Demografija

Mapa država po broju stanovnika

Tomas Maltus

Demografija (δήμος [démos] – „narod“, γραφή [graphé] – „opisivati“) je društvena nauka o stanovništvu. Ovaj termin je prvi upotrebio belgijski statističar Ašil Gijar (Achille Guillard) 1855. godine. Demografija istražuje i proučava zakonitosti i pravilnosti u biološkom i migratornom kretanju stanovništva, promene u demografskim strukturama (biološkim, socio-ekonomskim i intelektualnim), proučava kakve su vrste te zakonitosti, njihovo kvantitativno i kvalitativno delovanje i utvrđuje međusobne odnose kretanja stanovništva sa drugim društvenim i ekonomskim pojavama. Demografija je interdisciplinarna nauka povezana sa matematikom i statistikom, ekonomijom, sociologijom, medicinom i epidemiologijom, psihologijom, antropologijom i biologijom. Ovo nauka ima relativno kratku istoriju, koja intenzivno počinje 1798. godine, kada je izdata knjiga An Essay on the Principle of Population (Esej o principima stanovništva) Tomasa Maltusa.

Demografska analiza ispituje i meri dimenzije i dinamiku stanovništva; može da obuhvati cela društva ili grupe definisane kriterijumima kao što su obrazovanje, nacionalnost, vera i etnička pripadnost. Obrazovne institucije obično tretiraju demografiju kao oblast sociologije, iako postoji niz nezavisnih odeljenja za demografiju. Ove metode su prvenstveno razvijene za proučavanje ljudskih populacija, ali su proširene na različite oblasti u kojima istraživači žele da znaju kako se populacije društvenih aktera mogu menjati tokom vremena kroz procese rođenja, smrti i migracije. U kontekstu ljudskih bioloških populacija, demografska analiza koristi administrativne podatke da bi razvila nezavisnu procenu populacije. Procene demografske analize se često smatraju pouzdanim standardom za procenu tačnosti popisnih informacija prikupljenih u bilo kom trenutku. U radnoj snazi, demografska analiza se koristi za procenu veličina i tokova populacija radnika; u populacionoj ekologiji fokus je na rađanju, smrti, migraciji i imigraciji pojedinaca u populaciji živih organizama, alternativno, u društvenim humanističkim naukama može uključiti kretanje firmi i institucionalnih oblika. Demografska analiza se koristi u raznim kontekstima. Na primer, često se koristi u poslovnim planovima, da opiše stanovništvo povezano sa geografskom lokacijom preduzeća. Demografska analiza se obično skraćuje kao DA. Za Popis stanovništva SAD 2010. godine, Biro za popis stanovništva SAD je proširio svoje DA kategorije. Takođe, kao deo popisa stanovništva SAD iz 2010. godine, DA sada takođe uključuje komparativnu analizu između nezavisnih procena stanovanja i popisnih adresa u različitim ključnim vremenskim tačkama.

Demografija pacijenata čini srž podataka za bilo koju medicinsku ustanovu, kao što su kontakt informacije o pacijentima i hitnim slučajevima i podaci sa medicinskih kartona pacijenata. Ti podaci omogućavaju identifikaciju pacijenta i njegovu kategorizaciju u kategorije radi statističke analize. Demografija pacijenata uključuje: datum rođenja, pol, datum smrti, poštanski broj, etničku pripadnost, krvnu grupu, kontakt informacije za hitne slučajeve, porodičnog doktora, podatke o pružaocu osiguranja, alergije, glavne dijagnoze i glavnu istoriju bolesti.

Formalna demografija ograničava svoj predmet proučavanja na merenje populacionih procesa, dok šira oblast socijalne demografije ili proučavanja stanovništva takođe analizira odnose između ekonomskih, društvenih, institucionalnih, kulturnih i bioloških procesa koji utiču na stanovništvo.

Osnove nauke

Demografija kao nauka o dinamici stanovništva obuhvata proučavanje njegove veličine, strukture i podele, kao i to kako se stanovništvo menja tokom vremena zbog rađanja, umiranja, migracija i starenja. Demografska analiza može da se odnosi na celokupno stanovništvo ili grupe definisane kriterijumima kao obrazovanje, nacionalnost, religija, ekonomska aktivnost i ostalim. Postoji mnogo podela demografije po različitim kriterijumima. Najčešće se u evropskim zemljama deli na: medicinsku, matematičku, socijalnu i ekonomsku. Grane matematičke, ekonomske i socijalne demografije su se veoma razvile poslednjih godina.

