Grčko-persijski ratovi

Grčko-persijski ratovi
Duel grčkog hoplita i persijskog vojnika sa atičke kilike, 5. vek p. n. e.
Vreme 499—449. p. n. e. Mesto Grčka, Mala Azija, Egejsko more, Kipar i Egipat Ishod Kalijin mir: pobeda Grka
Sukobljene strane
Grčki polisi na čelu sa Atinom i Spartom	Ahemenidsko kraljevstvo Persije
Komandanti i vođe
Histiej Aristagora Miltijad Leonida † Temistokle Pausanija Kimon Perikle	Darije I Datis Artafern Kserks I Mardonije † Megabaz

Grčko-persijski ratovi (poznati i kao Međanski ratovi ili Persijski ratovi), su bili serija ratova izmeću Ahemenidskog kraljevstva Persije i saveza grčkih polisa predvođenih Atinom i Spartom. Grčko-persijski ratovi su počeli ustankom grčkih gradova Jonije protiv Ahemenidskog kraljevstva, 499. p. n. e. koji je osvojio Joniju sredinom 6. veka p. n. e. Ustanak maloazijskih Grka je eventualno ugušen 494. p. n. e. kada je grčka flota odlučno poražena u pomorskoj bici kod Lade. Vojna pomoć koji su pružili pobunjenim Jonskim Grcima, gradovi kontinentalne Grčke bili su izgovor za eventualni casus belli (razlog za rat) Persijskog carstva protiv grčkih polisa.

Prva invazija Persije protiv Grčke, desila se 493. p. n. e. kada je persijska flota uništena od nevremena kod rta Atos. Istovremeno persijska vojska primorala je Makedoniju da stupi u vazalni odnos sa Persijom. Sledeći napad Persije, godine 490. p. n. e., bio je upućen radi kažnjavanja Atine i Eretrije koji su pružili vojnu pomoć Jonjanima tokom Jonskog ustanka. Persijanci su osvojili i razorili Eretriju, međutim nisu uspeli da osvoje Atinu jer su odlučno poraženi u Maratonskoj bici. Persijski car Darije I je planirao novi pohod protiv Grčke, ali je preminuo 486. p. n. e. Njegov sin i naslednik, Kserks je pokrenuo veliku vojsku protiv Grčke 480. p. n. e. veliki persijski napad na Grčku, primorao je helenske gradove da osnuju odbrambeni savez na čelu sa Spartom, 481. p. n. e. Avgusta 480. p. n. e. Kserks na čelu velike vojske je prešao bez otpora Makedoniju i Tesaliju i bio je primoran da se zaustavi u Termopilskom klancu na samom ulazu južne Grčke. U tom klancu grčke snage, predvođene spartanskim kraljem Leonidom su pružile ogorčeni otpor Persijancima koji su pretrpeli znatne gubitke. Persijanci su uspeli da zaokruže i unište grčke snage posle tri dana i omoguće ulaz u južnu Grčku. Ahemenidska vojska je osvojila i razorila praznu Atinu čije je stanovništvo napustilo uoči persijskog napada. Uprkos lakom osvajanju Atine, persijska flota je odlučno poražena u pomorskoj bici kod Salamine i sam Kserks je bio primoran da se povuče u Aziju, ostavljajući deo svoje vojske pod komandom Mardonija u Tesaliji. Sledeće 479. p. n. e. u bici kod Plateje ujedinjena grčka vojska je porazila persijske trupe dok istovremeno grčka flota je porazila persijsku flotu kod Mikale, definitivno otklonivši persijsku opasnost od Grčke.

Vojni uspesi su omogućili Grcima da pređu u kontraofanzivu, formiraju Delski savez i na čelu sa Atinom oslobode grčke gradove Male Azije i Helesponta od persijske vladavine. Preko vremena Delski savez se pretvorio u Atinsku pomorsku imperiju koja je intervenisala u persijske provincije Kipra i Egipta, izazivajući i promovišući ustanke protiv Ahemenidskog kraljevstva. Neprijateljstva izmeću Helena i Persijanaca su trajala do 449. p. n. e. kada je potpisan Kalijin mir koji je okončao Grčko-persijske ratove.

