Državna zajednica Poljske i Litvanije
| Državna zajednica poljske krune i Velike kneževine Litvanije Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego Rѣčъ pospolitaя Koronы Polskoi i Velikogo Knяstva Litovskogo Državna zajednica Poljske i Litvanije Žečpospolita | |||
|---|---|---|---|
 Zastava
 Grb
| |||
.svg) Poljsko-litvanska državna zajednica u 17. veku sa prikazanim današnjim granicama | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Prestonica | Krakov (Poljska) Varšava (Poljska) Vilnjus (Litvanija) | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | poljski latinski rutenski | ||
| Religija | katolicizam grkokatolicizam pravoslavlje protestantizam judaizam Islam | ||
| Politika | |||
| Oblik države | ustavna monarhija (1791—1792) | ||
| — Kralj i Veliki knez | Sigismund II Avgust | ||
| Stanislav II Avgust Ponjatovski | |||
| Zakonodavna vlast | Sejm | ||
| Istorija | |||
| Postojanje | |||
| — Osnivanje | 1569. | ||
| — Ukidanje | 1795. | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Površina | |||
| — ukupno | 1.153.465 km² | ||
| Stanovništvo | 10.500.000 | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice Poljske i Litvanije | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
.svg){kind=small}
| ||
.svg){kind=small}
|
| ||
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Poljske i Litvanije | ||||||||
|
||||||||
Poljsko-litvanska državna zajednica, Državna zajednica oba naroda ili kolokvijalno poznatije kao Žečpospolita (polj. Rzeczpospolita Obojga Narodów, ruten. Rѣčъ pospolitaя ѡboiga narodovъ, lat. Serenissima Respublica Poloniae), je država koja je postojala između 1569. i 1791. u srednjoj i istočnoj Evropi. Zvaničan naziv države bi se mogao prevesti kao Državna zajednica poljske krune i Velike kneževine Litvanije. Države koje su sačinjavale unije bile su Kraljevina Poljska i Velika kneževina Litvanija.[1] Njena teritorija se oko 1600. sastojala od teritorija mnogih današnjih država - Poljske, Litvanije, Letonije, Belorusije i delova Rusije (oblasti oko Smolenska i Kalinjingrada), Estonije, Rumunije i Ukrajine.[2][3]
Državna zajednica je nastala 12. avgusta 1569, „Lublinskom unijom” i nasledila je Poljsko-litvansku uniju koja je postojala od 1386.[4][5] To je bila federalna država sa zajedničkim izbornim monarhom i zajedničkim parlamentom (Sejm). U izboru kralja i vladanju državom učestvovali su plemići koji su činili oko 10% stanovništva zemlje. Plemstvo se delilo na niže plemstvo — šljahta, i više plemstvo — magnati. Bila je to višenacionalna država, čije je heterogeno stanovništvo pripadalo različitim religijama: katoličkoj, protestantskoj i pravoslavnoj crkvi, judaizmu i islamu. Ovo je redak rani primer međukonfesionalne tolerancije u Evropi. Dominantna privredna aktivnost bila je poljoprivreda.
Plemstvo je za kraljeve često biralo strane vladare, poput članova švedske dinastije Vasa ili saksonske dinastije Vetin. Među njima su bili Francuz Anri Valoa i Mađar Stefan Batori. U vreme ranog 17. veka, Poljsko-litvanska država je izbegla razaranja Tridesetogodišnjeg rata i proširila se na istok u Poljsko-ruskom ratu 1609–1618, kada je 1610. zauzela Moskovski kremlj i izbila na obalu Crnog mora.[6][7] Ratovala je protiv Rusije, Švedske i vazala Osmanskog carstva. Zajednica je pretrpela dva snažna udarca sredinom 17. veka. Prvi je bila prva velika pobuna kozaka u istoriji 1648. (ustanak Hmeljnickog uz pomoć Krimskih Tatara). Pobunjenici su zatražili zaštitu od ruskog cara 1654, čime je Rusija postepeno preuzela dominaciju u Ukrajini. Drugi veliki udarac je bila švedska invazija iz 1655. podržana od trupa iz Transilvanije i Brandenburga. Time je značajno oslabila moć Poljsko-litvanske države.
