Žikica Jovanović Španac

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
žikica jovanović španac
Žikica Jovanović Španac
Lični podaci
NadimakŽikica Španac
Datum rođenja(1914-03-17)17. mart 1914.
Mesto rođenjaValjevo, Kraljevina Srbija
Datum smrti12. mart 1942.(1942-03-12) (27 god.)
Mesto smrtiRadanovci, kod Kosjerića, Srbija
Profesijaapsolvent književnosti
Delovanje
Član KPJ od1935.
Učešće u ratovimaŠpanski građanski rat
Narodnooslobodilačka borba
SlužbaInternacionalne brigade (1938—1939)
NOP odredi Jugoslavije (1941—1942)
U toku NOBčlan Komande Grupe partizanskih odreda Srbije
Heroj
Narodni heroj od6. jula 1945.

Živorad Jovanović Žikica Španac (Valjevo, 17. mart 1914 — Radanovci, kod Kosjerića, 12. mart 1942) bio je učesnik Španskog građanskog rata i Narodnooslobodilačke borbe, jedan od organizatora ustanka u zapadnoj Srbiji i narodni heroj Jugoslavije.

Kao učenik Valjevske gimnazije, zbog levičarskih razmišljanja bio je isključen iz škole, nakon čega je školovanje nastavio u Beogradu, gde je potom studirao književnost na Filozofskom fakultetu. Tokom studija priključio se revolucionarnom studentskom pokretu, a politički je delovao i u rodnom Valjevu, zbog čega je 1935. godine primljen u članstvo tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije.

Učestvovao je u Španskom građanskom ratu, gde se u redovima Internacionalnih brigada borio protiv fašizma. Tokom rata je bio ranjavan, a nakon poraza Španske republike zajedno sa ostalim interbrigadistima nalazio se u logorima u Francuskoj. U jesen 1940. godine uspeo je da se vrati u Jugoslaviju, gde je nastavio sa partijskim radom.

Učestvovao je u pripremama oružanog ustanka u zapadnoj Srbiji i formirao partizansku četu u Rađevini. Sa ovom četom je 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi, kod Krupnja, izveo prvu ustaničku oružanu akciju, koja se kasnije obeležavala kao Dan ustanka naroda Srbije. U toku ustanka 1941. godine nalazio se na dužnostima komandanta i političkog komesara bataljona i političkog komesara odreda.

Nakon Prve neprijateljske ofanzive i povlačenja glavnine partizanskih snaga u Sandžak, ostao je na teritoriji zapadne Srbije, gde je početkom 1942. godine bio član komande Grupe odreda zapadne Srbije. Poginuo je 12. marta 1942. godine u blizini sela Radanovci na ograncima planine Maljen prema Kosjeriću u sukobu sa četnicima Koste Pećanca i pripadnicima Srpske državne straže.

Za narodnog heroja proglašen je 6. jula 1945. godine.

Biografija[uredi | uredi izvor]

Rođen je 17. marta 1914. godine u Valjevu, kao drugi po redu sin u porodici kafedžije Milana Jovanovića, doseljenika iz Kruševca i njegove supruge Olge, rođene Đorđević, čiji je otac Dimitrije Đorđević bio poštanski službenik, poreklom iz Temišvara. Pre Žikice dobili su sina Dragoljuba. Nedugo po njegovom rođenju, jula 1914. izbio je Prvi svetski rat, nakon čega mu je otac mobilisan u Srpsku vojsku. Kako se ratni vihor približavao Valjevu, Žikicina majka Olga je s decom otišla u Kruševac, kod muževljeve rodbine, a kasnije se ponovo vratila u Valjevo. Početkom 1916. ponovo je napustila Valjevo i otišla kod svoje familije u Šid.[1][2][3]

Nakon završetka Velikog rata porodica imućnog valjevskog gostioničara i trgovca Milana Jovanovića uvećana je za još dve ćerke — Maru i Branku. Majka Olga bila je domaćica i brinula se o deci, posvetivši se njihovom vaspitavanju i obrazovanju. Život u imućnoj porodici omogućio im je bezbrižno detinjstvo, a majka im je razvijala navike za rad, urednost i odgovornost. Zbog velike posvećenosti koju im je pružala, između majke Olge i dece stvorio se jak i prisan odnos. Žikica se kasnije u godinama studiranja i ratovanja u Španiji, često sećao svoje majke.[1]

Školovanje[uredi | uredi izvor]

Fotografije Žikice Jovanovića u postavci muzeja u Beloj Crkvi

Nakon završene četvorogodišnje osnovne škole, Žikica je 1925. upisao Valjevsku gimnaziju. Tokom školovanja ispoljavao je naklonost prema književnosti. Pisao je književne sastave i priče, sa veoma kritičkim prikazima društva. Prisustvovao je i đačkim književnim sastancima, gde je veoma živo učestvovao u diskusijama. Imao je smisla i za slikanje, koji je izražavao crtanjem karikatura. Ovim se rado bavio u školi, obično crtajući likove pojedinih nastavnika, a kasnije i likove pojedinih političara. Savremenici iz školskih dana su Žikicu opisivali kao mladića bistrog uma, vedrog duha, otvorenog karaktera, ali i pomalo svojevoljnog, spremnog da neposredno, neretko i vrlo eksplozivno reaguje na nečije postupke. Zbog svoje samostalnosti i prkosa, nije podnosio ponašanje pojedinih profesora, koji su činili omalovažavajuće i nedemokratske postupke prema đacima i često se protivio takvim postupcima. Zbog svojih slobodnih stavova brzo je došao na udar uprave škole, pa je jedan incident iskorišćen za njegovo isključenje iz škole. Tokom sedmog razreda, grupa učenika isključena je iz škole zbog fizičkog obračuna sa jednim profesorom. Bez obzira na to što nije učestvovao u samom incidentu, Žikica se našao u grupi učenika koji su isključeni iz gimnazije.[4][2]

