| Supereon
|
Eon
|
Era
|
Perioda
|
Epoha
|
Kat
|
Najznačajniji događaji
|
Početak, milioni godina
|
|
|
Fanerozoik
|
Kenozoik[1]
|
Kvartar[2][3]
|
Holocen
|
Atlantik
|
Završava se poslednji period glacijacije i razvija se ljudska civilizacija. Završava se kvartarno ledeno doba i počinje sadašnji interglacijal. Nastaje pustinja Sahara na prostoru pređašnjih savana, razvija se poljoprivreda, nastaju prvi gradovi. Paleolitske/neolitske (Kameno doba) kulture počinju da se razvijaju od 10 hiljadite godine p.n.e, koje se su zaslužne za kasniji nastanak Bakarnom (3500 god. p.n.e.) i Bronzanom dobu (2500 god. p.n.e.). Tokom Gvozdenog doba (1200 god. p.n.e.) razvijaju se kulture u pogledu složenosti i tehničkih dostignuća. Razvijaju se mnoge praistorijske kulture širom sveta, što je konačno dovelo do razvoja klasične antičke kulture, kao što je Rimsko carstvo, pa kulture srednjeg veka, sve do današnjih. Malo ledeno doba prouzrokovalo je kretko zahlađenje na severnoj hemisferi od 1400—1850. godine. Vulkan na planini Tambora je imao erupciju 1815. godine, što je dovelo do „godine bez Sunca“ (1816.) u Evropi i Severnoj Americi. Količina ugljen-dioksida u atmosferi porasla je sa 100 ppmv, koliko je bilo na kraju poslednje glacijacije, na 385 ppmv, koliko je danas. To je, prema nekima, izazvalo globalno zagrevanje i klimatske promene. Porast količine ugljen-dioksida tumači se antropogenim faktorom, odnosno industrijskom revolucijom.
|
0.011430 ± 0.00013
|
| Boreal
|
| Pleistocen
|
Visla
|
Procvat, a zatim, i izumiranje velikog broja velikih sisara (pleistocenska megafauna). Odvija se evolucija i nastanak savremenog čoveka. Kvartarno ledeno doba nastavlja se glacijacijama i interglacijacijama (praćeno porastom količine ugljen-dioksida u vazduhu). Poslednji glacijalni maksimum (pre 30 000 godina), poslednji glacijalni period (pre 18000—15000 godina). Gašenje ljudskih kultura iz kamenog doba, povećanje tehničke složenosti u odnosu na prethodne kulture iz ledenog doba, pogotovo na Mediteranu i u Evropi. Supervulkan Toba eruptirao je pre 75000 godina, što je izazvalo vulkansku zimu koja je dovelo ljudski rod (Homo) na ivicu izumiranja.
|
0.126 ± 0.005*
|
| Em
|
0.500?
|
| Zala
|
1.806 ± 0.005*
|
| Holštajn
|
2.588 ± 0.005*
|
| Elster
|
0.500?
|
| Kromer
|
0.500?
|
| Menap
|
0.500?
|
| Val
|
0.500?
|
| Eburon
|
0.500?
|
| Tegelen
|
0.500?
|
| Brigen
|
0.500?
|
| Neogen
|
Pliocen
|
Zanklinski
|
Intenziviranje sadašnjih klimatskih uslova. Sadašnje ledeno doba počinje pre oko 2,58 miliona godina. Hladna i vlažna klima. Pojavljuju se australopiteci i mnogi savremeni rodovi sisara i mekušaca. Pojavljuje se Homo habilis.
