padavina, mm (in) 41,4
(16,3) 		43,4
(17,09) 		46,0
(18,11) 		51,7
(20,35) 		65,0
(25,59) 		70,9
(27,91) 		50,4
(19,84) 		38,7
(15,24) 		45,4
(17,87) 		46,2
(18,19) 		62,9
(24,76) 		52,0
(20,47) 		614,0
(241,73)
Izvor: Republički hidrometeorološki zavod Srbije za period (1961—1990)
Vranje
Klimatogram
J
F
M
A
M
J
J
A
S
O
N
D
 
 
41
 
 
3
−4
 
 
43
 
 
6
−2
 
 
46
 
 
11
1
 
 
52
 
 
17
5
 
 
65
 
 
22
10
 
 
71
 
 
25
13
 
 
50
 
 
27
14
 
 
39
 
 
28
14
 
 
45
 
 
24
11
 
 
46
 
 
18
6
 
 
63
 
 
11
2
 
 
52
 
 
5
−2
Prosečne maks. i min. temperature u °C
Ukupne padavine u mm

Istorija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Istorija Vranja

Nema pouzdanih podataka kada i gde je formirano naselje i na čijim temeljima je iznikao grad Vranje. Pretpostavlja se da se to dogodilo u vreme Trakolira (Rimljana), Vizantije, Grka ili Slovena koji su ove prostore naseljavali u VI i VII veku. Međutim, jedno je sasvim jasno: ovo je izuzetno važno geostrateško područje na kome su se od pamtiveka ukrštavali karavanski putevi. Tako da je najlakši put ka jednome i ka drugome, osvajače vodio put preko vranjskog Pomoravlja.

Prvi pisani trag o Vranju ostavila nam je Ana Komnina, vizantijska princeza, još u XI veku, pišući o vladavini svoga oca cara Aleksija Komnina. Ona u knjizi „Aleksijada“ kaže da je raški župan Vukan 1093. godine u svom osvajačkom pohodu stigao do Vranja i osvojio ga. Ne zadugo, on se pred moćnijom Vizantijom morao povući.[7] Ona to opisuje ovako:

Na to se Vukan osmeli i, kako nije preostalo nikoga da mu se suprotstavi, poče da pljačka susedne gradove i zemlje. I okolinu Skoplja potpuno opustoši, a delom i popali. Ali ne samo to, nego, zauzevši Polov i stigavši do Vranja, uništi i opustoši sve i odvuče otuda mnogo plena pa se vrati u svoju zemlju.

— Ana Komnina

Drugi put 1193. godine, Vranje je od Vizantije privremeno preoteo veliki raški župan Stefan Nemanja i pripojio ga srednjovekovnoj srpskoj državi. Ipak, u sastavu srpske države Vranje je definitivno ušlo 1207. godine kada ga je osvojio Stefan Prvovenčani

Interesantno je napomenuti da je prilikom raspada srpske srednjovekovne države, Vranje postalo samostalna oblast pod upravom kesara Uglješe, „Gospodara Vranja, Preševa i Kumanova“. Ova samostalna oblast nestala je posle Kosovske bitke, kada je Vranje ušlo u sastav države despota Stefana Lazarevića.

Oslobođenje Vranja od Turaka

Raspadom srpske srednjovekovne države, Turci su Vranje osvojili 14. juna 1455. godine, i držali ga u svojim rukama sve do 31. januara 1878. godine, na svetog Antanasa, kada je varoš oslobodila srpska vojska pod komandom generala Jovana Belimarkovića. Vranje je pod turskom vlašću bilo 422. godina. Vranje je pod turskom vlašću imao važan položaj, što je privuklo mnoge bogate Turke da se nasele u grad i izgrade džamije, konake i hamam. Vranjski trgovci su u ovom periodu su znali arapski i turski jezik i putovali preko granice da trguju.[8] Grad je u Kneževini Srbiji dočekalo slobodu sa nešto više od 8.000 stanovnika.

U početku 20. veka, Vranje je imalo oko 12.000 stanovnika. Kao pogranični grad Kneževine/Kraljevine Srbije, služio je kao polazno mesto za četnike (komite) u Staru Srbiju. U to vreme u gradu se nalazio i konzulat Osmanskog carstva.

U Balkanskim i dva svetska rata, Vranje i ovaj kraj su ponovo bili na meti osvajača. U Prvom balkanskom ratu 1912. godine operacijama protiv Turaka, odavde su lično komandovali kralj Petar I Karađorđević, predsednik vlade Nikola Pašić sa više ministara i generalštab sa načelnikom štaba Vrhovne komande vojvodom Radomirom Putnikom.