Iako je bio odličan đak, zbog isključenja iz škole, Žikici je bilo teško da pronađe novu školu u koju bi se upisao, pa je na kraju morao otići u Beograd, gde je dalje školovanje nastavio u Prvoj muškoj gimnaziji. Dolaskom u Beograd, počelo je njegovo interesovanje za revolucionarni pokret radnika i studenata, koji je ovde bio veoma aktivan. Nakon maturiranja, 1932. upisao je studije književnosti na Filozofskom fakultetu. Na Univerzitetu se susreo sa veoma organizovanim revolucionarnim studentskim pokretom, kojim je rukovodila tada ilegalna Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Ubrzo se i sam uključio u studentski pokret, delujući u opštim studentskim udruženjima, a posebno u stručnom udruženju studenata slavista Filozofskog fakulteta. Sarađivao je i u listu „Student”, a učestvovao je i u demonstracijama protiv vladajućeg režima.[5][2][3]

Politički rad[uredi | uredi izvor]

Žikica Jovanović u Beogradu za vreme studija, fotografija iz muzeja u Beloj Crkvi

Pored aktivnosti u studentskom pokretu u Beogradu, Žikica je svoju društvenu i političku aktivnost razvijao i u rodnom Valjevu. Za vreme studentskih raspusta, angažovao se u agitovanju političkog programa tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije. U društvu istaknutih političkih tribuna KPJ — Dragojla Dudića, naprednog zemljoradnika i književnika, i Miše Pantića, lekara, učestvovao je u agitaciji za listu Udružene opozicije na parlamentarnim izborima maja 1935. godine. Sa grupom omladinaca krišom je noću učestvovao u rasturanju predizbornih letaka po valjevskim ulicama. Nakon izbora, na kojima je opoziciona lista dobila 37% glasova, a svega 18% mandata, u Valjevu je došlo do demonstracija opoziciono raspoloženih građana, u kojima su učestvovali i mnogi valjevski komunisti, među kojima i Žikica. Partijska organizacija KPJ u Valjevu, pratila je njegovu aktivnost i u leto 1935. ga primila u članstvo i uključila u organizovani politički rad.[5]

U prvim godinama „Šestojanuarske diktature” partijska organizacija KPJ u Valjevu bila je razbijena, a prva obnovljena ćelija KPJ u Valjevu formirana je u drugoj polovini 1934. godine. U toku 1935, osnovane su još tri partijske ćelije, što je stvorilo uslove da početkom 1936. dođe do obnavljanja Mesnog komiteta KPJ za Valjevo, na čijem je čelu bio Mile Milatović. Ovaj komitet delovao je pored valjevskog i na kolubarskom i tamnavskom srezu.[6] U cilju većeg angažovanja omladine u KPJ, u leto 1936. bio je formiran marksistički kružok u kome su, pored Žikice Jovanovića, delovali i Mile Milatović i Mića Jeremić. Žikica je bio pročelnik marksističkog kružoka koji je okupljao revolucionarne studente, a kasnije i mlade radnike. Na sastancima ovog kružoka proučavana je marksistička literatura, čime su se njegovi članovi ideološki uzdizali, ali i učili političkom radu i razvijanju političke svesti u narodu. Žikica je takođe delovao i u radu valjevskog Omladinskog kluba intelektualnih radnika, kulturno-prosvetnoj organizaciji, koja je bila formirana početkom 1930-ih i predstavljala legalnu formu rada tada ilegalne KPJ i njene omladinske organizacije — Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Jedan od osnivača ovog udruženja i njegov glavni delatnik bio je valjevski lekar Miša Pantić.[7][3]

Žikica je aktivno radio i na povezivanju revolucionarnih studenata iz Valjeva sa drugim revolucionarnim studentima Beogradskog univerziteta. Preko Udruženja studenata slavistike, u kome je bio aktivan, organizovao je u Valjevu književno popodne na kome su čitani njihovi radovi, kao i nastup recitatorskog hora Beogradskog univerziteta. Tom prilikom izveden je i pozorišni komad „Mati” čehoslovačkog književnika Karela Čapeka.[8]

Političko angažovanje Žikice Jovanovića u Valjevu i Beogradu usporavalo je njegove studije, a na to je uticala i njegova želja da se posveti novinarstvu. Smatrao je da će mu novinarstvo, pošto je imao dara za pisanje, dati mogućnost za njegov širi javni rad. Nakon kraćeg rada u valjevskom listu „Štampa”, postao je 1936. dopisnik beogradskog lista „Politika”. Najpre je radio u rubrici o kriminalu, što je tada bila česta praksa za početnike u novinarstvu. Njegove reportaže o prestupima i prestupnicima ubrzo su bile zapažene, ne samo po tome što su pisane književnim jezikom, već i po načinu kako su pojedini slučajevi i ličnosti u njima prikazivani — članke je obogaćivao karikaturama ili fotografijama, koje je kao foto-amater sam snimao. Pošto je u direkciji lista Žikica bio obeležen kao komunista, krajem 1936. mu je otkazana saradnja.[8][3]

Deo iz Žikicinog pisma majci, u stalnoj postavci Muzeja „4. juli 1941.” u Beloj Crkvi

Španski građanski rat[uredi | uredi izvor]

Nakon napuštanja novinarstva, početkom 1937. Žikica se vratio studijama i posvetio prevođenju tekstova sa engleskog jezika, kao i većem angažovanju u radu Narodnog fronta u Valjevu. Ova organizacija nastala je nakon Sedmog kongresa Kominterne, 1935. i delovala je pod parolom „borbe protiv fašizma i rata, a za mir i demokratiju”. Odbor Narodnog fronta u Valjevu razvijao je svoju političku delatnost na platformi borbe za odbranu nezavisnosti zemlje i za savez sa Sovjetskim Savezom, a Žikica je bio aktivan propagator ovog programa. U to vreme došlo je do rasplamsavanja građanskog rata u Španiji, koji je otpočeo jula 1936. vojnom pobunom generala Franciska Franka, a uz pomoć fašističkih paravojnih formacija iz Italije i Nemačke. Španska republika teško se borila sa fašističkom pobunom, pa je njena Vlada, sastavljena od socijalista i komunista, septembra iste godine pozvala sve antifašiste da se u redovima Internacionalnih brigada pridruže španskom narodu u borbi protiv fašizma. Novembra 1936. u listu „Proleter“ bio je objavljen članak Josipa Broza Tita, u kome je on u ime Centralnog komiteta KP Jugoslavije pozvao sve komuniste i antifašiste da se uključe u odbranu Španske republike.[9][2]