Česta podela demografije je i na formalnu i materijalnu demografiju. Formalna demografija proučava čiste demografske varijable: rađanje, umiranje, migracije i statističke manipulacije u vezi ovih pokazatelja. Materijalna demografija (population studies) je šire polje demografije koje podrazumeva proučavanje: fertiliteta, mortaliteta, i migracija u širem socio-ekonomskom i kulturnom kontekstu koristeći pritom kvantitativne i kvalitativne metode. Primena računara u 20. veku nije zaobišla ni ovu nauku, tako da na osnovu primene informacionih sistema možemo lakše vršiti kompjuterske simulacije i raditi projekcije stanovništva za budućnost sa više zavisnih varijabli, takođe mnogi novi oblici uticanja na brojno stanje i kvalitet populacije kao što su kloniranje i reprogenetika će u budućnosti doći do većeg izražaja.

Bilo je puno polemika o potrebi postojanja demografije kao samostalne discipline, čak i o tome da li je demografija nezavisna nauka ili set povezanih poddisciplina kao što su matematička, ekonomska, socijalna i istorijska demografija. Tome je posledica da danas mnogi demografi rade u mnogim disciplinama pored demografije (ekonomiji, sociologiji, antropologiji).

Podaci i metode

Demografija se oslanja na upotrebu ogromnih količina podataka, uključujući rezultate popisa stanovništva i beleženje rođenja, braka i smrti. Prvi moderni popis je obavljen u francuskim teritorijama Severne Amerike 1665. godine, a moderni u današnjem smislu je obavljen 1801. godine u Engleskoj i Velsu kada je i određeno da će se obavljati svakih 10 godina. Ovaj metod skupljanja demografskih podataka se danas koristi u celom svetu.

Vidi takođe demografska statistika.

U mnogim zemljama, posebno u trećem svetu, pouzdani demografski podaci se još uvek teško prikupljaju. Stanovništvo Nigerije je, na primer, tokom 1980-ih procenjeno na oko 100 miliona ljudi, dok je popisom stanovništva iz 1991. popisano manje od 89 miliona ljudi.

Važni pojmovi

Očekivano trajanje života u svetu, Svetska zdravstvena organizacija 2012.

80+   77,5+   75+   72,5+   70+   67,5+   65+

60+   55+   50+   45+   40+   Manje od 40

Važni pojmovi u demografiji:

• Opšta stopa nataliteta, godišnji broj živorođenih na hiljadu stanovnika sredinom godine posmatranja. Pošto ova mera zavisi od ukupnog stanovništva to je ona više mara rasta stanovništva nego mera nivoa rađanja.
• Opšta stopa plodnosti ili fertiliteta, godišnji broj živorođenih na 1000 žena u fertilnom kontingentu (često se uzima period od 15. do 49. godine starosti, ali ponekad i od 15. do 44. godine).
• Specifične stope fertiliteta po starosti, godišnji broj živorođenih (od majki starih između x do x+n) na 1000 žena u određenim starosnim grupama (obično starost po petogodišnjim starosnim grupama 15-19, 20-24 itd.)
• Opšta stopa smrtnosti ili mortaliteta, godišnji broj umrlih na 1000 stanovnika sredinom perioda posmatranja.
• Stopa smrtnosti odojčadi ili infantilnog mortaliteta, godišnji broj umrle dece mlađe od 1 godine na 1000 živorođenih.
• Očekivano trajanje života, broj godina koje pojedinac određene starosti može očekivati da će doživeti iz aktuelni nivo smrtnosti po starosti.
• Stopa ukupnog fertiliteta, broj živorođenih na 1 ženu u njenom reproduktivnom životu, ako bude rađala po istim specifičnim stopama fertiliteta po starosti kao i u godini posmatranja, to jest to je suma specifičnih stopa fertiliteta po starosti. Za prosto obnavljanje stanovništva potreban je nivo od oko 2,14 dece po ženi, pri niskim mortalitetnim uslovima.
• Bruto stopa reprodukcije, broj ženske dece koje će roditi žena u toku svog reproduktivnog perioda po aktuelnim specifičnim stopama fertiliteta, a može se izračunati i kao proizvod stope ukupnog fertiliteta i verovatnoće rađanja ženskog deteta (0,485).
• Neto stopa reprodukcije, broj ženske dece koje će roditi jedna žena po istim specifičnim stopama mortaliteta i stopama fertiliteta kao u godini posmatra, to jest ako bude izložena datom rasporedu rađanja i umiranja. Za prosto obnavljanje stanovništva potrebno je da ova mera bude 1, što bi značilo da svaka žena rodi 1 žensko dete. Ova mera se može dobiti i kao proizvod bruto stope reprodukcije i medijane verovatnoće doživljenja za starost od 50 godina.