No, ovi prostori su, posebno u novoj istoriji, bili česta meta bugarskih osvajača koji su ovde počinili nečuvene zločine. U Prvom svetskom ratu Bugari su okupirali Vranje 16/17. oktobra 1915. godine. Sloboda je plaćena sa 514 života na frontu i 335 nedužno streljanih.

U Drugom svetskom ratu Nemci su u ovaj grad ušli 9. aprila 1941. godine, da bi ga 22. aprila predali u ruke bugarskim fašistima. Oni su u Vranju, za četiri godine, napravili prava zverstva - streljali su oko 700, a internirali 4.000 rodoljuba. U borbama je učestvovalo oko 12.000 boraca, od kojih 956 nije dočekalo slobodu 7. septembra 1944. godine.

Nastanak imena grada Vranja[uredi | uredi izvor]

Ime grada Vranja nastalo je u davnoj prošlosti, mada je kroz istoriju (naročito posle oslobođenja od Turaka) dolazilo do zabuna i nejasnoća oko naziva Vranja. Postoje i tvrdnje da je Vranje kroz istoriju imalo i više drugih imena. Vranjanci su u nominativu uvek izgovarali Vranje, i pod ovim imenom javlja se u vreme Stefana Dečanskog. Ovo ime se odnosilo samo na naseljeno mesto, dok se ovdašnja srednjovekovna župa zvala Vranja. To je unosilo zabunu, naročito u drugoj polovini 19. veka, kada su se za grad Vranje (tadašnje varoši) počeli da interesuju mnogi naučnici. Ispalo je da se Vranje u to vreme i zvanično zvalo Vranja. Osim ovoga u srednjovekovnim darovnim poveljama i drugim dokumentima Vranje je pominjano kao Vranja, Vranija, Vrania, Vrajna, Viran i Viranja. Kako će ga zvati, zavisilo je i od toga ko je i na kojem jeziku pisao. „Da bi zabuna bila veća, javile su se i legende, po kojima se Vranje zvalo Vrana, Golubinje, Golubićevac” kaže Miodrag Pešić u svojoj knjizi „Vranje“.[9]

A Tatomir Vukanović kaže: „Pravi narodni oblik od starine glasi Vranje.“ On takođe kaže: „Stefan Nemanja je zauzeo od Vizantinaca Vranje.“ U istorijskim knjigama se kaže da je Nemanja zauzeo: „Lipljan i Moravou i glagoljemi Vrani.”[1] Pri tom, slavista B. Daničić označava Vrani kao župu, krajinu. Vukanović kaže da postoje i druge pretpostavke koje objašnjavaju nastanak imena grada, ali da one nisu baš najubedljivije, kao što su: vorn — varn, što znači „jama”, odnosno „rupa”, ili gavran, vran, i mnoge druge M.Đ. Milićević zapisao je da je posle oslobođenja od Turaka 1878. godine, ova varoš zvanično prozvana Vranja (nominativ), iako su ljudi ovde i dalje izgovarali samo Vranje. Nejasno je samo to, da li je Vranje dobilo ime od Tračana, Rimljana, Slovena ili Grka. Koren reči Vranja „vr” i osnova „vranj” mogu se naći i kod Rimljana, i kod Slovena, i kod Grka. Pisac Bora Stanković, iako je živeo krajem XIX i početkom 20. veka, pisao je: Vranje.

Ova greška kasnije je ispravljena, tako da je Vranje ostalo Vranje, a za to najveću zaslugu ima dr Jovan Hadži-Vasiljević.

Demografija[uredi | uredi izvor]

U naselju Vranje živi 42.153 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 35,8 godina (35,0 kod muškaraca i 36,6 kod žena). U naselju ima 17.196 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,20.

Većina stanovnika govori posebnim dijalektom srpskog jezika, koji je bio izložen značajnom uticaju bugarskog i makedonskog jezika, a istovremeno sadrži svoje jedinstvene osobine. Većina ostalih govornika srpskog jezika razume vranjski dijalekt sa velikom poteškoćom ili ga uopšte ne razume. Ovo naselje je u značajnoj većini naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Demografija[10]
Godina Stanovnika
1948. 11.252
1953. 13.465
1961. 17.999
1971. 28.613
1981. 44.094
1991. 51.818 51.215
2002. 55.052 56.458
2011. 55.138
2022. 50.954
Etnički sastav prema popisu iz 2011.[11]‍
Srbi
  