Prateći događaje u Španiji, kod njega se javila velika želja da se kao dobrovoljac priključi Internacionalnim brigadama i bori protiv fašizma. Pred samo polaganje diplomskog ispita, početkom 1938. Žikica Jovanović otišao je u Španiju. Pošto je odlazak u Španiju bio zabranjen, on je pod izgovorom da odlazi u Pariz da uči francuski jezik otputovao iz zemlje. Nakon toga se iz Francuske, preko Pirineja ilegalno prebacio u Španiju. U Španiju je otišao uprkos negodovanju valjevske partijske organizacije KPJ, koja je smatrala da ne treba da ide u rat jer je bio kratkovid i nije služio vojnu obavezu, niti prošao vojnu obuku na kojoj bi stekao znanja neophodna za ratovanje.[10] Prilikom odlaska u Francusku, Žikica svojim roditeljima nije saopštio pravu nameru putovanja, već im se samo javio razglednicom po dolasku na jug Francuske.[11]

Deo iz Žikicinog pisma majci, u stalnoj postavci Muzeja „4. juli 1941.” u Beloj Crkvi

U Španiji, Žikica Jovanović se borio u jugoslovenskoj četi bataljona „Divizionario”, koji je bio u sastavu 45. divizije Republikanske armije. Učestvovao je u borbama na više frontova — aragonskom frontu i u Tortozi, kao i na položajima prema gradu Gandesi, a tokom Bitke na Ebru 1938. bio je ranjen prilikom eksplozije granate. Nalazio se u divizijskoj izviđačkoj grupi, koja je izvela nekoliko ratnih podviga. Kada su marta 1939. snage pod komandom generala Franka zauzele Madrid, to je označilo kraj građanskog rata, pa su borci Internacionalnih brigada tada prešli u Francusku, gde su odmah bili smešteni u sabirne logore — Sen Seprijen i Aržels. Nakon tri meseca, bili su prebačeni u novopodignuti logor „Girs“, koji se nalazio na putu između mesta Po i Bajon. U ovom logoru nalazilo se oko 300 jugoslovenskih dobrovoljaca, kojima vlasti Kraljevine Jugoslavije nisu dozvolile povratak u zemlju, pa su bili primorani da ostanu u logoru.[12][13]

Septembra 1940. uspeo je da se vrati u Jugoslaviju. Zajedno sa još šestoricom španskih dobrovoljaca, sa lažnim ispravama na ime jednog studenta medicine, uspeo je da brodom stigne u Split i odatle se prebacio u rodno Valjevo. Ipak, njegov povratak u zemlju, nije prošao neopaženo od strane policije. Odeljenje za državnu zaštitu Ministarstva unutrašnjih poslova izdalo je za njim poternicu. U poternici, koja je upućena Banskoj vlasti Banovine Hrvatske od Redarstvenog ravnateljstva u Zagrebu traženo je da sedmoricu španskih dobrovoljaca uhapsi i privede u Logor u Bileći.[14]

Žikica je u predratnom periodu pisao nekoliko manjih priča, što su bili samo njegovi književni pokušaji. Tokom ratovanja u Španiji, a zatim posebno tokom boravka u logoru u Francuskoj pisao je dosta. Njegova sećanja na događaje u Španiji, kao i događaje dobrovoljaca u logoru nisu sačuvana. Na povratku u zemlju, prilikom silaska sa broda u Splitu, kako bi ih sačuvao od policije, svoje zapise i karikature predao je jednom drugu sa molbom da mu ih pošalje poštom u Valjevo. Dalja sudbina tog druga, kao i predatih rukopisa ostala je nepoznata. Takođe, jedan deo rukopisa i crteža stavio je u limenu kutiju i 1941. pre odlaska u partizane zakopao u bašti roditeljske kuće. Međutim, nakon rata, ova kutija nije pronađena.[15] Iz Španije, a i kasnije iz logora u Francuskoj često je pisao roditeljima u Valjevu, a najčešće majci:

Draga majko,

Mnogo sam o tebi mislio i često me zahvati pomisao da sam bio nepravedan prema tebi. U poslednje vreme, naročito, sve češće i češće poželim da ti u jednoj jedinoj reči kažem sve što se gomilalo u meni i tražilo oduške.

Tu reč ne mogu da nađem.

Na mene navaljuju sećanja na drage trenutke. Ne mogu da ti izrazim ni delić onoga što osećam. Reči mi beže i sve je nekako jadno i pusto. To je nešto veliko, svetlo, i puno reči to ne mogu da izraze.

Ja sam upoznao bedu ljudi pred smrću. Treba li da ti kažem da sam mnogo puta video umiruće ljude, koji su, meni nerazumljivim jezikom, dozivali u bunilu bolova. Ljudi su umirali iskasapljeni po kotlinama i bolnicama... Ti ljudi umirali su za dobro čovečanstva. Oni su to znali. Pa ipak, u časovima kada je od njihovih mladih života ostajalo samo krvavo klupče bolova, oni su dozivali jedno ime. Nisu dozivali Boga. On je suviše dalek, suviše stran njihovim bolovima. Dozivali su ime koje im je udahnulo život, udahnulo ljubav — Madre, madre mia!

