Dioklecijanova palata

Dioklecijanova palata Dioklecijanova palača
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Istorijski kompleks Splita sa Dioklecijanovom palatom
Mesto	Split, Hrvatska
Koordinate	43° 30′ 29″ S; 16° 26′ 18″ I
Uključuje	Golden Gate Vestibule of Diocletian's Palace
Kriterijum	kulturna: ii, iii, iv
Referenca	97
Upis	1979. (3. sednica)
Veb-sajt	http://whc.unesco.org/en/list/97

Dioklecijanova palata je građevina u Splitu, u Dalmaciji, današnja Hrvatska koju je izgradio car Dioklecijan u 3. veku.

Dioklecijan je dao da se ova velika palata sazida kako bi u njoj proveo poslednje godine života posle abdikacije 1. maja 305. Sagrađena je u zalivu koji se nalazi na južnoj strani malog poluostrva koji zadire u Jadransko more sa dalmatinske obale, 6,5 km udaljenom od Solina, glavnog grada rimske provincije Dalmacije. Teren na kome je palata sagrađena se blago naginje ka moru. To je tipično karstni teren, niski krečnjački grebeni koji se pružaju od istoka ka zapadu s pukotinom od laporca između njih.

Ova palata je danas srce unutrašnjeg grada Splita gde se mogu naći najznačajnije istorijske građevine. Važnost Dioklecijanove palate daleko nadilazi njen lokalni značaj zbog dobre očuvanosti i građevina iz kasnijih istorijskih perioda, od rimskih vremena pa nadalje, koji daju posebnu draž starom Splitu. Palata je jedna od najpoznatijih arhitektonskih i kulturnih građevina na hrvatskoj jadranskoj obali i zauzima značajno mesto u mediteranskoj, evropskoj i svetskoj baštini.

U novembru 1979. UNESKO je prihvatio predlog da se istorijski centar Splita, sagrađen oko palate, uključi na listu Svetske baštine.

Split - Dioklecijanova palata snimljena iz vazduha

Osnova palate je nepravilni pravougaonik s kulama na zapadnom, severnom i istočnom pročelju. Ona kombinuje vrednosti luksuzne vile s vojničkim logorom, sa širokim kapijama i osmatračnicama. Palata je okružena zidinama, i u svoje vreme je u njoj stanovalo preko 9.000 ljudi.

Jedino južno pročelje, koje se uzdiže direktno sa, ili vrlo blizu mora, nije zaštićeno zidovima. Razvijena arhitektonska kompozicija galerija s arkadama na višim spratovima razlikuje se od grubljeg izgleda ostala tri pročelja. Monumentalne kapije u sredini svakog od ovih zidova vode do unutrašnjeg dvorišta. Južna Morska kapija je jednostavnijeg izgleda i manjih dimenzija od ostale tri. Verovatno je njena prvobitna namena bila da bude privatni imperatorov prolaz ka luci ili kao ulaz za snabdevanje.

Peristil, centralni trg

Voda za palatu dovođena je iz reke Jadra blizu Solina. I danas se mogu videti impresivni ostaci akvadukta duž puta od Splita do Solina. Akvedukt je znatno restauriran u 19. veku.

Britanski neoklasicistički arhitekt Robert Adam je ispitao ostatke palate i 1764. objavio knjigu „Ruševine palate cara Dioklecijana u Splitu u Dalmaciji“ (Ruins of the Palace of the Emperor Diocletian at Spalatro in Dalmatia).

Gradnja

Na osnovu podataka iz rimske mape, poznate kao „Pojtingerova tabla", u toj uvali već ranije se nalazilo naselje Spalatum, čiji ostaci i veličina do danas nisu utvrđeni. Početak gradnje Dioklecijanove palate nije tačno utvrđen. Pretpostavlja se da je to bilo oko 295. godine, nakon uvođenja „tetrarhije" (vladavina četvorice). Ipak, deset godina nakon te odluke, kada je Dioklecijan abdicirao 305. godine, palata još nije bila dovršena, a postoje naznake da su se neki radovi odvijali dok je sam car boravio u njoj. Ne zna se po čijoj je arhitektonskoj ideji palata izgrađena i ko su bili njeni graditelji. Međutim, urezana grčka imena Zotikos i Filotas, kao i brojna urezana grčka slova, ukazuju na to da su mnogi graditelji poticali iz istočnog dela carstva, odnosno da je Dioklecijan sa sobom doneo majstore sa istoka. Ipak, vrlo je verovatno da je veliki deo radne snage imao lokalno poreklo.