 50.562 91,70%
Romi
  
 2.750 4,99%
Bugari
  
 458 0,83%
Makedonci
  
 214 0,39%
Crnogorci
  
 45 0,08%
Goranci
  
 43 0,08%
Hrvati
  
 27 0,05%
Jugosloveni
  
 15 0,03%
Muslimani
  
 15 0,03%
Albanci
  
 11 0,02%
Slovaci
  
 7 0,01%
Slovenci
  
 6 0,01%
Mađari
  
 5 0,01%
Bošnjaci
  
 4 0,01%
Bunjevci
  
 1 0,00%
Nemci
  
 1 0,00%
Rusini
  
 1 0,00%
Rumuni
  
 1 0,00%
Ukrajinci
  
 1 0,00%
ostali
  
 37 0,07%
Regionalna pripadnost
  
 7 0,01%
neizjašnjeni
  
 610 1,10%
nepoznato
  
 356 0,64%
ukupno: 55.138


Stanovništvo prema polu i starosti[12]
m
ž
? 126
  
  
 148
80+ 174
  
  
 339
75—79 354
  
  
 559
70—74 594
  
  
 831
65—69 1.086
  
  
 1.229
60—64 1.245
  
  
 1.341
55—59 1.401
  
  
 1.455
50—54 2.108
  
  
 2.062
45—49 2.307
  
  
 2.262
40—44 1.991
  
  
 2.112
35—39 1.980
  
  
 2.030
30—34 2.042
  
  
 2.078
25—29 2.111
  
  
 2.143
20—24 2.118
  
  
 2.179
15—19 2.134
  
  
 2.040
10—14 1.982
  
  
 1.853
5—9 1.808
  
  
 1.684
0—4 1.642
  
  
 1.504
Prosek : 35,0 36,6
Domaćinstva
Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.
Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002.
Broj domaćinstava 2.934 3.510 5.098 8.269 12.256 14.516 17.196
Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.
Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek
Broj domaćinstava 2.135 3.707 3.562 5.385 1.589 575 173 45 16 9 3,20
Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu
Pol Ukupno Neoženjen/Neudata Oženjen/Udata Udovac/Udovica Razveden/Razvedena Nepoznato
Muški 21.771 6.124 14.497 738 371 41
Ženski 22.808 4.880 14.636 2.431 814 47
UKUPNO 44.579 11.004 29.133 3.169 1.185 88
Stanovništvo po delatnostima koje obavlja
Pol Ukupno Poljoprivreda, lov i šumarstvo Ribarstvo Vađenje rude i kamena Prerađivačka industrija
Muški 11.280 248 1 88 4.522
Ženski 9.575 141 0 15 4.554
UKUPNO 20.855 389 1 103 9.076
Pol Proizvodnja i snabdevanje Građevinarstvo Trgovina Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški 160 618 1.239 299 791
Ženski 29 93 970 212 154
UKUPNO 189 711 2.209 511 945
Pol Finansijsko posredovanje Nekretnine Državna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad
Muški 135 204 969 510 436
Ženski 180 191 379 738 1.299
UKUPNO 315 395 1.348 1.248 1.735
Pol Ostale uslužne aktivnosti Privatna domaćinstva Eksteritorijalne organizacije i tela Nepoznato
Muški 289 0 2 769
Ženski 155 0 1 464
UKUPNO 444 0 3 1.233

Gradska naselja[uredi | uredi izvor]

Teritorijalna organizacija Vranja

Vranje čine 17 naselja i to su:

  1. Šaprance
  2. Donje Vranje
  3. Odžinka
  4. Raška
  5. Ledene Stene
  6. Češalj
Gradski prevoz na teritoriji Vranja.
  1. Tekija
  2. Sobina
  3. Gornja Čaršija
  4. Tulbe
  5. Donji Asambair
  6. Gornji Asambair
  7. Ogledna stanica
  8. Palestina
  9. Panađurište
  10. Rudina
  11. Ćoška
  12. Dva bresta
  13. Dedinje

Privreda[uredi | uredi izvor]

Kompanija Simpo je jedan od simbola vranjske industrije.
Duvanska industrija Vranje.

Vranje se nalazi na jugu Srbije, na Koridoru 10 u blizini granice sa Makedonijom i Bugarskom. Udaljenost od međunarodne luke Solun iznosi 285 km, od međunarodnog aerodroma u Skoplju 90 km i Nišu 120 km (direktan pristup preko auto-puta E75). Zahvaljujući odličnim transportnim konekcijama, iz Vranja se lako može pristupiti tržištima jugoistočne Evrope (CEFTA) i Evropske unije, uz sve carinske olakšice koje Srbija ima u trgovini sa ovim zemljama. Vranje ima dugu tradiciju u industrijskoj proizvodnji, trgovini i turizmu, i bogato je prirodnim resursima, kao što su šume i geotermalni izvori.[13]

Do polovine 20. veka Vranje je bilo zanatlijska varoš. Bili su zastupljeni sledeći zanati: mutavdžijski, vodeničarski, asufijski zanat i fijakerski zanat. Sa početkom industrijalizacije 60-ih godina mnogi od ovih zanata su nestali.[14] Tih godina otvorene su nekoliko fabrika:Duvanska industrija Vranje (DIV), SIMPO, Fabrika obuće Koštana, Pamučni kombinat Jumko, industrija tehničke robe Alfa Plam, SZP Zavarivač Vranje. Sa otvaranjem novih fabrika rastao je i broj zaposlenih. Godine 1961. godine bilo je 1 525 zaposlenih, 1971. godine 4 374 zaposlenih, a 1998. godine ukupno ima 32 758 od kojih su 28 347 bili u privredi, a 4 411. van nje.[14]