Da bi se eliminisao uticaj starosne strukture na izradu pokazatelja mortalitetnih uslova rade se tablice mortaliteta ili života u kojima se za svaku pojedinačnu starosnu grupu (u potpunim tablicama mortaliteta) ili petogodišnju starosnu grupu (u skraćenim, približnim tablicama mortaliteta) prikazuje nivo smrtnosti. Tablice mortaliteta, kao demografski model, su dobre jer pokazuju očekivano trajanje života, kao sažeti podatak za komparaciju mortalitetnih i zdravstvenih uslova među državama. Demografski model tablica mortaliteta se primenjuje i u drugim naukama, posebno u epidemiologiji, osiguranju, aktuarstvu...

Osim ovog modela vrlo je poznat demografski model stabilnog stanovništva, koji se koristi pri analizi stanovništva kada su fertilitet i mortalitet konstantni tokom vremena. Poznat je i longitudinalni metod ili analiza istorije događaja koji koriste i druge nauke.

Istorijski razvoj

Delo Džona Graunta (John Graunt) Natural and Political Observations upon the Bills of Mortality (Prirodna i politička posmatranja na osnovu računa smrtnosti) iz 1662. godine za područje Londona sadrži primitivni oblik tablica mortaliteta. Astronom i matematičar Edmond Halej (Edmond Halley) razvio je tablice mortaliteta kao osnovu za matematiku životnog osiguranja. Prve kompletne tablice izradio je 1693. godine. Pri kraju 18. veka britanski ekonomista Tomas Robert Maltus (Thomas Malthus) zaključio je da se stanovništvo nesmetano povećava, i da ja kao takvo predmet eksponencijalnog rasta. Strahovao je da će porast stanovništva premašiti porast u proizvodnji hrane, pa se stanovništvo uvek živeti u gladi (vidi Maltuska katastrofa). Maltusa su videli kao intelektualnog oca ideja prenaseljenosti. Kasnije su sofisticiranije i realističnije modele predstavili Bendžamin Gomperc i Pjer Fransoa Veril. U 20. veku su reafirmisana razmišljanja Maltusa o prekomernom rastu stanovništva i potrebi zaustavljanja tog rasta kroz ideje neomaltuzijanstva koje su posebno istaknute kroz rad Rimskog kluba. U opravdanost Maltusovih sumnji ide u prilog što je Svet početkom XX veka imao manje od 2 milijarde stanovnika, dok je krajem istog XX veka broj stanovnika bio veći od 6 milijardi.

'Razvoj stanovništva Sveta

Godina	Broj stanovnika
1804.	1.000.000.000
1927.	2.000.000.000
1960.	3.000.000.000
1974.	4.000.000.000
1987.	5.000.000.000
1999.	6.000.000.000
2012.	7.000.000.000

Trenutni broj stanovnika Sveta, a i broj stanovnika bilo kog dana počev od 1970. godine, možete videti na POPULATION CLOCK-y ovde

Demografska tranzicija

Tvorac demografske tranzicije je američki demograf Frank Noteštajn 1945. godine, a ideju je dobio od francuskog demografa Adolfa Londrija koji je razlikovao 3 etape u razvitku stanovništva, razlikujući pritom isto toliko modela rađanja: primitivan, intermedijaran i moderan. Prelaz sa nivoa visokog nataliteta i mortaliteta, karakterističnog za agrarna društva, na nivo niskog nataliteta i mortaliteta, koji karakteriše industrijalizovano, razvijeno društvo naziva se demografska tranzicija, demografski prelaz ili demografska revolucija (latinski transire - preći). Prva država koja je prošla kroz demografsku tranziciju je bila Francuska.