Istoriografija

Tokom Grčko-persijskih ratova desila se odlučna tranzicija u istoriografiji. Raniji vladari Egipta, Babilone i Asirije imali su običaj da ostavljaju natpise sa oficijelnim ishodom istorijskih događaja koji su se desili tokom njihovih vladavina i koji su proslavili njihove podvige. Međutim period Grčko-persijskih ratova se smatra od odlučnog značaja u svetskoj istoriji zbog samog razvoja istorije kao nauke. Mada tokom 6. veka p. n. e. u helenskom svetu su postojali takozvani logografi, pisci koji su zapisivali događaje i geografske podatke, poput Hekateja iz jonskog grada Mileta, Herodot iz Alikarnasa se smatra prvim naučnikom istoričarom u svetskoj istoriji, uprkos tome što njegove Istorije koje se smatraju glavnim izvorom ne samo Grčko-persijskih ratova već i periodu od nekoliko vekova pre tih sukoba, nisu toliko koliko Istorija Peloponeskog rata, potonjeg istoričara Tukidida. Herodot (otprilike 485—429. p. n. e.) se smatra prvim pravim istoričarom u istoriji. Njegovo delo, Istorije, koje su Aleksandrijski intelektualci u 3. veku p. n. e. podelili u devet knjiga, i svakoj knjizi dali po jedno ime od svakih devet Muza iz Grčke mitologije, je glavni izvor Grčko-persijskih ratova i pretežno se odnosi na tom sukobu kao na sukobu Evrope i Azije. Istoričar koji je nasledio Herodota, Tukidid, se smatra prvim naučnim istoričarom dok istoričaru iz Alikarnasa nedostaje naučna vrlina koja je odlikovala njegovog naslednika i autora Istorije Peloponeskog rata. Rimski besednik Ciceron je nazvao Herodota, ocem Istorije, iz razloga kao odlikovanje njega samoga kao prvog istoričara koji je istraživao svoje izvore, i koji je verovatno više puta stupio u kontakt sa neposrednim učesnicima Grčko-persijskih ratova, kako sa helenske tako i sa „varvarske” strane. Herodotova verodostojnost je bila deo velike debate tokom same antike. Grčki istoričar i biograf iz 2. veka n. e. Plutarh je kritikovao Heorodota kao istorijskog izvora isuviše odanog Persijancima, i napisao je delo poznato kao „O Herodotovoj neozbiljnosti” gde kritikuje Alikarnasca kao neprimerenog istoričara. Uprkos tim optužbama, kao i Herodotovim naučno prihvaćenim preterivanjima, naročito o brojnosti persijske vojske, Herodot se smatra veoma pouzdanim izvorom za Grčko-persijske ratove. Zbog preovladavanja helenskih istoričara, Grčko-persijski ratovi su napisani sa Grčkog gledišta. Ne postoje pisani ostaci iz doba Ahemenida koji se odnose na Persiju, koja je inače generalno oskudna o pisanim izvorima. Jedan izuzetak je istorija Grčko-persijskih ratova koju je napisao grčki lekar Ktesija, koji je boravio na persijskom dvoru krajem 5. veka p. n. e. Ktesija se međutim zbog njegovog lošeg stila pisanja kao i velikom broju grešaka ne smatra pouzdan izvor Grčko-persijskih ratova. Herodotovu istoriju Grčko-persijskih ratova je nastavio Tukidid, gde je atinski istoričar opisao Atinsku ekspanziju na račun Persijanaca i stvaranje moćne Atinske pomorske države. Grčko-persijski ratovi se generalno danas smatraju prvim ratovima koji su detaljno istorijski dokumentovani, pored svih Herodotovih preterivanja i mitoloških dodavanja.

Originalni istorijski izvori o Grčko-persijskim ratovima ne zaustavljaju se samo na Herodota, već uključuju i izvestan broj drugih antičkih autora koji međutim nisu bliski istorijskom periodu Grčko-persijskih ratova. Ostali važni izvori Grčko-persijskih ratova su Diodor sa Sicilije u svojoj Istorijskoj biblioteci iz 1. veka p. n. e. Važni podaci o helensko-persijskim sukobima, mogu se dodatno naći u Plutarhovim, Uporednim životopisima iz 2. veka n. e. Opisujući živote plemenitih Grka i Rimljana, Plutarh pridaje podrobne podatke o životima ličnosti koji su igrali istaknutu ulogu u Grčko-persijskim ratovima, poput Temistokla i Aristida. Rimski izvori ne spominju Grčko-persijske ratove, izuzev Kornelija Nepa i Justina u nekim delovima njihovih radova. Karakteristično je da vizantijska biblioteka iz 10. veka n. e. Suda, ima prilično podrobne podatke o tom često nazivanom sukobu civilizacija.