Posle 5. oktobra 2000. broj zaposlenih je počeo da pada, zbog zatvaranja mnogih fabričkih giganta poput Jumka ili Koštane. Zaposlenih je 2010. godine bilo 18 958, a nezaposlenih 7 559, dok u celom Gradu Vranju ima 59 278 radno sposobnih ljudi. U Vranju su najzastupljenije sledeće delatnosti drvna industrija, industrija odeće, obuće i nameštaja, hrane i pića. Zatim poljoprivreda, tekstilna industrija, hemijska industrija, građevinska industrija, industrija mašina i opreme i poslovne usluge.[15] U Vranju posluje preko 2.500 preduzeća. Potencijalnim investitorima stoji na raspolaganju nekoliko industrijskih zona, koje su regulisane planskim dokumentima i opremljene infrastrukturom. Među investitorima koji su već tu i uživaju u povoljnom poslovnom okruženju ovog grada su Britiš Amerikan tobako, Simpo, Sanč, Mladenović D. O. O, Kenda Farben, Deni Stajl, OMV i Helenik Petroleum.[13]

Grad je 2010. godine doneo „Strategiju održivog razvoja grada Vranja od 2010. do 2019. godine,“ koja se zasniva na ostvarivanje ciljeva isključivo kroz transparentno i odgovorno poslovanje i partnerski odnos sa privredom i građanima.[13]

Kultura i kulturne institucije[uredi | uredi izvor]

Turistička organizacija grada Vranja osnovana je kao gradska javna ustanova 1995. godine sa ciljem da unapredi i promoviše lokalni turizam

U okviru gradske uprave Sekretarijat za obrazovanje, kulturu, sport, omladinu i informisanje zadužen je za oblast kulture. Vranje ima i Strategiju o socijalnom i ekonomskom razvoju grada, kao i Strategiju o mladima u kojima je pažnja posvećena i kulturnoj oblasti. Prioriteti za razvoj kulture su: Negovanje tradicije i zaštita kulturne baštine, opremanje ustanova kulture i kulturni turizam [16]

Od ukupnog gradskog budžeta u 2009. godini za kulturu je izdvojeno 7,41%, u 2008. godini izdvojeno je 6,91%, a 2007. godine 5,41%. Lokalni mediji broje tri radio-stanice: OK radio, Radio Fokus plus, Radio Iskon, dve televizije: Nezavisna televizija „TV 017“, RTV Vranje i dva lista: Vranjske novine, Slobodna reč i novinska agencija Vranje pres.[16]

Iz budžeta grada Vranja finansira se šest ustanova kulture u domenu plata zaposlenih, stalnih troškova, programa u okviru osnovnih delatnosti, tekućih popravki i održavanja opreme. To su Narodni muzej osnovan 1960. godine, profesionalno Pozorište „Bora Stanković“, Biblioteka „Bora Stanković“, Arhiv "31. januar“, Narodni univerzitet i Omladinski savez. „Škola animiranog filma“ (ŠAF) osnovana je u martu 1987. godine na temeljima Kluba ljubitelja filmske umetnosti. ŠAF iza sebe ima više od 160 naslova i inicijator je osnivanja prvog srpskog muzeja animacije u Vranju.[16]

Manifestacije[uredi | uredi izvor]

Svake godine u Vranju se održava veliki broj manifestacija. Kalendarski, prva od njih je "Svetosavska nedelja", koja se od 1991. godine održava svake godine u periodu od 21-27. januara. "Svetosavska nedelja" je kulturno-prosvetno-duhovna manifestacija. Grad Vranje je prvi grad u Srbiji koji se na ovaj način, posle više decenija, vratio obeležavanju i proslavi Dana Svetog Save. Cela nedelja obiluje raznovrsnim sadržajima, a završava se Svetosavskim balom, tokom koga se uručuju nagrade najboljim ustanovama i pojedincima u oblasti obrazovno-vaspitnog rada za prethodnu godinu. Jedna od važnijih manifestacija je tradicionalna književna manifestacija „Borina nedelja“, koja se održava svake godine, počev od 1967. g., uvek od 23. do 29. marta, poslednje dve decenije u organizaciji Književne zajednice „Borisav Stanković“, koja je ustanovila i dodeljuje nagradu za najbolju knjigu proze objavljenu u prethodnoj godini, potom „Borini pozorišni dani“, koji predstavljaju jednu od najvažnijih kulturnih manifestacija u Vranju. Održavaju se od 1979. godine poslednje nedelje oktobra, na kojima se prikazuju najbolje predstave prethodne sezone. Postoje i „Stari Dani“, ranije pod nazivom „Dani Vranja“, kulturno-zabavna manifestacija koja se održava svake godine krajem leta u periodu od avgusta do septembra u organizaciji grada Vranja, takođe i Etno sajam osnovan 2000. godine koji uspostavlja naučno-stručne stolove, iz oblasti očuvanja životne sredine, etno marke, umetničke izložbe, koncerte, izlete, promotivne prodaje zanatskih proizvoda, kao i degustaciju zdrave ekološke hrane. Od 1967. godine, svake godine, poslednje nedelje marta, održava se [16][17]