Poslednji veliki trenutak u istoriji Poljsko-litvanske države zbio se 1683. kada su trupe kralja Jana III Sobjeskog razbile tursku opsadu Beča 1683. i time zauvek okončale tursku pretnju srednjoj Evropi. Zbog ovog podviga, državna zajednica je dobila epitet Bedema hrišćanstva (Antemurale Christianitati). Za vreme građanskih revolucija u svetu (Rat za nezavisnost SAD, Francuska revolucija) u Poljskoj je donet liberalni Ustav od 3. maja 1791. Ovaj pokušaj reforme je stigao prekasno, pošto je država već zapala u anarhiju i pod veoma izražen strani uticaj. Usledila je Prva deoba Poljske 1772, čime je prestao poljsko-litvanski dualitet. Preostali delovi države ujedinjeni su u unitarnu državu. Susedne apsolutističke monarhije (Pruska, Austrija, Rusija) su posle dve godine izvršile Drugu deobu Poljske, a posle još dve godine, poslednju i konačnu Treću deobu Poljske. Poljska i Litvanija su time nestale kao suverene države sa političke karte Evrope sve do 1918.
Unija je imala brojne karakteristike jedinstvene u savremenim državama. Njen politički sistem je karakterisala stroga kontrola monarhijske moći. Takav vid nadzora je doneo zakonodavni organ (sejm) koji je kontrolisalo plemstvo (šljahta). Ovaj idiosinkratski sistem bio je preteča modernih koncepata demokratije,[8] od 1791. ustavne monarhije,[9][10][11] a kasnije i federacije.[12] Iako su dve komponente Komonvelta bile formalno izjednačene, Poljska je bila dominantan partner u uniji.[13]
Poljsko-litvansku zajednicu obeležile su visoka stopa etničke raznolikosti i relativna verska tolerancija, zagarantovana Varšavskim aktom o konfederaciji iz 1573;[14][15][a] međutim, stepen verske slobode se vremenom menjao.[16] Ustav iz 1791. godine je priznao katolicizam kao „dominantnu religiju”, za razliku od Varšavske konfederacije, ali je sloboda verovanja i dalje bila podržana.[11]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ This quality of the Commonwealth was recognized by its contemporaries. Robert Burton, in his The Anatomy of Melancholy, first published in 1621, writes of Poland: "Poland is a receptacle of all religions, where Samosetans, Socinians, Photinians ..., Arians, Anabaptists are to be found"; "In Europe, Poland and Amsterdam are the common sanctuaries [for Jews]".
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Zbigniew Pucek: Państwo i społeczeństwo 2012/1, Krakow, 2012, p. 17
- ^ Norman Davies, Europe: A History, Pimlico 1997, p. 554: "Poland–Lithuania was another country which experienced its 'Golden Age' during the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe"
- ^ Wandycz, Piotr (2001). The price of freedom (p.66). Psychology Press. str. 66. ISBN 978-0-415-25491-5. Pristupljeno 13. 8. 2011.
- ^ Benedict, Bertram (1919). A history of the great war. Bureau of national literature, inc. str. 21. Pristupljeno 13. 8. 2011.
- ^ According to Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 16, 990.000 km²
- ^ Based on 1618 population map Arhivirano 2013-02-17 na sajtu Wayback Machine (p. 115), 1618 languages map (p119), 1657–67 losses map (p. 128) and 1717 map Arhivirano 2013-02-17 na sajtu Wayback Machine (p. 141) from Iwo Cyprian Pogonowski, Poland a Historical Atlas, Hippocrene Books,. 1987. ISBN 0-88029-394-2.
- ^ According to Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 16, just over 9 million in 1618
- ^ Janowski, Maciej (2001). Polish Liberal Thought. Central European University Press. str. 3. ISBN 963-9241-18-0.