Uvod

Tokom 6. veka p. n. e. Helenski svet se nalazio u velikom usponu. Grci su tokom perioda Druge velike kolonizacije naselili obale Crnog mora, južne Italije, Sicilije, severne Afrike kao i daleke obale zapadnog Mediterana. Tokom tog perioda Grčki svet je bio podeljen na stotine malih gradova-država koji su bili poznatiji kao polisi. Najnapredniji i najbogatiji deo helenskog sveta nije se u to doba nalazio u kontinentalnoj Heladi već na egejskim obalama Male Azije, u regionu koji je kolektivno ostao poznat u istoriji kao Jonija. Jonija, koja je naseljena Grcima tokom 10. i 9. veka p. n. e. nakon velike Dorske seobe u samoj Grčkoj, je tokom Arhajske ere bila najrazvijeniji deo helenskog sveta. Grčki gradovi Jonije, Eolide i Doride su bili daleko prosperitetniji od ostalih helenskih polisa zahvaljujući pre svega izvanrednom geografskom položaju koji im je obezbeđivao izvanredne veze sa trgovinskim putevima Srednjeg istoka. Karakteristično je da je u samoj Joniji rođena filozofska misao, predvođena prvim priznatim filozofom u istoriji, Talesom iz Mileta.

Prvom polovinom 6. veka p. n. e. kraljevina Lidija koja je bila predvođena kraljem Krezom, je krenula u osvajanje helenskih gradova uz obalu Male Azije. Uprkos tome što je Krez posle izvesnog vremena osvojio grčke gradove, on je sam bio veliki helenofil i dopustio je grčkim gradovima široku autonomiju, ne sprečavajući, nego već u suštini podržavajući njihov ekonomski i kulturni procvat. Jonski Grci su imali više koristi od Lidijske vladavine nego štete. Lidijska kraljevina sa sedištem u gradu Sardu je bila veoma korisna Helenima kao cordonne sanitairre protiv velikih istočnjačkih imperija koje su se nalazile na istočnim granicama Lidije.

Persijska ekspanzija

Glavni članak: Ahemenidsko kraljevstvo

U 7. veku p. n. e. Persija, mala kraljevina na jugozapadnom delu današnjeg Irana nalazila se u vazalnom odnosu prema moćnom Međanskom carevinom koja je dominirala prostorima današnjeg Irana i bila je najmoćnija među Iranskim državama. Godine 612. p. n. e. Međansko carstvo zajedno sa Neo-Babilonskim carstvom je definitivno ukinulo Asirsko kraljevstvo zauzimajući velike delove Mesopotamije i dominirajući velikim delom Srednjeg istoka. Nagli uspon Persije je počeo za vreme vladavine kralja Kira II, Velikog, (559—529. p. n. e.) Naime persijski kralj je došao u otvoreni sukob sa Međanskim carem Astijagom koji je pokrenuo vojsku protiv njega. Kir je uspeo da ubedi protivničku vojsku da digne ustanak protiv sopstvenog kralja i na taj način je uspeo da porazi Međane i osnuje Persijsko carstvo. U tom carstvu su istaknutu ulogu pored Persijanaca igrali i sami Međani, što nije ni čudo da se u helenskim izvorima Persijanci često poistovećuju sa Međanima. Nagli uspon Persije nakon nestanka Međanskog carstva je poremetio ravnotežu sila na Bliksom istoku. Uznemireni kralj Lidije, Krez je sklopio savezništvo sa Babilonom i sa Egiptom kako bi otklonio Persijsku opasnost od svoje države. Lidijski kralj je posle savetovanja od strane Delfskog hrama odlučio da napadne prvi Persijance. U krvavoj bici kod Pterije, godine 547. p. n. e. niko nije pobedio međutim brojna superiornost Kirove vojske primorala je Kreza da se povuče prema glavnom gradu Lidije, Sardu. U odlučujućoj bici kod Sarde, 546. p. n. e. Lidijska vojska je bila potučena do nogu dok je sam Krez bio verovatno zarobljen. Na taj način je osvojena Lidijska kraljevina koja je prestala da postoji. Persijanci su nastavili posle toga sa osvajanjem maloazijske obale Egejskog mora, efikasno stavljajući pod svoju kontrolu helenske gradove Male Azije kao i ostrve istočnog Egejskog mora koja su izrazila lojalnost persijskom caru.