Bio sam sebičan kada sam život ponudio stvari koja je pravedna, kada sam pošao u Španiju. Moj život bio je i tvoj. Bio sam sebičan što sam hteo da ga uzmem od tebe i da ga dam ljudima. Ali ja znam da ti ne možeš a da mi ne odobriš što sam pošao za onim u šta verujem i što smatram za pošteno i plemenito. Moj život bio bi bez smisla ako bih se, kada sam jednom saznao istinu i poverovao u nju, odrekao nje i pokušao da ućutkam glas savesti.

Majko, ja nisam mogao ostati slep i gluv za bolove i dozive čovečanstva. Ja to nisam mogao. Ja volim čoveka. Ti si mu udahnula ljubav. Razumi to, i molim te, oprosti što sam ti naneo bol. Tebi i ocu.
— iz pisma Žikice Jovanovića upućenog majci, maja 1939. godine, [16][17][14]

Revolucionarni rad[uredi | uredi izvor]

Žikica Jovanović za vreme studija, fotografija iz muzeja u Beloj Crkvi

Po povratku u Valjevo Žikica Jovanović se dobrovoljno prijavio Sreskom načelstvu, jer se znalo da je učestvovao u Španskom građanskom ratu. Zahvaljujući uticaju njegovog oca Milana, koji je bio ugledni trgovac u Valjevu, nije bio uhapšen i upućen u Logor u Bileći, koji je ubrzo potom novembra 1940. raspušten. Izvesno vreme proveo je u zatvoru Uprave grada Beograda poznatom kao „Glavnjača”, ali je početkom novembra vraćen u mesto rođenja na „prinudni boravak pod nadzorom vlasti”.[18] Još po povratku u zemlju Žikica se povezao sa partijskom organizacijom, ali pošto se kao španski dobrovoljac nalazio pod udarom režima nije mogao aktivno učestvovati u partijskom i revolucionarnom radu.[18]

Krajem 1940. Drugi svetski rat trajao je već godinu dana, a vodeće fašističke sile — Nemačka i Italija — okupirale su najveći deo Evrope. Zbog pronemačke politike koju je vodila Vlada Cvetković-Maček, kao i prethodna Vlada Milana Stojadinovića, u Kraljevini Jugoslaviji vladalo je veliko neraspoloženje među antifašističkim i demokratskim snagama i raslo antiratno raspoloženje. U isto vreme vlast se obračunavala sa revolucionarnim radničkim pokretom, što je krajem decembra 1940. rezultiralo zabranom Ujedinjenih radničkih sindikata, kao i hapšenjem istaknutih sindikalnih prvaka i komunista.[18][19]

U cilju jačanja antifašističkog raspoloženja, Žikica je u dogovoru sa partijskom organizacijom, na skupovima radnika i omladinaca Valjeva pričao o svom učešću u Španskom građanskom ratu i isticao da to nije bila samo borba za demokratski poredak i slobodu španskog naroda, već i borba protiv međunarodnog fašizma. Na velikom skupu članova KPJ i SKOJ, članova Sindikata, pripadnika radničke i srednjoškolske omladine na Mandelića šancu, koji je organizovala valjevska partijska organizacija, pored Filipa Kljajića Fiće, sekretara Okružnog komiteta KPJ za Valjevo govorio je i Žikica Jovanović.[18][19]

Na vest o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, 25. marta 1941. u Valjevu su izbile demonstracije učenika Državne trgovačke akademije, a tokom večeri su im se pridružili radnici i građani Valjeva, njih oko 1.000. Sutradan, 26. marta demonstrantima su se priključili radnici fabrike „Visad”, a u toku dana došlo je do sukoba demonstranata sa žandarmima. Kada je 27. marta objavljeno da je izvršen vojni puč i zbačena Vlada, demonstracije su prerasle u masovne manifestacije podrške puču, u kojima je učestvovalo oko 8.000 ljudi. U ovim manifestacijama aktivno su učestvovali članovi KPJ i SKOJ-a, a posebno omladinci predvođeni sekretarom Okružnog komiteta SKOJ-a za Valjevo Milivojem Radosavljevićem. Tokom martovskih događaja, Žikica je po prvi put nastupao u javnosti kada je na starom Bairskom groblju, na mestu gde se danas nalazi Spomenik borcima Revolucije, održano više sastanaka na kojima je učestvovalo oko 200 ljudi kojima je govorio o borbi protiv fašizma.[20]

Ubrzo nakon vojnog puča objavljena je opšta mobilizacija, ali pošto nije služio vojni rok u Jugoslovenskoj vojsci, Žikica nije mobilisan i pored toga što je imao veliko vojno iskustvo iz Španskog građanskog rata. Nakon napada Sila Osovine na Jugoslaviju, aprila 1941. Žikica se dobrovoljno prijavio da ide na front, ali je, zbog brzog sloma Jugoslovenske vojske tokom Aprilskog rata, okupaciju zemlje dočekao u Valjevu.[18][21]

Formiranje Rađevačke čete[uredi | uredi izvor]

Slika „Narodni zbor u Beloj Crkvi 7. jula 1941.” rad Milana Blanuše iz 1981. godine u postavci muzeja u Beloj Crkvi

Pošto je kod vlasti, ali i u javnosti bio poznat kao komunista i španski dobrovoljac, Žikica Jovanović je prve mesece okupacije proveo povučen u svojoj porodičnoj kući. Održavao je veze sa valjevskom partijskom organizacijom i pratio ratne događaje u svetu. Odmah po dobijanju vesti o napadu na Sovjetski Savez, 22. juna 1941, Žikica je u strahu da će biti uhapšen napustio Valjevo i otišao u selo Osladić, kod prijatelja Tiće Milosavljevića. Ovde ga je ubrzo potom zatekla odluka Okružnog komiteta KPJ za Valjevo da se formira Valjevski partizanski odred, koja je doneta na sednici Okružnog komiteta u selu Zlatariću 25. juna 1941. godine.[22][23][21]