|
3.600 ± 0.005*
|
| Pjačentin
|
5.332 ± 0.005*
|
| Želas
|
5.332 ± 0.005*
|
| Miocen
|
Pont
|
Umereno hladna klima, uslovljena povremenim ledenim dobima. Orogeneza na severnoj hemisferi. Tokom ovog perioda razvijaju se savremene familije sisara i ptica. Razvijaju se konji i mastodonti. Trave su opšte prisutne. Pojavljuju se prvi čovekoliki majmuni. Događa se Kajkourška orogeneza kojom nastaju Južni Novozelandski Alpi, a koja traje i danas. U Evropi se usporava alpska orogeneza, ali traje sve do danas. Karpatskom orogenezom nastaju Karpati u centralnoj i istočnoj Evropi. U Grčkoj i Egejskom moru usporava se helenska orogeneza, ali traje sve do danas. Tokom srednjeg miocena dogodilo se izumiranje živog sveta. Usled velike rasprostranjenosti šuma snižava se koncentracija ugljen-dioksida u atmosferi sa 650 ppmv na 100 ppmv.
|
7.246 ± 0.05*
|
| Panon
|
11.608 ± 0.05*
|
| Sarmat
|
13.65 ± 0.05*
|
| Baden
|
15.97 ± 0.05*
|
| Karpat
|
20.43 ± 0.05*
|
| Otnang
|
23.03 ± 0.05*
|
| Egenburg
|
23.03 ± 0.05*
|
| Eger
|
23.03 ± 0.05*
|
| Paleogen
|
Oligocen
|
Hat
|
Topla klima koja se postepeno menja u hladnu. Brza evolucija i diverzifikacija faune, posebno sisara. Događa se adaptivna radijacija i rasprostiranje savremenih skrivenosemenica.
|
28.4 ± 0.1*
|
| Rupel
|
33.9 ± 0.1*
|
| Eocen
|
Priabon
|
Promena klime, prelaz ka hladnoj. Procvat primitivnih sisara (kao što su redovi Creodontia, Condylarthra, Uintatheria) koji nastavljaju da se razvijaju tokom cele epohe. Pojavljivanje nekoliko „savremenih“ familija sisara (npr. primitivni kitovi). Pojava prvih trava. Ponovna glacijacija Antarktika i formiranje njegove ledene kape. Događajem Azola[4] otpočinje ledeno doba, i hladna klima, koja se javlja do današnjih dana usled rasprostiranja i raspadanja morskih algi koje su doprinele velikom smanjenju ugljen-dioksida u atmosferi, i to sa 3800 ppmv na 650 ppmv. Kraj Laramijske i Sevirske orogeneze Stenovitih planina u Severnoj Americi. U Evropi počinje alpska orogeneza. Počinje Helenska orogeneza u Grčkoj i Egejskom moru.
|
37.2 ± 0.1*
|
| Barton
|
40.4 ± 0.2*
|
| Lutet
|
48.6 ± 0.2*
|
| Iper
|
55.8 ± 0.2*
|
| Paleocen
|
Tanet
|
Tropska klima. Odigrava se adaptivna radijacija sisara, omogućena nestajanjem dinosaurusa. Prvi veliki sisari (veći od medveda). Počinje Alpska orogeneza u Evropi i Aziji. Indijski potkontinent se sudara za Azijom pre 55 miliona godina, a Himalajska orogeneza počinje pre 52—48 miliona godina.
|
58.7 ± 0.2*
|
| Seland
|
61.7 ± 0.3*
|
| Danski
|
65.5 ± 0.3*
|
| Mezozoik
|
Kreda
|
Gornja
|
Mastriht
|
Razvijaju se biljke skrivenosemenice, kao i nove grupe insekata. Pojavljuju se savremenije prave košljoribe. Prisutni su amoniti, belemniti, rudisti, školjke i morski ježevi. Mnogo novih tipova dinosaurusa (tiranosaurus, titanosaurus, hadrosaurusi i ceratopsidi) se razvija na kopnu, kao i savremeni krokodili; U moru su se pojavile Mosasauria i savremene ajkule. Primitivne ptice postepeno zamenjuju pterosaure. Pojavljuju se torbari, kljunari i placentalni sisari. Raspada se Gondvana. Početak laramijske i sevijerske orogeneze Stenovitih planina. Količina ugljen-dioksida u vazduhu bliska današnjoj.