Osnovni materijal je dolazio iz neposredne blizine. Beli krečnjak je dolazio iz Brača i manji deo iz Segeta kod Trogira; bigar se vadio iz korita obližnjih reka, a opeka se izrađivala u radionicama koje su se nalazile u blizini. Palata kao celina nije imala neposredni uzor u dotadašnjoj rimskoj građevini. Njena autentičnost dolazi od njene osnovne funkcije i podešavanja položaja.

Arhitektura

Model Dioklecijanove palate

Podrumi Dioklecijanove palate su poput peristila (iznad gore) mesto čestih događaja

Njegov oblik podseća na kastrum - vojni logor. Spoljni zidovi su skoro pravougaoni, dimenzije 175-181 h 216 m, a kule na uglovima palate prate tradiciju vojne arhitekture. Pošto je palata bila daleko od najbližeg velikog grada 6 km (Salona), bila je okružena bedemima. A unutrašnji izgled palate podseća na vojni kamp, glavne vertikalne ulice odgovaraju glavnim logorskim ulicama. Bilo je četiri ulaza u palatu. Tri sa kopnene i jedan sa morske strane. Celi prostor palate bio je podeljen na dva dela, ali drugačije namene. U severnom delu bile su zgrade za poslugu, vojsku, skladišta i drugi objekti. U južnom, raskošnijem delu, koji je zbog izravnavanja sa severnim bio podignut nad obraslim podstrukturama ( podrum palate), postojali su predmeti namenjeni carskoj porodici. Ni fasade nisu bile iste.

Deo južnog zida palate danas.

Najreprezentativnija je bili južna, okrenuta prema moru. U donjem delu (kojeg je u Dioklecijanovo vreme zapljuskivalo more) nalazili su se manji otvori i vrata Medena vrata. Istočna i zapadna fasade su slične i bez ukrasa, a vrata na njima se zovu srebrna vrata i gvozdena vrata. Na severnoj fasadi bio je glavni ulaz u palatu sa dvostrukim vratima sa arhitravom - Zlatna vrata, na kojoj je postavljen luk sa nišama u kojima su kipovi (verovatno Jupiter i četiri tetrarha). Od dve glavne ulice, kardo je vodio na peristil, otvoreni prostor ispred carevog stana. na čijoj se levoj strani nalazio carev mauzolej (danas je to Splitska katedrala). Na desnoj strani peristila bilo je tri hramova. Prvi je Jupiterov, a druga dva se danas zovu Kibelin i Venerin, mada ova imena nisu potvrđena. U careve odaje se ulazilo iz protirona preko predvorja. Prethodni raspored prostorija se može rekonstruisati uz pomoć prizemnih sala, koje su jednako uređene.

Zidine

Nacrt Dioklecijanove palate

Palata je u prizemlju dizajnirana kao pravougaonik, ali je prilagođavanje terenu, prilikom izgradnje, prouzrokovala manja odstupanja (istok: 214,97 m, sever: 174,74 m, jug: 181,65 m). Fasadni zidovi palate u donjim delovima su masivni i jednostavni bez otvora, a u gornjim delovima su izloženi velikim prozorima koji su jednostavni prema kopnu, tj. na zapadnim, severnim i istočnim fasadama, a odvojeni vencima, konzolama i polu-liftovima na južnoj fasadi s pogledom na more. Spoljašnji zidovi palate, osim zapadnog, u velikoj meri su očuvani do danas. Šesnaest kula na fasadnim zidovima okrenutim ka kopnu daju palati karakterističan izgled tvrđave. Tri do danas dobro očuvana kopnena ulaza su arhitektonski raščlanjeni, posebno na severu, što je bio glavni ulaz iz Salone. Južna, morska vrata, jednostavne i male dimenzije, takođe su dobro očuvana.