Uvodna faza rata.

Godine 539. p. n. e. Kir Veliki je osvojio Babilonu i ukinuo je Neo-Babilonsko carstvo. Na taj način Persija je postala najsnažnija država na Bliskom istoku. Persijanci su prema većini procena bili prva nacija koja je bila svesna kako se vlada nekim carstvom gde multietnička koegzistencije je neophodna da bi zadržala jedinstvo same države. Karakteristično je da su Persijanci pokazivali veliku toleranciju prema stranim običajima i verama i bili su veoma svesni da su vladali velikim delom sveta. Sam veliki kralj Persijanaca, Kir II, je lično davao takve primere pokazujući svojim vojnicima da cene i poštuju strane običaje. Snažno tolerantan stav prema osvojenim narodima omogućio je Persijancima da prošire svoje carstvo. Kir II je umro 529. p. n. e. kada je najverovatnije poginuo u vojnoj kampanji protiv nomadskog naroda Masageta. Kira je nasledio njegov sin Kambiz koji je proširio svoje carstvo, osvajajući Egipat. Kambiz je umro pod nerazjašnjenim okolnostima 522. p. n. e. U Persijskom carstvu je usledila dinastijska kriza i borba za vlast, iz te borbe kao pobednik je izašao plemić pod imenom Darije. Darije je imao daleke krvne veze sa vladajućom dinastijom, što mu je omogućilo da legalizuje svoju vlast. Darije je označio Ahemenisa kao svog i Kirovog zajedničkog pretka i dao ime Ahemenidska, svojoj dinastiji.

Darije I, je proširio svoju carevinu na račun svojih severnih i istočnih suseda i tokom njegove vladavine Persijsko carstvo je dostiglo vrhunac svoje teritorijalne ekspanzije. Kada je stupio na presto, novi persijski car se suočio sa velikim brojem ustanaka, naročito u Babiloniji i u Elamu koji bili ugušeni u krvlju. Pored toga Persijsko carstvo se proširilo prema istoku i severu i dostiglo svoj teritorijalni vrhunac. Krajem 6. veka p. n. e. Ahemenidsko kraljevstvo se prostiralo od planinskog lanca Himalaja u Centralnoj Aziji do južne obale Dunava na Balkanu, i od antičke Etiopije i Libije na Zapadu do doline Inda na istoku. Darije osim značajan osvajač se dokazao pored toga i kao veoma efikasan administrator. Persijski car je korenito reformirao monetarni sistem carstva. On je uveo zajedničku monetu, takozvani Darik, zlatan novac koji je imao cilj da ujedini trgovačka područja prostranog carstva. Međutim takva monetarna politika je istovremeno bila štetna za ekonomske interese helenskih gradova iz razloga zašto zlatni Darici su imali veću vrednost od helenskog novca. Pored monetarne politike Darije je nasuprot Kira, negovao profil čvrstog i strogog vladara, čineći njegovu vladavinu potpuno apsolutističkom i efikasno centralizujući sopstvenu vlast. Krajem 6. veka p. n. e. Ahemenidsko kraljevstvo Persije je bilo najveće carstvo u dotadašnjoj istoriji čovečanstva i njegove armije su se smatrale nepobedivim.

Jonski ustanak

Persija 490. p. n. e.