|
70.6 ± 0.6*
|
| Kampan
|
83.5 ± 0.7*
|
| Santon
|
85.8 ± 0.7*
|
| Konijak
|
89.3 ± 1.0*
|
| Turon
|
93.5 ± 0.8*
|
| Cenoman
|
99.6 ± 0.9*
|
| Donja
|
Alb
|
112.0 ± 1.0*
|
| Apt
|
125.0 ± 1.0*
|
| Barem
|
130.0 ± 1.5*
|
| Otriv
|
136.4 ± 2.0*
|
| Valendin
|
140.2 ± 3.0*
|
| Berijas
|
145.5 ± 4.0*
|
| Jura
|
Malm
|
Titon
|
Od biljaka, česte su golosemenice (naročito četinari, benetiti i cikasi) i papratnjače. Razvijen veliki broj tipova dinosaurusa, kao što su sauropodi, karnosaurusi i stegosaurusi. Česti su sisari, ali su malih dimenzija. Pojavljuju se prve ptice i gušteri. Dalje se razvijaju ihtiosaurusi i pleziosaurusi. U morima su najčešće školjke, amoniti i belemniti. Vrlo su česti i morski ježevi, zajedno sa morskim krinovima, morskim zvezdama, sunđerima, i terebratulidnim i rinhonelidnim brahiopodama. Pangea se deli na Gondvanu i Lauraziju. Količina ugljen-dioksida u vazduhu bila je 4-5 puta veća od današnje (1200-1500ppmv).
|
150.8 ± 4.0*
|
| Kimeridž
|
155.7 ± 4.0*
|
| Oksford
|
161.2 ± 4.0*
|
| Doger
|
Kelovej
|
164.7 ± 4.0
|
| Bat
|
167.7 ± 3.5*
|
| Bajes
|
171.6 ± 3.0*
|
| Alen
|
175.6 ± 2.0*
|
| Lijas
|
Toars
|
183.0 ± 1.5*
|
| Plensbah
|
189.6 ± 1.5*
|
| Sinemur
|
196.5 ± 1.0*
|
| Hetanž
|
199.6 ± 0.6*
|
| Trijas
|
Gornji
|
Retski
|
Od životinja na kopnu dominiraju arhosauri kao dinosaurusi, u okeanima ihtiosaurusi i notosaurusi, a u vazduhu pterosaurusi. Konodonti postaju manji i sve više liče na sisare. Pojavljuju se prvi sisari i krokodili. Na Zemlji vlada Dicrodium flora. Javljaju se veliki predstavnici vodozemaca (Temnospondyli). U morima su odlično zastupljeni amoniti. Pojavljuju se savremeni korali i prave košljoribe. U Južnoj Americi traje Andska orogeneza, a kimerijska u Aziji. Počinje rangitotska orogeneza na Novom Zelandu. Završava se hanter-bovenska orogeneza u Severnoj Australiji, Kraljičinim ostrvima i Novom Južnom Velsu (260-225Ma).
|
203.6 ± 1.5*
|
| Norički
|
216.5 ± 2.0*
|
| Karnijski
|
228.0 ± 2.0*
|
| Srednji
|
Ladinski
|
237.0 ± 2.0*
|
| Anizijski
|
245.0 ± 1.5*
|
| Donji
|
Olenjoški
|
249.7 ± 1.5*
|
| Indski
|
251.0 ± 0.7*
|
| Paleozoik
|
Perm
|
Gornji
|
Tatarski
|
Kontinenti se spajaju u superkontinent Pangeu, formiraju se Apalači. Kraj perm-karbonske glacijacije. Povećava se brojnost sinapsida (pelikosaurus i terapside), dok parareptili i vodozemci ostaju prisutni. Tokom srednjeg perma su golosemenice i mahovine zamenile floru koja je formirala ugljonosne slojeve. Razvijaju se tvrdokrilci i dvokrilci. Marinski život buja na toplim plitkim grebenima; brojne su foraminifere, školjke, amonoidi, brahiopode. Događaj Permsko-trijaskog izumiranja desio se pre oko 251 milion godina, kada je izumrlo oko 95% živog sveta na Zemlji uključujući sve trilobite, graptolite i blastoide. Završava se Uralska orogeneza na granici Evrope i Azije. Počinje hanter-bovenska orogeneza u Australiji čime nastaju Makdonelove planine.