Na prvoj sednici Štaba Valjevskog partizanskog odreda održanoj 28. juna 1941. u selu Bujačiću, kojoj je prisustvovao i član Glavnog štaba NOP odreda Srbije Filip Kljajić Fića, doneta je odluka o komandnom kadru četa. Između ostalog, za komandira Rađevske partizanske čete imenovan je Nikola Andrić, podoficir Jugoslovenske vojske, a za političkog komesara Žikica Jovanović Španac. Teren na kome je bilo predviđeno delovanje ove čete obuhvatao je teritoriju azbukovačkog, rađevskog i deo podgorskog sreza.[24] Nakon dobijanja direktive, Žikica se povezao sa doktorom Mišom Pantićem, sa kojim je noću obilazio okolna sela, gde su seljacima objašnjavali političku situaciju i upozoravali ih da ne predaju oružje koje je ostalo nakon kapitulacije Jugoslovenske vojske, jer će im uskoro zatrebati, dok su članove KPJ obaveštavali da su postali borci partizanske čete.[22]

Štab Rađevske partizanske čete formiran je 2. jula 1941. u selu Osladiću, a sutradan, 3. jula u zgradi osnovne škole u selu Gunjacima održan je partijski sastanak kome su prisustvovali članovi KPJ iz Pecke, Gunjaka i Bastava. Ovaj sastanak vodili su dr Miša Pantić i Žikica Jovanović, koji okupljenima saopštili odluku Okružnog komiteta o formiranju partizanske čete. Nakon toga, četa je imala osam boraca, naoružanih sa pet pušaka, jednim neispravnim puškomitraljezom, dva revolvera i nekoliko bombi. Za komandira čete imenovan je Nikola Andrić, koji zbog bolesti nije mogao da stupi na dužnost, pa je Žikica privremeno vršio dužnost i komandira i političkog komesara čete, dok je nešto kasnije za komandira čete postavljen Miloš Dudić.[25]

Zgrada kafane, a danas muzeja ispred koje se odigrao događaj od 7. jula 1941.

Nakon napada na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. okupator je otpočeo hapšenje svih registrovanih komunista i njihovih simpatizera. Pošto je Žikica iz predostrožnosti napustio Valjevo i prešao u ilegalu, sutradan, kada je policija došla da ga uhapsi nije ga zatekla kući pa je smatrajući da je begunac uhapsila članove njegove porodice i nekoliko dana ih zadržala u pritvoru. Inače, još u toku Aprilskog rata, Žikicin brat Dragoljub, kao oficir Jugoslovenske vojske odveden je u zarobljeništvo. Nakon formiranja partizanske čete, Žikica je preko jedne devojke poslao poruku majci da mu pošalje pištolj, dvogled i mapu, koje je nakon povratka iz Španskog građanskog rata zakopao u dvorištu kuće. Njegova majka Olga bila je jedina osoba koja je znala za mesto u aleji sa cvećem na kome su zakopane ove stvari. Kako bi sinu što sigurnije poslala tražene stvari i kako devojku, koja je trebalo da mu ih odnese, ne bi dovela u opasnost, ona je mapu stavila u jedan nemački modni žurnal, dok je pištolj i dvogled stavila u izdubljenu bundevu i sve zajedno spakovala u korpu sa povrćem.[26]

Akcija u Beloj Crkvi[uredi | uredi izvor]

Štab Rađevačke partizanske čete, koji su, pored Žikice, sačinjavali Miša Pantić i učitelj Čeda Milosavljević, doneo je odluku da tradicionalni ivanjdanski narodni sabor u selu Beloj Crkvi, kod Krupnja iskoristi za održavanje zbora. U toku noći oni su pošli u pravcu Bele Crkve i u zoru 7. jula 1941. stigli pred selo. Četa se smestila u šumi zvanoj Slaovina, a Miša Pantić je otišao do kuće studenta prava Vladana Bojanića, sekretara novoformirane partijske ćelije u selu i s njim se dogovorio oko održavanja skupa. Dok je četa čekala u šumi, članovi i simpatizeri KPJ su ljudima po selu objavili da će se na saboru održati zbor kome treba da prisustvuju i da će na zboru govoriti ljudi koji su otpočeli oružanu borbu protiv okupatora.[27]

Pištolj „Štajer M1912” iz kakvog je Žikica Jovanović pucao u Beloj Crkvi

Oko četiri sata popodne, na mestu gde se održavao narodni sabor i nalazila velika masa naroda, pojavili su se borci Rađevačke čete. Napred je išao Žikica, s kačketom na glavi, bez ikakvih obeležja i sa pištoljem o pojasu. Njihovu pojavu narod je pozdravio sa radošću i pošao im u susret. Narod je tada među njima prepoznao doktora Mišu Pantića, za koga se pročulo da je izašao iz Valjeva i da priprema oružanu borbu. Sa stepenica kafane koja se tu nalazila, okupljenom narodu su se obratili Miša Pantić, Čeda Milosavljević i Žikica Jovanović. Oni su govorili o sramnoj kapitulaciji, o okupaciji zemlje i režimu terora i eksploatacije, o domaćim izdajnicima koji pomažu okupatore, o Sovjetskom Savezu i snazi Crvene armije, a podsetili su prisutne i na borbene tradicije ovog kraja, na Cer, Mačkov kamen i Gučevo i pozvali ih da stupe u partizanske redove. Odmah po završenom zboru, nekoliko mladića odlučilo je da im se pridruži. Nakon prijema novih boraca, Rađevska četa se uputila u pravcu šume odakle je došla.[27][28]