Glavni članak: Jonski ustanak

Grčko-persijski ratovi trajali su pedeset godina, sa dužim ili kraćim predasima (499.-449. p. n. e.). Sukobi su počeli kada su Grci u Maloj Aziji pokušali da se oslobode persijske vlasti. Pobuna koju su podigli pod vođstvom grada Mileta poznata je u istoriji pod nazivom Jonski ustanak (499.-494. p. n. e.). Znajući da se sami ne mogu izboriti s ogromnom persijskom vojskom, pobunjenici su potražili saveznike u Grčkoj. Najpre su se obratili Sparti kao najmoćnijem polisu. Pozvali su Spartance da osvoje Aziju i persijsku prestonicu Suzu, gde ih je u carskim riznicama čekalo bogatstvo dostojno boga Zevsa. Spartanski kralj je upitao miletske izaslanike koliko traje put od obale Male Azije do Suze. Kada je saznao da je za to potrebno tri meseca, odbio je da pomogne pobunjenicima. Oni su se potom obratili Atinjanima, koji su poslali 20 trijera, lako naoružanih brodova.

Pobunjenici su u početku imali dosta uspeha. Ustanak se naglo širio. Na jugu je zahvatio ostrvo Kipar, a na severu gradove na obalama Helesponta i Propontide. Persijski car Darije morao je brzo da reaguje. Usklađenim akcijama tri velike vojske uspeo je da sa svih strana opkoli Milet, središte pobune. Odlučujuća bitka odigrala se 494. p. n. e. kod ostrva Lade na ulazu u miletsku luku. Persijska flota, sastavljena od egipatskih i feničanskih brodova, razbila je helenske snage; Milet je osvojen i spaljen. Ovi događaji označili su slom Jonskog ustanka.

Kako Maraton danas izgleda

Maratonska bitka

Glavni članak: Maratonska bitka

Nekoliko godina posle sloma Jonskog ustanka Darije I je preuzeo veliki pohod na Heladu. Izgovarao se da želi da kazni Atinjane jer su pružili pomoć pobunjenicima. Toliko je žudeo za osvetom da je, prema predanju, jednom svom robu naredio da ga za vreme svakog obeda podseća na Atinjane. Darijeva prava namera bila je, u stvari, da osvoji čitavu Heladu.

Persijska vojska je 490. p. n. e. prešla Egejsko more i iskrcala se na Maratonskom polju u Atici. U boju koji se tu odigrao pobedu su odneli Atinjani iako su njihove snage bile znatno malobrojnije. Kada je u zoru dat znak za borbu, atinski vojnici su jurnuli na Persijance. Poslednjih nekoliko desetina metara su pretrčali, da bi što više smanjili učinak preciznih varvarskih strelaca. Grčki istoričar Herodot beleži da su Persijanci pomislili da su Atinjani poludeli, ugledavši ih gde napadaju trkom, bez strelaca i konjice. Potom su napali varvare s leđa. Persijanci su počeli u neredu da se povlače; Atinjani su ih gonili i ubijali. Pretrpevši velike gubitke (u boju je poginulo 6400 Persijanaca i samo 192 Atinjana), Darijeve snage su se na kraju dokopale svojih brodova i povukle iz Grčke. Po predanju, jedan atinski vojnik (Filipidis) je pretrčao 42 km od Maratonskog polja do Atine da bi građane izvestio da su pobedili. Došao je do Atine i rekao: „Pobedili smo!” Istog trenutka je izdahnuo. Od tog dana se u njegovu čast i čast boraca na Maratonskom polju, stari Heleni su napravili igru koja se zove „maraton”, koja se i dan danas izvodi na Olimpijskim igrama.

U godinama posle maratonske bitke, vodeća uloga u političkom životu Atine pripala je čuvenom državniku Temistoklu. On je postavio temelje atinske pomorske moći. Zahvaljujući otkriću nove srebronosne žile u rudnicima na jugu Atike, državna blagajna je bila puna novca. Temistokle je eklesiju uspeo da ubedi da se taj novac, koji je trebalo da bude podeljen Atinjanima, upotrebi za izgradnju 200 trijera. Ovi brodovi, na kojima počiva snaga Atine, činili su okosnicu helenske flote koja se u sledećim decenijama borila protiv Persijanaca.

Termopilska bitka

Glavni članak: Termopilska bitka

Bitka kod Artemizija

Glavni članak: Bitka kod Artemizija

Bitka kod Salamine

Glavni članak: Bitka kod Salamine (480. p. n. e.)

Bitka kod Plateje

Glavni članak: Bitka kod Plateje