Unutrašnjost

Kroz kopnena vrata preko odbrambenih dvorišta, pristupilo su širokim ulicama, okruženim tremovima. Glavne ulice spajale su se u centru palate, uz koje se prema jugu prostirao otvoreni prostor - peristil, okruženom svodovima sa lukovima. Sveti prostori istočno i zapadno od peristila bili su uokvireni zidovima. U istočnom prostoru, do danas je sačuvana monumentalna građevina spoljnog osmougaonog, a unutrašnjeg kružnog nacrta, obložena kupolom od opeke i raščlanjena iznutra sa dva niza kolona i venaca, kao i frizom u kome su uz nestalu centralnu figuru, sačuvana poprsja Dioklecijana i njegove žene Prisile. Zgrada se spolja graniči sa tremom, koji je do danas očuvan. U ranijim izvorima ova zgrada spominje se kao Hram Jupitera, a u novijoj naučnoj literaturi kao Dioklecijanov mauzolej. U zapadnom svetom prostoru, do danas se vrlo dobro očuvao mali hram pravougaonog nacrta, bogato ukrašenim svodom. Prema ranijim opisima to je Janov ili Asklepijev hram, a prema nedavnoj literaturi Jupiterov hram. U istom području su nedavno pronađeni ostaci dva hrama kružnog nacrta. Prema opisu splitskog kanjona Prokulijana iz 16. veka, južni hram bio je posvećen Kibeli i severni Veneri. Sa južne strane, srednje stepenište se spušta do prizemne dvorane i povezuje južna vrata sa središtem palate. Dva bočna stepeništa uzdižu se u tremu protirona, iz kojeg se pristupa predvorju, predprostoru carskih odaja.

Careve odaje

Ova struktura je spolja kvadratnog oblika, a unutar kružnog oblika, zatvorena kupolom. Odatle se pripristupalo carevim odajama koje se na dubini od 40 m protezalo preko južne fasade; one su samo delimično sačuvane na gornjem spratu, ali gotovo potpuno očuvane njegove prizemne odaje, pa s obzirom na kompatibilnost gornje i donje ravni, može se sagledati potpun raspored i izgled gornjeg prostora. Na zapadnoj strani gornjeg sprata sačuvani su ostaci dvorane sa kupolom i dve dvorane sa apsidama, dok na istoku postoje delovi osmougaone trpezarije sa tri kružne dvorane. Zid zapadne kružne dvorane je očuvan u punoj visini. Dioklecijanove odaje je međusobno povezivala duga prostorija uz južne fasade, iz koje je kroz 42 prozora i 3 balkona bio otvoren pogled prema moru. Severno od carevih odaja, nedavno su pronađena dva kupatila, jedna na zapadnoj, a druga u istočnoj dvorani. U severnom delu palate bile su dve zgrade, koje su se graničile glavnim i kosim ulicama paralelno sa spoljašnjim zidovima. Na nekoliko mesta u palati pronađeni su delovi prvobitnog kanalizacionog sistema. Vodeni put dužine 9 km je isporučivao palatu sa pitkom vodom, a njegov veći deo je još uvek u upotrebi.

Osobine

Originalni rimski kameni pločnik.

Prema svojoj kompoziciji, Dioklecijanova palata nosi u sebi elemente carske vile, helenističkog grada i utvrđenog vojnog logora (kastrum). Čvrstim, dobro obrađenim kamenom zidani su reprezentativni delovi, kao i svi ostali delovi izloženi većim naprezanjima. Obloženi ili presvučeni delovi zida bili su izrađeni od finog sitnog kamena, poravnati u određenim intervalima sa četiri reda opeke. Svodovi su napravljeni od laganog rečnog kamena (sedre), delovi većih koncentrisanih naprezanja u svodovima su napravljeni od opeke. Tavanice i krovne konstrukcije bili su drveni. Dekorativni dizajn arhitektonskih elemenata je karakterističan za način rada u istočnom delu Rimskog carstva. Iz dimenzija sačuvanih delova, proizilazi da je palata izgrađena prema projektu rimskih otisaka.

Korišćen materijal iz palate

Crkva Santa Marija dela Salute u Mlecima izgrađena je delimično od kamenih blokova od osam tornja Dioklecijanove palate sa severnog i istočnog zida, koje su porušene po naređenjima mletačkog vladara Alvisea Zorzija.