Posebno treba spomenuti „Međunarodnu radionicu animiranog filma“ koja se održava od 1997. godine u organizaciji ŠAF-a - Škole animiranog filma, najstarije takve institucije u Srbiji. Od likovnih se izdvajaju „Novogodišnji likovni salon“ održava se tradicionalno u galeriji Narodnog muzeja u Vranju od 1997. u toku novogodišnjih praznika, kao i „Likovna kolonija Vranje“ u organizaciji Narodnog univerziteta u Vranju. Od muzičkih manifestacija najvažnija je „Maj mesec muzike“ u organizaciji muzičke škole „Stevan Mokranjac“ iz Vranju, kao i „Memorijal Bakije Bakića.“[16]

Od 2019. godine u Vranju se održava manifestacija Vranjska gradska pesma. Povod je bio 50 godina od smrti Stane Avramović Karaminge, čuvena vranjanske pevačice, koja je proslavila ovu pesmu.[18] Vranjska gradska pesma je tradicionalna gradska pesma koja je nastala i koja se peva u Vranju od druge polovine 19. veka do danas. Od 2012. godine Vranjska gradska pesma se nalazi na listi nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.[19]

Kulturno-istorijski spomenici[uredi | uredi izvor]

Markovo kale
Beli most — Most ljubavi
Kuća Bore Stankovića
Glavni članak: Spisak zgrada i spomenika u Vranju

Vranje ima brojne spomenike koje se svrstavaju po periodu nastanka u tri celine. Najznačajniji spomenici srednjeg veka su staro vizantijsko utvrđenje Markovo Kale koje je postojalo još u vreme cara Justinijana i Krstata džamija, koja je za vreme vladavine Osmanlija pretvorena u džamiju, a posle oslobođenja od Turaka opet u crkvu. Zgrade koje su Turci sagradili jesu Amam, staro tursko kupatilo sagrađeno oko 1690. godine, zgrade Pašinog konaka (nalazi se u salemluku Narodnog muzeja) sagrađene 1765. godine i simbol Vranja - Beli most sagrađen 1844. godine. Posle oslobođenja od Turaka izgrađene su mnoge zgrade i spomenici. Najpoznatije zgrade pre Drugog svetskog rata su: Zgrada Načelstva okruga Vranjskog (građena 1905—1907) i Dom Vojske sagrađen 1932. godine. Važna prostorno kulturna celina je baba Zlatina ulica. Nalazi se u nekadašnjem srpskom delu vranjske čaršije. Ime je dobila po baki Bore Stankovića. U ulici se nalazi muzej kuća Bore Stankovića, koja je deo Narodnog muzeja u Vranju. Većina spomenika pojedinaca se nalazi u gradskom parku među kojima su spomenik Borisavu Stankoviću, Đorđu Tasiću, Justinu Popoviću i drugi.

Obrazovne institucije[uredi | uredi izvor]

Poslednjih godina mnogo se više pažnje obraća na obrazovanje u Vranju. Na teritoriji grada Vranje 2008. godine registrovano je 10.382 učenika koji su pohađali osnovnu školu i 4.948 koji su pohađali srednju školu. Pored redovnih škola postoji i dve škole sa dvojnim obrazovanjem, a to su muzička škola „Stevan Mokranjac“ i Škola za osnovno i srednje obrazovanje „Vule Antić“.[20]

Pored osnovnih i srednjih škola postoji jedna viša škola i tri fakulteta. Tehnička-tehnološka (osnovana 1974. godine kao viša škola za obrazovanje metalske struke) 2008. godine imala je 354 studenta, a ima tri smera: šumarski (obrada drveta), mašinski (proizvodno mašinstvo) i tehnološki (obućarski) smerovi. Posle diplomiranja studenti dobijaju zvanja inženjera šumarstva, tehnologije i mašinstva.[20]

Osnovne škole[uredi | uredi izvor]