|
253.8 ± 0.7*
|
| Kazanski
|
260.4 ± 0.7*
|
| Ufim
|
260.4 ± 0.7*
|
| Donji
|
Kungur
|
265.8 ± 0.7*
|
| Artinški
|
268.4 ± 0.7*
|
| Sakmar
|
270.6 ± 0.7*
|
| Aselski
|
268.4 ± 0.7*
|
| Karbon
|
Gornji
|
Stefan
|
Dešava se nagla adaptivna radijacija krilatih insekata, od kojih su pojedini (Protodonata, Palaeodictyoptera) veoma krupni. Pojavljuju se prvi kopneni vodozemci, kao i šume krupnih papratnjača. U morima su od životinja česti gonijatiti, brahiopode, briozoe, školjke i korali. Razvijaju se i foraminifere sa ljušturicom. Najveći nivo kiseonika i atmosferi. Uralska orogeneza u Evropi i Aziji. Hercinska orogeneza se odigrava tokom srednjeg i kasnog donjeg karbona.
|
303.9 ± 0.9*
|
| Vestfal
|
306.5 ± 1.0*
|
| Namir
|
306.5 ± 1.0*
|
| Donji
|
Vizej
|
Veliko primitivno drveće, prvi kopneni četvoronožci, i morske škorpije žive ugljonosne priobalne močvare. Lobe-finned rhizodonts are dominant big fresh-water predators. U okeanima, rane ajkule su rasprostranjene i raznolike; echinoderms (naročito krinoide i blastoide) obilne. Korali, briozoe, gonijatide i brahiopode (Productida, Spiriferida, itd.) veoma česte, ali trilobiti i nautiloidi opadaju. Glacijacija u istočnoj Gondvani. Tuhua orogeneza na Novom Zelandu opada.
|
318.1 ± 1.3*
|
| Turnej
|
306.5 ± 1.0*
|
| Devon
|
Gornji
|
Famen
|
Pojavljuju se papratnjače (prečice, rastavići i prave paprati), kao i semene paprati. Paralelno, nastaju insekti. Svetskim okeanom dominiraju strofomenidne i atripidne brahiopode, rugozni i tabulatni korali i morski ljiljani. Gonijatitni amonoidi su veoma brojni, a pojavljuju se i glavonošci nalik na sipe. Opada brojnost trilobita i riba sa oklopom, dok se povećava brojnost kičmenjaka (riba) sa vilicom. Pojavljuju se rani vodeni predstavnici vodozemaca. "Old Red Continent" of Euramerica. Beginning of Acadian Orogeny for Anti-Atlas Mountains of North Africa, and Appalachian Mountains of North America, also the Antler, Variscan, and Tuhua Orogeny in New Zealand.
|
374.5 ± 2.6*
|
| Franski
|
385.3 ± 2.6*
|
| Srednji
|
Žive
|
391.8 ± 2.7*
|
| Ajfelski
|
397.5 ± 2.7*
|
| Donji
|
Emski
|
407.0 ± 2.8*
|
| Praški
|
411.2 ± 2.8*
|
| Lohkovski
|
416.0 ± 2.8*
|
| Silur
|
Gornji
|
Ladloski
|
Na kopnu se pojavljuju prve vaskularne biljke (rinije), stonoge i artropleuride. Mora naseljavaju ostrakode i prvi kičmenjaci sa vilicom. Euripteride dostižu gigantske razmere. Tabulatni i rugozni korali, brahiopode i morski ljiljani su česti u morima. Fauna trilobita i mekušaca je raznovrsna, za razliku od siromašne faune graptolita. Početak Kaledonske orogeneze, u toku koje nastaju planine u Engleskoj, Irskoj, Velsu i Škotskoj (Kaledonidi) i Skandinavskih planina.