Ubrzo po odlasku partizana, u selo je stigla žandarmerijska patrola, koja je u međuvremenu bila obaveštena o dolasku „naoružanih komunista”. U patroli su bili narednik Bogdan Lončar i kaplar Milenko Braković, koji su počeli da rasteruju okupljeni narod kućama. Student Vladan Bojanić, koji je ostao u selu, tada je pošao za partizanima i ispričao im o dolasku žandarma, pa je Žikica Jovanović doneo odluku da se vrate i razoružaju ih. Prilazeći mestu gde je bio održan zbor, oni su videli gužvu koju su izazvali žandarmi. Borci su tada zauzeli zaklon, a Žikica je produžio preko čistine prema žandarmima i masi ljudi. Za njime su išla trojica partizana. Kada im se približio na petnaestak metara, neko od okupljenih je žandarmima viknuo da su stigli partizani, na šta su se oni okrenuli i sa uperenim oružjem povikali Žikici da se preda, na šta im je on odgovorio da oni predaju oružje. Jedan od žandarma tada je pucao na Žikicu, ali ga nije pogodio, na šta je on gotovo istovremeno odgovorio pucnjima iz revolvera marke „Štajer”. Jedan žandarm je odmah smrtno pogođen pao na zemlju, dok je drugi pucao, ali je i on ubrzo pao pogođen. U istom trenutku, na žandarme je pucao i jedan od partizana iz Žikicine pratnje.[29][30]

Nakon pucnjave Žikica je prišao do ubijenih žandarma i uzeo njihove puške, prvi ratni plen partizana Rađevačke čete, koje su pripale novim borcima koji su tog dana stupili u četu. Okupljenim seljacima, koji su bili iznenađeni brzinom zbivanja i neočekivanim obrtom situacije, Žikica je rekao — „Ovako će proći svi oni koji budu služili okupatoru”.[31] Nakon akcije, u četu je stupio i Vladan Bojanić, pošto više nije mogao ostati u selu. Četa se potom uputila ka visoravni pod Petrovom stenom, gde je zanoćila u kolibama, a sutradan se prebacila na Rožanj, na Sokolskoj planini.[30][29][32]

Akcija izvedena na ivandanjskom vašaru u Beloj Crkvi, brzo je odjeknula Rađevinom i celim valjevskim krajem. Danima se prepričavalo o pojavi partizana i njihovom obračunu sa žandarmima. Narod je ispredao razne priče, koje su najčešće bile preuveličane, ali je i sama kvislinška štampa iz Beograda pišući o ovom događaju kao o „početku komunističkih nereda u Srbiji” širila vest o pojavi partizana. Odmah nakon oslobođenja Jugoslavije i završetka Narodnooslobodilačkog rata, Narodna skupština Srbije je 27. juna 1945. donela odluku o proglašenju 7. jula za praznik — Dan ustanka naroda Srbije.[33][34][29]

Ustaničke borbe[uredi | uredi izvor]

Plaketa sa likom Žikice Jovanovića u postavci muzeja u Beloj Crkvi

Nakon akcije u Beloj Crkvi, Rađevačka partizanska četa patrolirala je po selima oko Rožnja, gde je prikupljala oružje i primala nove borce. Deo boraca se potom preko Medvednika prebacio na vis Torničku Bobiju, gde je iznad sela Gornja Orovica organizovan četni logor u kome su proveli nekoliko dana vršeći ratnu obuku, pošto određeni deo boraca nije imao nikakvog vojnog iskustva. Nakon napuštanja logora, četa koja je tada brojala 35 boraca, 19. jula 1941. je podeljena u tri kolone izvršila napad na Pecku. Pre napada Žikica Jovanović je komandiru žandarmerijske stanice uputio pismeni zahtev za predaju, koji je odbijen, a žandarmi su pružali otpor, sve dok komandir žandarmerijske stanice nije bio ranjen, nakon čega su se predali. Partizani su tada zaplenili 10 pušaka i dosta municije. U zgradi seoske opštine pokupljeni su svi vojni i drugi važniji spiskovi, a u pošti iskidane telefonske linije i demolirana telefonska centrala. Starešina sreske ispostave Lazar Bogićević je uhvaćen i kod njega su pronađeni spiskovi sa imenima lica koje je kao nepouzdane trebalo pohapsiti. Nakon akcije, partizani, kojima se pridružilo nekoliko momaka iz Pecke, pošli su ka selu Dragodolu, a sa sobom su poneli ranjenog žandarmerijskog narednika i šefa sreske ispostave Bogićevića. Nakon ukazane medicinske pomoći, žandarmerijski narednik je pušten, dok je Bogićević zbog izdajničkog rada osuđen na smrt i streljan.[35]

Iz Dragodola, Rađevačka četa se uputila u selo Osladić, gde je borce čete posetio Zdravko Jovanović, komandant Valjevskog partizanskog odreda, koji im je saopštio odluku Štaba Odreda da je za komandira njihove čete određen Miloš Dudić. Nakon toga, Štab čete je, zajedno sa Zdravkom Jovanovićem, razradio plan napada na Valjevsku Kamenicu, sedište podgorskog sreza, koji je izvršen u noći 20/21. jula 1941. pod komandom novog komandira čete Miše Dudića. Partizani su najpre presecanjem telefonskih linija prekinuli veze, a potom žandarmima uputili zahtev da se predaju. Pošto je zahtev odbijen, došlo je do sukoba u kome su ranjena dva žandarma, nakon čega su se ostali predali. Tom prilikom zaplenjeno je više pušaka i sanduka municije, kao i druge vojne opreme. Posle ove akcije, Rađevačka četa se prebacila na planinu Vlašić, na teritoriju sela Gornje Crniljevo, da bi se odmorila. Nakon napada partizana na Pecku i Valjevsku Kamenicu, okupatorske vlasti su pojačale garnizone i žandarmerijske stanice u ovim i okolnim mestima. Nemci su odredili svoje jedinice, pripremljene za lake operativne pokrete, stacionirane na teritoriji Rađevine i Azbukovice, a nemački garnizon u Krupnju je povećan sa 40 na 250 vojnika. U rudniku Stolice i selu Bela Crkva takođe su bili smešteni vodovi Nemaca od po 40 vojnika.[36]