Demograf Bleker je podelio demografsku tranziciju na pet etapa:

1. visoka stacionarna etapa ili predtranziciona etapa gde su visoke stope nataliteta i mortaliteta pa stanovništvo stagnira.
2. rana etapa ekspanzije stanovništva sa visokim stopama nataliteta i već opadajućim stopama mortaliteta, stanovništvo polako raste.
3. kasna etapa ekspanzije stanovništva sa opadajućim stopama nataliteta, ali i još bržim opadanjem stopa mortaliteta pa je znatan rast stanovništva.
4. niska stacionarna etapa sa niskim stopama i nataliteta i mortaliteta kada stanovništvo ponovo stagnira.
5. opadajuća etapa ili posttranziciona etapa sa niskom stopom mortaliteta i još nižom stopom nataliteta, stanovništvo opada.

Holandski demograf Dirk van de Ka poslednju etapu demografske tranzicije, koju odlikuje depopulacija, naziva druga demografska tranzicija. Demografskoj tranziciji u zemljama Trećeg Sveta je prethodila epidemiološka tranzicija, u vidu iskorenjivanja raznih infektivnih i parazitskih bolesti od kojih je stanovništvo često oboljevalo, što je uslovilo nezapamćen rast stanovništva u drugoj polovini 20. veka.

Populaciono odeljenje Ujedinjenih nacija očekuje da će apsolutan broj odojčadi i dece u Svetu početi da opada 2015. godine, a broj dece do 15 godina 2025. Demografi Međunarodnog instituta iz Austrije očekuju da će svetsko stanovništvo dostići 9 milijardi do 2070. godine. Tokom 21. veka će prosečna starost nastaviti da raste.

Ekonomska demografija

Ekonomska demografija proučava demografske okvire formiranja radne snage koja je jedno od sredstava za rad, i kao takva vrlo važna demografska i, posebno, ekonomska varijabla. Ova grana demografije je šira od ekonomike radne snage jer proučava i ekonomske posledice starenja stanovništva, formiranje politike ekonomskog i privrednog razvoja, problematiku tražnje, potrošnje, formiranja kapitala, problematiku poreske i investicione politike i ostale demo-ekonomske fenomene. U razvijenim zemljama u oblasti marketinga i menadžmenta velika se pažnja posvećuje demografskim karakteristikama (demographics) populacija u kojima sprovode svoje aktivnosti, kako bi se našli pravi načini delovanja na ciljanu grupu. Postoji cela naučna teorija koja svetske tržišne tokove vide kao zavisne od posledica starenja tzv. BUMERA, odnosno generacije koja je rođena za vreme baby boom-a posle Drugog svetskog rata. Po ovoj teoriji Hipi pokret odgovara periodu njihove adolescencije, period privrednog oporavka -periodu njihove ekonomske aktivnosti, a period recesije- periodu njihovog starenja i neaktivnosti. Studije demografije se na većini Univerziteta u Svetu izučavaju zajedno sa studijama ekonomije.

Populaciona politika

Važna grana demografije je populaciona politika, koja bi trebalo da na pravi način odgovori na aktuelne demografske tokove, i da ih usmeri u skladu sa društveno-ekonomskim planovima za budućnost. Takođe bi trebalo da informiše stanovništvo o zaštiti reproduktivnog zdravlja, da politički odgovori na starenje stanovništva, da sankcioniše prekomerno rađanje, ili da ga motiviše kada je ispod nivoa proste reprodukcije. Mere populacione politike daju rezultate samo ako se strpljivo i uporno sprovode. U okviru ove grane demografske politike nalazi se imigraciona politika, način političkog delovanja na starenje stanovništva, suzbijanje širenja polnih bolesti i SIDE, seksualno prosvećivanje, širenje metoda i sredstava kontracepcije, planiranje porodice, primena novih tehnika u otkrivanju naslednih oboljenja, prosvećivanje stanovništva o štetnosti psihoaktivnih supstanci...