|
418.7 ± 2.7*
|
| Srednji
|
Venločki
|
421.3 ± 2.6*
|
| Donji
|
Landoverski
|
426.2 ± 2.4*
|
| Ordovicijum
|
Gornji
|
Ašgil
|
Dalja diverzifikacija beskičmenjaka. Brojni su predstavnici korala, brahiopoda, školjki, trilobita, ostrakoda, briozoa, bodljokožaca i graptolita. Pojavljuju se prve kopnene biljke i gljive. Početkom periode postojalo je ledeno doba.
|
445.6 ± 1.5*
|
| Karadok
|
468.1 ± 1.6*
|
| Srednji
|
Landil
|
471.8 ± 1.6*
|
| Lanvirin
|
471.8 ± 1.6*
|
| Donji
|
Arenig
|
478.6 ± 1.7*
|
| Tremadok
|
488.3 ± 1.7*
|
| Kambrijum
|
Gornji
|
Posdamijan
|
U morima se dešava intenzivna adaptivna radijacija i diverzifikacija organizama („kambrijumska eksplozija"). Nastaje većina savremenih tipova beskičmenjaka i tip hordata (grupa Conodonta). Koralne Archaeocyatha su česte pa izumiru. Anomalokaride žive kao džinovski predatori, većina edijakarske faune izumire. Nastaje Gondvana. Slabi Petermann orogeneza na Australijskom kontinentu (pre 550-535 miliona godina). Ross orogeneza na Antarktiku. Adelaide Geosyncline (Delamerian Orogeny), majority of orogenic activity from 514-500 MYA. Lachlan Orogeny on Australian Continent, c. 540-440 MYA. Atmospheric Carbon Dioxide content roughly 20-35 times present-day (Holocene) levels (6000 ppmv compared to today's 385 ppmv).
|
496.0 ± 2.0*
|
| Srednji
|
Akadijan
|
513.0 ± 2.0
|
| Donji
|
Georgijan
|
542.0 ± 1.0*
|
Prekam-
brijum
|
Protero-
zoik
|
Neo-
proterozoik
|
Edijakarijum
|
Iz ovog perioda potiču dobri i relativno brojni fosili prvih višećelijskih životinja. Edijakarska fauna se razvija u morima. Postoje fosili tragova verovatno crvoklike vrste Trichophycus pedum i slični. Prvi predstavnici sunđera. Brojni su enigmatični predstavnici edijakarske faune (poput Dickinsonia) bez uočene veze sa savremenim predstavnicima. Taconic Orogeny in North America. Aravalli Range orogeny in Indian Subcontinent. Beginning of Petermann Orogeny on Australian Continent. Beardmore Orogeny in Antarctica, 633-620 MYA.
|
630 +5/-30*
|
| Kriogenijum
|
Mogući period snežna grudva Zemlje. Fosili su još retki. Rodina počinje da se raspada. Kasna Ruker / Nimrod orogeneza na Antarktiku se sužava.
|
850
|
| Tonijum
|
Rodinia supercontinent persists. Trace fossils of simple multi-celled eukaryotes. First radiation of dinoflagellate-like acritarchs. Grenville Orogeny tapers off in North America. Pan-African orogeny in Africa. Lake Ruker / Nimrod Orogeny in Antarctica, 1000 ± 150 MYA. Edmundian Orogeny (c. 920 - 850 MYA), Gascoyne Complex, Western Australia. Adelaide Geosyncline laid down on Australian Continent, beginning of Adelaide Geosyncline (Delamerian Orogeny) in that continent.
|
1000
|
Mezo-
proterozoik
|
Stenijum
|
Narrow highly metamorphic belts due to orogeny as Rodinia formed. Late Ruker / Nimrod Orogeny in Antarctica possibly begins. Musgrave Orogeny (c. 1080 MYA), Musgrave Block, Central Australia.
|
1200
|
| Ektazijum
|
Platform covers continue to expand. Green algae colonies in the seas. Grenville Orogeny in North America.
|
1400
|
| Kalimijum
|
Platform covers expand. Barramundi Orogeny, MacArthur Basin, Northern Australia, and Isan Orogeny, c. 1600 MYA, Mount Isa Block, Queensland.