Spomenik „Poziv na ustanak” ispred bivšeg muzeja „4. juli” u Beogradu

U četnom logoru na Miletinoj kosi Rađevačka četa bila je podeljena na četiri desetine, a borci su radili vojne vežbe i slušali politička predavanja. Krajem jula u četni logor su u pratnji Zdravka Jovanovića, komandanta Valjevskog odreda, došli Filip Kljajić Fića i Rodoljub Čolaković, članovi Glavnog štaba NOP odreda Srbije, koji su nekoliko dana boravili na teritoriji Valjevskog partizanskog odreda. Sa rukovodstvom Rađevačke čete oni su sumirali dotadašnji rad, a 5. avgusta 1941. borci četa su pred njima položili partizansku zakletvu.[37] Krajem jula i početkom avgusta 1941. desetine Rađevačke čete obilazile su sela i uništavale opštinske arhive u selima Gračanica i Postenje u azbukovačkom srezu, u Stavama i Belotiću u rađevskom srezu i u Ostružnju i Lopatnju u podgorskom srezu. Pošto su pojedinci počeli da vrše propagandu protiv Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) njima su bile upućene opomene, a oni koji su nastavili sa ovakvim delovanjem su pohvatani i streljani. Streljana su dvojica predsednika opština u rađevskom i jedan u azbukovačkom srezu. Streljan je i jedan žandarmerijski kurir koji je bio upućen iz Valjeva da ispita partizanske snage na terenu, kao i jedan izdajnik iz sela Gunjaka koji je stupio u partizane po uputstvu žandarmerijske stanice iz Ljubovije, a prema planu Nemaca. Na smrt je osuđen i jedan seljak koji je kao partizan pljačkao i terorisao stanovništvo. Takođe, uhvaćena je i streljana u blizini Pecke grupa od šest naoružanih pljačkaša, koji su bili poznati kradljivci još pre rata. Nakon njihove likvidacije, ugled partizana u Rađevini, Azbukovici i Podgorini je još više porastao, jer su se oni time afirmisali ne samo kao borci protiv okupatora i njegovih slugu, već i kao zaštitnici naroda.[38]

Do polovine avgusta 1941. Rađevačka partizanska četa narasla je na preko 150 naoružanih boraca i kontrolisala je teritoriju rađevskog, azbukovačkog i podgorskog sreza, izuzev u sedištima srezova. Jedna desetina ove čete je 11. avgusta delimično porušila most na reci Likordi i srušila telefonske žice na putu Krupanj—Zavlaka, što je uznemirilo Nemce u Krupnju. Par dana kasnije, 15. avgusta, jedan vod sa oko 30 boraca došao je u selo Stave, na putu Pecka—Valjevo, da spali opštinsku arhivu, a bilo je planirano i održavanje narodnog zbora. Nakon paljenja arhive, oko 80 žandarma došlo je u selo i otpočela je borba u kojoj je poginuo komandir voda Nikola Končar, rudar rodom iz Like, koji je bio prva žrtva Rađevačke partizanske čete. Dana 17. avgusta 1941. Žikica Jovanović Španac se ponovo našao u Beloj Crkvi. On je sa vodom od 26 boraca izvršio napad na nemačku posadu, koja je imala 40 vojnika. Nakon višečasovne borbe Nemci su bili naterani na povlačenje. U toku borbe ubijeno je 12 Nemaca, među kojima i jedan niži oficir, a zaplenjena je i veća količina naoružanja i vojne opreme — 27 pušaka, jedan puškomitraljez, konzervirana hrana, odeća, obuća i dr. Sav zaplenjeni materijal odnet je u četni logor na Miletinoj kosi.[38][39]

Nekoliko dana kasnije, 20. avgusta 1941, grupa od 20 boraca Rađevačke čete pod Žikicinom komadom napravila je u blizini Osečine zasedu nemačkoj koloni kamiona, kojima je prevožena ruda antimona iz rudnika Stolice. Kada su na čelu kolone teretnih kamiona naišla dva nemačka motociklista i dva puna automobila naoružanih Nemaca, koji su bili sprovodnici transporta do valjevske železničke stanice, partizani su ih iznenada napali i zbunjene desetkovali. Ovaj događaj zapisao je i u svom „Dnevniku 1941.” Dragojlo Dudić, navodeći na dan 26. avgusta — „Kurir iz Valjeva javlja da je naša Azbukovačka četa imala sukobe s Nemcima na putu Valjevo—Loznica i da su dva kamiona mrtvih Nemaca doterana u Valjevo iz Podgorine”. Prve ustaničke borbe i njihovi uspesi imali su dubokog odjeka, ne samo u valjevskom kraju, već i u čitavoj zapadnoj Srbiji, kao i u drugim delovima Srbije i u istočnoj Bosni. Poverenje naroda prema borcima je raslo, nakon čega je počelo masovno pomaganje ustaničkih jedinica. Seljaci su im donosili hranu i odeću, obaveštavali ih o kretanju neprijatelja i o njihovim zamkama.[40]

Stvaranje slobodne teritorije[uredi | uredi izvor]

Upravna zgrada rudnika, a danas spomen-muzej posvećen savetovanju Vrhovnog štaba u Stolicama, kod Krupnja, održanom 26. septembra 1941.