OŠ Dositej Obradović u Vranju
  1. Dositej Obradović
  2. Vuk Karadžić
  3. Jovan Jovanović Zmaj
  4. Radoje Domanović
  5. Branko Radičević
  6. Svetozar Marković
  7. Škola za osnovno i srednje obrazovanje „Vule Antić“
  8. Bora Stanković Tibužde
  9. Branislav Nušić Rataje
  10. 1. maj Vrtogoš
  11. Predrag Devedžić Vranjska Banja
  12. Kralj Petar Prvi Oslobodilac Korbevac
  13. 20. oktobar Vlase
  14. Muzička škola „Stevan Mokranjac“
  15. Škola za osnovno obrazovanje odraslih

Srednje škole[uredi | uredi izvor]

  1. Gimnazija „Bora Stanković“
  2. Medicinska škola „Dr Izabel Haton“
  3. Tehnička škola
  4. Hemijsko-tehnološka škola
  5. Poljoprivredno-veterinarska škola „Stevan Sinđelić“
  6. Ekonomsko-trgovinska škola
  7. Srednja muzička škola „Stevan Mokranjac“
  8. ŠOSO „Vule Antić“

Praznici, slava i hodočašća[uredi | uredi izvor]

  • 31. januar - Dan oslobođenja Vranja 1878. godine
  • 7. septembar - Dan oslobođenja Vranja 1944. godine, dan kada su jedinice NOV-a ušle u grad, koji je već bio napušten od strane Bugara
  • Duhovi - Slava grada
  • Veliki petak - Hodočašće u crkvu Svete Petke (Krstata džamija)
  • Velika Gospojina - Hodočašće u crkvu Uspenja Presvete Bogorodice u Sobini

Simbol Vranja[uredi | uredi izvor]

Žuto cveće je simboličan naziv za Vranje

Simbol Vranja je žuto cveće, a žuta boja je tradicionalna boja Vranja. Tako na primer mnogi sportski klubovi u Vranju imaju žute dresove (KK Jug, FK Dinamo Vranje). Naziv je nastao krajem Prvog svetskog rata, tokom prolaska francuske vojske kroz Vranje.

Jedan od francuskih vojnika je baki koja je uređivala baštu nazdravio sa:

  • Bonžur (franc. Bon jour)
  • Dobar dan.

Baka koja je razumela da je vojnik rekao božur je odgovorila:

  • Nije to sine, božur, to je žuto cveće!

Muzika vranjskog kraja[uredi | uredi izvor]

Spomenik Bakiji Bakiću u Gornjoj čaršiji

Vranjski melos nadaleko je poznat. Njega je u Beograd putem svojih drama, a naročito svoje „Koštane“ i putem romana „Nečista krv“, odneo poznati Vranjanac Borisav Stanković. Naime drama „Koštana“ je drama sa pevanjem, a njeni najzanimljiviji delovi obiluju pesmom (scena Mitketa i Koštane). Muzika je veoma živopisna i vesela. Treba izdvojiti posebnu igru koja se igra u ovim krajevima pod nazivom čoček. Naravno najpoznatiji je vranjski čoček. Sem ove igre postoji veoma puno pesama, najčešće sa ljubavnim i tragičnim sadržajem. Neke od ovih pesma su našle svoje mesto i u Mokranjčevim „Rukovetima“.

Vranjske pesme su pevali mnogi, od Vasilije Radojčić do Svetlane Ražnatović, a samo se na njima proslavio Vranjanac Staniša Stošić. Sem ovih melodija, trubački orkestri su specifičnost Vranja. U samom gradu (naročito u Gornjoj čaršiji) i obližnjem selu Pavlovac postoji na desetine trubačkih orkestara. Nekoliko njih osvajalo je brojne nagrade na Saboru trubača u Guči. Najpoznatiji među njima je bio orkestar Bakije Bakića. Danas orkestar Nenada Mladenovića nastavlja tradiciju Bakijinog orkestra. Milan Mladenović, trubač iz orkestra, osvojio je prvu trubu na Saboru trubača u Guči 2007. godine, a sam orkestar je proglašen najboljim.

Vranjski običaji i verovanja[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vranjski običaji i verovanja

Vranjski običaji i verovanja su vezani za običaje gradskog i seoskog stanovništva u period pre i posle oslobođenja Vranjskog kraja od Otomanskog carstva. Većina tih običaja se vremenom menjala i gubila, a neki od njih su se sačuvali i do danas. Praktikovali su se kod svih slojeva društva, veroispovesti i etničke pripadnosti.

Postojali su običaji o rođenju, svadbeni običaji, kako kod gradskog tako i kod seoskog stanovništva vranjskog kraja. Kod seoskog stanovništva javljala se i pojava snohočenja, koja je do Drugog svetskog rata u potpunosti bila iskorenjena. Postojao je niz običaja prilikom smrti neke osobe, kao i niz običaja prilikom sahrane i godišnjice smrti. Dosta običaja je bilo i prilikom praznika kao što su Đurđevdan, krsna slava i Božić. Postojao je i običaj po imenu pročka, koji je karakterističan za južnu Srbiju i današnju Makedoniju, a isto tako i za bugarski narod.