Vidi još

• Projekcije stanovništva
• Biodemografija
• Demografska genetika (genetika stanovništva)
• Eugenika
• Makrodemografija
• Demogeografija (populaciona geografija ili geografija stanovništva)
• Etnodemografija

Literatura

• Josef Ehmer, Jens Ehrhardt, Martin Kohli (Eds.): Fertility in the History of the 20th Century: Trends, Theories, Policies, Discourses. Historical Social Research 36 (2), 2011.
• Glad, John. 2008. Future Human Evolution: Eugenics in the Twenty-First Century. Hermitage Publishers, ISBN 1-55779-154-6
• Gavrilova N.S., Gavrilov L.A. 2011. Ageing and Longevity: Mortality Laws and Mortality Forecasts for Ageing Populations [In Czech: Stárnutí a dlouhověkost: Zákony a prognózy úmrtnosti pro stárnoucí populace]. Demografie, 53(2): 109–128.
• Preston, Samuel, Patrick Heuveline, and Michel Guillot. 2000. Demography: Measuring and Modeling Population Processes. Blackwell Publishing.
• Gavrilov L.A., Gavrilova N.S. 2010. Demographic Consequences of Defeating Aging. Rejuvenation Research, 13(2-3): 329–334.
• Paul R. Ehrlich (1968), The Population Bomb Controversial Neo-Malthusianist pamphlet
• Leonid A. Gavrilov & Natalia S. Gavrilova (1991), The Biology of Life Span: A Quantitative Approach. New York: Harwood Academic Publisher, ISBN 3-7186-4983-7
• Andrey Korotayev & Daria Khaltourina (2006). Introduction to Social Macrodynamics: Compact Macromodels of the World System Growth. Moscow: URSS ISBN 5-484-00414-4 [1]
• Uhlenberg P. (Editor), (2009) International Handbook of the Demography of Aging, New York: Springer-Verlag, pp. 113–131.
• Paul Demeny and Geoffrey McNicoll (Eds.). 2003. The Encyclopedia of Population. New York, Macmillan Reference USA, vol.1, 32-37
• Phillip Longman (2004), The Empty Cradle: how falling birth rates threaten global prosperity and what to do about it
• Sven Kunisch, Stephan A. Boehm, Michael Boppel (eds) (2011). From Grey to Silver: Managing the Demographic Change Successfully, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-642-15593-2
• Joe McFalls (2007), Population: A Lively Introduction, Population Reference Bureau [2] Arhivirano 1 jun 2013 na sajtu Wayback Machine
• Ben J. Wattenberg (2004), How the New Demography of Depopulation Will Shape Our Future. Chicago: R. Dee, ISBN 1-56663-606-X
• Perry, Marc J. & Mackun, Paul J. Population Change & Distribution: Census 2000 Brief. (2001)
• Preston, Samuel; Heuveline, Patrick; and Guillot Michel. 2000. Demography: Measuring and Modeling Population Processes. Blackwell Publishing.
• Schutt, Russell K. 2006. "Investigating the Social World: The Process and Practice of Research". SAGE Publications.
• Siegal, Jacob S. (2002), Applied Demography: Applications to Business, Government, Law, and Public Policy. San Diego: Academic Press.
• Wattenberg, Ben J. (2004), How the New Demography of Depopulation Will Shape Our Future. Chicago: R. Dee, ISBN 1-56663-606-X

Spoljašnje veze

• Pregled svetskih demografskih pokazatelja
• Kratki pregled svetskih socio-demografskih pokazatelja
• PopulationData.net Informacije i karte o stanovništvu širom Sveta.
• Demografski podaci o SAD.
• Studije demografije na Univerzitetu Berkli
• Centar za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka u Beogradu.
• Centar za demografska istraživanja Banja Luka
• Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu
• Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu
• Quick demography data lookup (archived 4 March 2016)
• Demography na sajtu Curlie
• Historicalstatistics.org Links to historical demographic and economic statistics
• United Nations Population Division: Homepage
  • World Population Prospects, the 2012 Revision, Population estimates and projections for 230 countries and areas (archived 6 May 2011)
  • World Urbanization Prospects, the 2011 Revision, Estimates and projections of urban and rural populations and urban agglomerations
  • Probabilistic Population Projections, the 2nd Revision, Probabilistic Population Projections, based on the 2010 Revision of the World Population Prospects (archived 13 December 2012)
• Java Simulation of Population Dynamics.