- ^ Schroeder 1996, str. 84
- ^ Ludwikowski, Rett R. (1997). Constitution-Making in the Region of Former Soviet Dominance. Duke University Press. str. 34. ISBN 0-8223-1802-4.
- ^ a b George Sanford, Democratic Government in Poland: Constitutional Politics Since 1989, Palgrave, (2002) ISBN 0-333-77475-2, Google print p. 11 – constitutional monarchy, p. 3 – anarchy
- ^ Gella, Aleksander (1998). Development of Class Structure in Eastern Europe: Poland and Her Southern Neighbors. SUNY Press. str. 13. ISBN 0-88706-833-2.
- ^ "Formally, Poland and Lithuania were to be distinct, equal components of the federation ... But Poland, which retained possession of the Lithuanian lands it had seized, had greater representation in the diet and became the dominant partner."„Lublin, Union of”. Encyclopædia Britannica. 2006.[1]
- ^ # Norman Davies, God's Playground. A History of Poland, Vol. 1: The Origins to 1795, Vol. 2: 1795 to the Present. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-925339-0 / ISBN 0-19-925340-4.
- ^ Halina Stephan, Living in Translation: Polish Writers in America, Rodopi, (2003) ISBN 90-420-1016-9, Stephan, Halina (2003). Living in Translation: Polish Writers in America. Rodopi. str. 373. ISBN 9042010169.. Quoting from Sarmatian Review academic journal mission statement: "Polish–Lithuanian Commonwealth was ... characterized by religious tolerance unusual in premodern Europe"
- ^ Feliks Gross, Gross, Feliks (1999). Citizenship and Ethnicity: The Growth and Development of a Democratic Multiethnic Institution. Bloomsbury Academic. str. 122. ISBN 0-313-30932-9.(notes)
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Janowski, Maciej (2001). Polish Liberal Thought. Central European University Press. str. 3. ISBN 963-9241-18-0.
- Schroeder, Paul W. (1996). The Transformation of European Politics 1763–1848. Oxford University Press. str. 84. ISBN 0-19-820654-2.
- Bardach, Juliusz; Lesnodorski, Boguslaw; Pietrzak, Michal (1987). Historia panstwa i prawa polskiego. Warsaw: Paristwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Brzezinski, Richard (1987). Polish Armies (1): 1569–1696. Men-At-Arms Series. 184. Osprey Publishing. ISBN 0-85045-736-X.
- Brzezinski, Richard (1988). Polish Armies (2): 1569–1696. Men-At-Arms Series. 188. Osprey Publishing. ISBN 0-85045-744-0.
- Frost, Robert (2015). The Oxford History of Poland–Lithuania. I: The Making of the Polish–Lithuanian Union, 1385–1569. Oxford University Press. ISBN 978-0198208693.
- Litwin, Henryk (oktobar 2016). „Central European Superpower”. BUM Magazine.
- Norkus, Zenonas (2017). An Unproclaimed Empire: The Grand Duchy of Lithuania: From the Viewpoint of Comparative Historical Sociology of Empires. Routledge. ISBN 978-1138281547.
- Rowell, S. C. (2014). Lithuania Ascending: A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295–1345. Cambridge Studies in Medieval Life and Thought: Fourth Series. Cambridge University Press. ISBN 978-1107658769.
- Rowell, S. C.; Baronas, Darius (2015). The Conversion of Lithuania. From Pagan Barbarians to Late Medieval Christians. Vilnius: Institute of Lithuanian Literature and Folklore. ISBN 978-6094251528.
- Stone, Daniel Z. (2014). The Polish–Lithuanian State, 1386–1795. University of Washington Press. ISBN 978-0295803623.
- Sužiedėlis, Saulius A. (2011). Historical Dictionary of Lithuania (2 izd.). Scarecrow Press. ISBN 978-0810875364.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Commonwealth of Diverse Cultures: Poland's Heritage Архивирано на сајту Wayback Machine (24. јун 2011)
- Knowledge passage
- The Polish–Lithuanian Commonwealth–Maps, history of cities in Poland, Ukraine, Belarus and Lithuania Архивирано на сајту Wayback Machine (17. април 2021)
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