Za proučavanje običaja vranjskog kraja vrlo su bitni Jovan Hadži-Vasiljević i Borisav Stanković. Radovi Jovana Hadži-Vasiljevića, koji su zasnovani na terenskim istraživanja, su nezaobilazan izvor prilikom proučavanja Srba od oslobođenja, pa sve do balkanskih ratova. Sadržina književnog dela Borisava Stankovića, u mnogim etnografskim i folklorističkim radovima identifikuje se kao neosporena Vranjska tradicija tj. realan opis života i običaja u Vranju. Sanja Zlatanović, istraživač saradnik Etnografskog instituta SANU, smatra da dela Borisava Stankovića igraju ključnu ulogu u tome kako Vranjanci konstruišu svoj identitet. Ona navodi: „Međutim, ono što se u Borinim delima predstavlja umetničku transpoziciju stvarnosti doživljava se kao prava starina.“

Hrana i piće[uredi | uredi izvor]

Ima veoma dobrih specijaliteta, kao i u celoj srpskoj kuhinji. Međutim, kao tipično vranjsko jelo, pomenućemo samsu - praznu pitu, prelivenu kiselim mlekom uz dodatak belog luka. Sem samse, kao tipično vranjsko jelo, možemo pomenuti i propeć - neku vrstu hleba sa sirom i jajima.

Župska klima omogućava uzgoj dobrih sorti grožđa, a samim tim i dobrih vina.

Turizam[uredi | uredi izvor]

Kazanđol

Kafane i hoteli[uredi | uredi izvor]

U periodu između dva rata Vranje je bilo živo trgovačko mesto. Vranjske kafane gostionice i hoteli, svedočile su o velikim promenama u društvu. Bile su spoj starog i novog, onog što prolazi i što se tek nazire. To se vidi i iz samih naziva tadašnjih kafana: „Amerika”, „Bojovićeva kafana”,„Bujkovac”,„Vlasina”,„Kruševac”,„Pariz”,„Carigrad”,„Šareni han”, „Žikina kafana”; i hotela: „Vranje”, „Evropa”, „Prizren”, „Proleće”, „Solun” i gostionica: „Sinđelić”, „Rusija”,„Kasina”.

Kafane su, prema uredbi o suzbijanju zaraznih bolesti, morale da se kreče i dezinfikuju jedanput u šest meseci, a svako prenoćište da ima ispravnu ventilaciju. Kao omiljeno mesto Vranjanaca, često su imale niže cene vina i rakije nego radnje.

Kafane su bile mesto okupljanja, provoda, slavlja ali i kulture, priređivane su pozorišne predstave i projekcije filmova.[21]

U starom, meraklijskom Vranju, kafane su za mnoge bile druga kuća, koje su redovno posećivali i istorijski znamenite ličnosti poput Bore Stankovića.[22]

Poznati Vranjanci[uredi | uredi izvor]

Ličnosti koje su neko vreme živele i radile u Vranju[uredi | uredi izvor]

  • Radoje Domanović, književnik, profesor vranjske gimnazije
  • Jaša Prodanović, političar, profesor vranjske gimnazije
  • Filip Filipović, političar, osnivač KPJ, izabran za poslanika Narodne skupštine Kraljevine SHS za Vranjski okrug
  • Pajsije, mitropolit skopski, neko vreme vikarni episkop vranjski, pomagao narodu u ovim krajevima odmah po oslobođenju od Turaka 1878, po njemu ime nosi Vladičin Han
  • Franja Kopša (doktor)
  • Platon Banjalučki, kao dečak pohađao školu u Vranju, gde mu je otac službovao
  • Aleksandar Davinić, novinar, satiričar, rekorder u dužini vođenja programa, direktor, glavni i odgovorni urednik Nove Slobodne reči

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Nekadašnja zgrada Gimnazije sa početka 20-tog veka, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
    Nekadašnja zgrada Gimnazije sa početka 20-tog veka, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
  • Nekadašnji izgled zgrade Načelstva, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
    Nekadašnji izgled zgrade Načelstva, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
  • Nekadašnji izgled Karađorđeve ulice sa početka 20-tog veka, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
    Nekadašnji izgled Karađorđeve ulice sa početka 20-tog veka, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
  • Nekadašnji izgled Saborne crkve sa početka 20-tog veka, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
    Nekadašnji izgled Saborne crkve sa početka 20-tog veka, iz Zavičajnog odeljenja Biblioteke u Vranju
  • Crkva svetog Nikole
    Crkva svetog Nikole
  • Spomenik Bori Stankoviću u Gradskom parku
    Spomenik Bori Stankoviću u Gradskom parku
  • Dvorište kuće Bore Stankovića
    Dvorište kuće Bore Stankovića
  • Mapa grada iz 1975. godine - mozaik na Trgu Republike
    Mapa grada iz 1975. godine - mozaik na Trgu Republike
  • Pašin konak - Zgrada Narodnog muzeja
    Pašin konak - Zgrada Narodnog muzeja
  • Stari amam
    Stari amam
  • Vranje noću
    Vranje noću
  • Gradski park
    Gradski park
  • Nova pošta u centru Vranja
    Nova pošta u centru Vranja