|
1600
|
Paleo-
proterozoik
|
Staterijum
|
First complex single-celled life: protists with nuclei. Columbia is the primordial supercontinent. Kimban Orogeny in Australian Continent ends. Yapungku Orogeny on North Yilgarn craton, in Western Australia. Mangaroon Orogeny, 1680-1620 MYA, on the Gascoyne Complex in Western Australia. Kararan Orogeny (1650- MYA), Gawler Craton, South Australia.
|
1800
|
| Orosirijum
|
The atmosphere became oxygenic. Vredefort and Sudbury Basin asteroid impacts. Much orogeny. Penokean and Trans-Hudsonian Orogenies in North America. Early Ruker Orogeny in Antarctica, 2000 - 1700 MYA. Glenburgh Orogeny, Glenburgh Terrane, Australian Continent c. 2005 - 1920 MYA. Kimban Orogeny, Gawler craton in Australian Continent begins.
|
2050
|
| Riacijum
|
Bushveld Formation formed. Huronian glaciation.
|
2300
|
| Siderijum
|
Oxygen Catastrophe: banded iron formations formed. Sleaford Orogeny on Australian Continent, Gawler Craton 2440-2420 MYA.
|
2500
|
| Arhaik
|
Neoarhaik
|
Stabilization of most modern cratons; possible mantle overturn event. Insell Orogeny, 2650 ± 150 MYA. Abitibi greenstone belt in present-day Ontario and Quebec begins to form, stablizes by 2600 MYA.
|
2800
|
| Mezoarhaik
|
First stromatolites (probably colonial cyanobacteria). Oldest macrofossils. Humboldt Orogeny in Antarctica. Blake River Megacaldera Complex begins to form in present-day Ontario and Quebec, ends by roughly 2696 MYA.
|
3200
|
| Paleoarhaik
|
Iz ovog perioda potiču najstariji potvrđeni mikrofosili i prve poznate bakterije koje proizvode kiseonik. Možda su se u ovom periodu formirali najstariji kratoni na zemlji (poput Kanadskog štita i kratona Pilbara). Rejnerova orogeneza na Antarktiku.
|
3600
|
| Eoarhaik
|
Javljaju se prvi mogući mikrofosili jednostavnih jednoćelijskih oblika života (verovatno bakterije i možda arheje).
|
3800
|
Hadajk
|
Donji imbrijum
|
Ova era se preklapa sa krajem „poznog jakog bombardovanja” (lunarne kataklizme) unutrašnjih planeta sunčevog sistema.
|
c.3850
|
| Nektarijum
|
Ova era je dobila naziv prema lunarnoj geološkoj vremenskoj skali kada su nastali Nektarijski basen i ostali najveći mesečevi baseni usled događaja velikih udara.
|
c.3920
|
| Basenska grupa
|
Nastala najstarija poznata stena (4.030 Ma). Prvi oblici života i samo-razmnožavajućih RNK molekula su mogli nastati na Zemlji oko 4.000 Ma tokom ove ere. Napijer orogeneza na Antarktiku, pre oko 4.000 ± 200 miliona godina.
|
c.4150
|
| Kriptik.
|
Najstariji poznati mineral je Cirkon, 4.406±8 Ma. Formiranje Meseca (4.533 Ma), pretpostavlja se usled velikog udara. Formiranje Zemlje (4.567,17 do 4.570 Ma)
|
c.4570
|
- ^ Neogen i paleogen prema staroj podeli pripadali su tercijaru koji se više ne izdvaja.
- ^ Kvartarne tvorevine se izdvajaju i prikazuju na geološkim kartama prema genezi.
- ^ Traju pregovori po pitanju gornje granice pliocena odnosno donje granice pleistocena.
- ^ Prema studiji vezanoj za Arktičku klimu, Biološkog instituta, Univerziteta u Utrehtu (engl. Institute of Environmental Biology , Utrecht University) azola paprat je imala značajnu ulogu u promeni klime pre oko 55 miliona godina koja se promenila iz tropske u hladnu. Ta paprat je imala veliko rasprostranjenje čime je doprinela obaranju koncentracije ugljen-dioksida u vazduhu.
|