Razvoj

Zanimljivi reljefi sa splitske krstionice iz crkve svetog Ivana, bivši Jupiterov hram. Za neke, ovo je prvi prikaz Grba Hrvatske, na krilima dve gornje ptice.

Lik vladara najčešće se priznaje kao hrvatski kralj (Petar Krešimir IV ili Dmitar Zvonimir...), kao vizantijski car ili kao Karlo Veliki.

Smrću cara Dioklecijana 316. godine, život u palati se ne gasi, a transformacije su počele već u prvim vekovima života palate. S obzirom na to da je bila u vlasništvu rimskog dvora, obezbeđivalo je sklonište proteranim članovima carske porodice, a najvažniji događaj bio je rušenje Salone početkom 6. veka, kada je deo proterane populacije pronašao sklonište unutar zidova palate i kada je počeo novi, organizovani gradski život.

Zvonik Splitske katedrale

Tokom perioda slobodne srednjovekovne zajednice, između 12. i 14. veka, postojala je veća arhitektonska izgradnja kada su mnoge srednjovekovne kuće ispunile ne samo rimske zgrade, već i veliki deo slobodnog prostora na ulicama i tremovima. U tom periodu počinje izgradnja romaničkog zvonika Splitske katedrale.

Đorđo Orsini - oltar sv. Staša

Rimsku umetnost predstavljaju i dela velikih majstora poput Andrije Buvine, koji je izradio drvena vrata katedrale u 13. veku i Đorđa Orsinija, iz čije su radionice potekle raskošne plemićke palate u oblicima mletačke gotike sa naznakama renesanse (npr. palata porodice Papalić). U katedrali je i njegovo remek-delo, oltar Sv. Staša.

Od 7. veka, palata živi kao grad Split, koji se proširuje prema zapadu od ranog srednjeg veka i često je zatvorena zidovima. Adaptacija svetih objekata palate u Splitsku katedralu i krstionicu, predromanička crkvica Sv. Martina i Gospe od zvonika, predromaničke, romanske, gotske, renesansne i druge građevine svedoče o kontinuiranom životu grada i nastanku novih kvaliteta koje sa očuvanim delovima Dioklecijanove palate stvaraju sve najveće vrednosti arhitektonskog nasleđa.

Dioklecijanova palata nije samo izuzetan drevni spomenik već i nacionalno i svetsko dobro. Zajedno sa kasnijom srednjovekovnom ekspanzijom čini ga dragocenim arheološkim i istorijsko-umetničkim kompleksom i stoga je 1979. godine uvršten u UNESKOvu listu svetske baštine.

Filmska lokacija

Dioklecijanova palata je korišćena kao lokacija za snimanje četvrte sezone Ejč-Bi-Ou serije Igra prestola.

Galerija

• 
  Pogled s mora po Hebrardu.
• 
  Rekonstrukcija po Farlatiju.
• 
  Adam, Peristil u 17. veku, crtež.
• 
  3D presek mauzoleja.
• 
  Nacrt mauzoleja.
• 
  Pročelje.
• 
  Nacrt stubova iz mauzoleja.
• 
  Ostaci foruma.
• 
  Današnje zidine.
• 
  Zlatna vrata, nacrt 1912. godine.
• 
  Zlatna vrata, nacrt.
• 
  Rekonstrukcija Zlatnih vrata.
• 
  Rekonstrukcija Srebrnih vrata
• 
  Sfinga u Peristilu.
• 
  Rekonstrukcija Jupiterovog hrama (crkva Svetog Ivana).
• 
  Vestibul do podruma Dioklecijanove palate.

Literatura

• Marasović, Tomislav (1995). Dioklecijanova palača - svjetska kulturna baština. Zagreb. ISBN 978-953-6006-02-1. 
• Frane Bulić i Ljubo Karaman, Palača cara Dioklecijana u Splitu, Matica Hrvatska, Zagreb, 1927.

Spoljašnje veze

• Dioklecijanova palača, Hrvatska turistička zajednica
• Split In Your Pocket - Diocletian's Palace video (1:54 min)
• "Politika", 5. jan. 1936