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d Vukanović 1978, str. 4–5
  2. ^ Kostić, M. (1969). Južno Pomoravlje - Ekonomsko-geografske odlike. Leskovački zbornik knj. 9. str. 195—202. 
  3. ^ Trifunovski, J. F. Vranjska kotlina, knj. 1. str. 11. 
  4. ^ Kostić, O. Grdelička klisura i Vranjska kotlina. Geografija, erozija i šumska privreda. str. 45. 
  5. ^ Kostić, M. (1968). Vranjsko-Bujanovačka kotlina, knj. 4. Vranjski glasnik. str. 185—186. 
  6. ^ Trifunovski, J. F. (1954). Vranje. Godišen zbornik na Filozovskitot fakultet na Univerzitetot vo Skopje, kn. 7. str. 123. 
  7. ^ Ana Komnina 1093 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. april 2009), Pristupljeno 5. 5. 2013.
  8. ^ [http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0350-0861/2009/0350-08610901051Z.pdf Književno delo Bore Stankovića i Vranje: identitetske strategije, diskursi i prakse Sanja Zlatanović, Etnografski institut SANU, Beograd]
  9. ^ Vranje / Miodrag Pešić . – Vranje, 1975.
  10. ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9. 
  11. ^ Etnička struktura nakon popisa 2011.
  12. ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7. 
  13. ^ a b v Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza Republike Srbije (SIEPA) - Grad Vranje Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. oktobar 2015), Pristupljeno 5. 5. 2013.
  14. ^ a b http://www.gradvranje.com/index_files/privreda.html Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. april 2009) Privreda grada Vranja
  15. ^ Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza Republike Srbije (SIEPA)
  16. ^ a b v g d Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, Pristupljeno 5. 5. 2013.
  17. ^ „Počinje manifestacija "Dani Vranja"”. juznasrbija.info. Pristupljeno 5. 2. 2020. 
  18. ^ „Vranjska gradska pesma u čast Stane Karaminge”. rtv-vranje.rs. Arhivirano iz originala 17. 05. 2019. g. Pristupljeno 17. 5. 2019. 
  19. ^ „Vranjska gradska pesma”. nkns.rs. Pristupljeno 17. 5. 2019. 
  20. ^ a b Zvanični sajt grada Vranja, Pristupljeno 5. 5. 2013.
  21. ^ Ostojić, Emilija (2004). Vranje na raskršću. Vranje: Narodni univerzitet, Vranje. str. 105. ISBN 86-83823-15-6. 
  22. ^ http://www.mojakafana.com. „Stare kafane i boemi u Vranju ~ Zanimljivosti”. www.mojakafana.com. Pristupljeno 2021-09-17. 
  23. ^ „Vranje i Leposavić postali pobratimi”. Jugmedia. 19. 3. 2013. Arhivirano iz originala 3. 12. 2013. g. Pristupljeno 1. 12. 2013. 
  24. ^ a b v g d đ e ž z „VIDELI OD JAGODINE: Vranje dobija izlaz na Egejsko more”. Kurir. 2. 10. 2013. Pristupljeno 1. 12. 2013. 
  25. ^ Lazić, Nikola (oktobar 2010). „Gradonačelnik na kamili”. Vranjske. Vranje. Arhivirano iz originala 3. 12. 2013. g. Pristupljeno 1. 12. 2013. 
  26. ^ „Uspostavljeni prijateljski odnosi između Vranja i Velenja”. Jugmedia. 19. 9. 2013. Arhivirano iz originala 3. 12. 2013. g. Pristupljeno 1. 12. 2013. 
  27. ^ „Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione Nowego Sącza”. Urząd Miasta Nowego Sącza (na jeziku: poljskom). Arhivirano iz originala 23. 5. 2013. g. Pristupljeno 1. 8. 2013. 
  28. ^ a b „Pobratimili se Vranje i grčki grad Trikala”. 19. 3. 2012. Pristupljeno 1. 12. 2013. 
  29. ^ „Selo Brjuhovecko dobilo srpskog pobratima”. 9tv.ru. Ruska reč. Pristupljeno 1. 12. 2013. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Врање&oldid=27695072”