U selu Robaje, kod Mionice 21. avgusta 1941. održan je sastanak članova Štaba Valjevskog partizanskog odreda sa članovima Glavnog štaba NOP odreda Srbije Filipom Kljajićem i Rodoljubom Čolakovićem i instruktorom Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Milošem Minićem na kome je donet plan o završnim borbama za oslobođenje teritorije valjevskog okruga, s tim da najpre treba da budu oslobođene teritorije Rađevine, Azbukovice i Podgorine. Pošto su u prethodnom periodu partizani Rađevačke čete ovladali ovom teritorijom, bilo je potrebno uništiti uporišta Nemaca u rudniku Stolice i Krupnju, koji je bio središte rađevskog sreza. Zadatak za zauzimanje rudnika Stolice pripao je borcima Rađevačke čete.[41] Ovaj rudnik Nemcima je bio važan za ratnu industriju, jer su iz njega eksploatisali antimon, rudu značajnu za izradu aviona (osim u Stolicama, Nemci su u čitavoj okupiranoj Evropi antimon eksploatisali još samo u jednom rudniku).[37]

Nemci su u rudniku imali posadu od 38 vojnika, a oko rudnika izgrađen je jak sistem odbrane, koji su činila utvrđenja i bunkeri. Napad je izvršen po kišnoj noći između 1. i 2. septembra 1941. i u njemu je učestvovalo oko 60 boraca iz Rađevačke čete i jedna grupa boraca iz Kolubarske čete, a napadom je rukovodio Žikica Jovanović Španac. Zahvaljujući mračnoj noći i nevremenu, borci su uspeli da priđu do objekata nemačke odbrane. Jedna grupa prišla je do baraka u kojima se nalazila glavnina nemačke posade, a napad je otpočeo bacanjem bombi na bunker i jurišem na barake. Bombaši su brzo uspeli da unište mitraljeska gnezda i likvidiraju posadu bunkera, u kojoj su se nalazila petorica nemačkih vojnika, ali je nemačka glavnina u barakama, nakon kratkotrajnog iznenađenja, pružila žestok otpor. Izbacivali su svetleće rakete koje su osvetljavale čitavu okolinu, što je primoralo partizanske bombaše da se povuku. Pod zaštitom jake mitraljeske vatre, Nemci su uspeli da odstupe iz rudnika i povuku se ka Krupnju. U borbi je poginulo osam nemačkih vojnika, a zarobljeno je njih deset, zajedno sa ranjenim komandantom posade rudnika i jednim nižim oficirom. Takođe, bila je zaplenjena i veća količina naoružanja i druge vojne opreme, kao i jedan putnički automobil.[42]

Partizanska spomenica 1941. iz postavke Muzeja „4. juli 1941.” u Beloj Crkvi

Sutradan nakon oslobođenja rudnika Stolice, 2. septembra 1941. otpočele su borbe za oslobođenje Krupnja, gde se nalazio nemački garnizon jačine oko 300 vojnika. Ovaj napad organizovan je u saradnji sa vojno-četničkim odredima popa Vlade Zečevića i poručnika Ratka Martinovića, a partizanskim snagama komandovao je potporučnik Miloš Dudić, komandir Rađevačke partizanske čete. Napad je počeo u toku noći koncentričnim napadom ustanika, ali pošto su napad očekivali, Nemci su bili pripremljeni za odbranu i utvrdili su se u zgradi bolnice i u zgradama topionice antimona. Iz ovih objekata oni su unakrsnom mitraljeskom vatrom branili prilaze zgradama u kojima su se nalazili. Do jutra 3. septembra partizansko-četnike snage su uspele da uđu u Krupanj, ali nisu uspeli da savladaju nemačka uporišta.[43]

Pošto se bolnica nalazila na mestu pogodnom za odbranu, njoj se preko dana nije moglo prići, pa se za sledeći napad čekala noć. U toku dana nemačko-ustaška avijacija je sa šest aviona bombardovala Krupanj i okolna mesta, a iz Valjeva je bila upućena jedna nemačka jedinica, ali je ona kod sela Zavlake zaustavljena od strane četničko-partizanskih snaga i naterana na povlačenje ka Valjevu. U toku sledeće noći obnovljeni su napadi bombaša na bolnicu, ali su odbijeni žestokim otporom. U zoru je otpočeo novi vazdušni napad na Krupanj, a posebno na ustaničke položaje. U toku bombardovanja, nemačke snage su u nekoliko kolona napuštale bolnicu, krećući se ka selu Zavlaka, gde su upale u partizansko-četničku zasedu. U borbama je zarobljeno 108 nemačkih vojnika, među kojima oko 30 ranjenika. Manji deo, njih oko 60 uspeo je da se provuče između ustaničkih položaja i da stigne do Valjeva, dok se jedna grupa Nemaca, nakon nailaska na zasedu rasturila po okolini. Zajednički partizansko-četnički Štab doneo je odluku da se formira goneći odred sa zadatkom da pohvata razbežane nemačke vojnike. Komanda nad ovom poternom jedinicom bila je poverena Žikici Jovanoviću Špancu i ona je na prostoru do Osečine i Komirića uspela da uhvati 18 Nemaca, koji su u bekstvu bacali oružje i uniformu sa ciljem da stignu do Valjeva.[44][43]

Oslobođenjem Krupnja bio je utvrđen centar prve slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji, a istovremeno i na teritoriji čitave Srbije. Ovde je nakon napuštanja okupiranog Beograda, 22. septembra, došao komandant Glavnog štaba NOPOJ i generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. Tu je prvi put video zarobljene nemačke vojnike, koji su ujedno bili i jedini nemački zarobljenici u čitavoj Evropi. Nakon dolaska u Krupanj, Tito se u Stolicama susreo sa ostalim članovima Glavnog štaba NOP odreda Jugoslavije, koji su posle njega napustili Beograd. Nakon nekoliko dana, u Stolicama je održano vojno-političko savetovanje na kome su analizirana dotadašnja iskustva, razmotrena pitanja dalje oslobodilačke borbe i donete odluke za učvršćenje i razvijanje dalje borbe.[45]

Na čelu Kolubarskog bataljona[uredi | uredi izvor]

Još u toku borbi za Krupanj ustaničkim snagama pristigla je grupa od oko 400 dobrovoljaca iz Pecke i okoline, a manje grupe su dolazile iz svih krajeva valjevskog okruga. Nakon oslobođenja, na okupu se našla masa od skoro 1.000 ljudi koji su želeli da se priključe borbi. Za Rađevačku partizansku četu, koja je do tada imala oko 350 boraca, ovo je bilo trostruko povećanje, pa je Štab Valjevskog partizanskog odreda doneo odluku da se dotadašnje čete preformiraju u bataljone. Prvi formirani bataljon bio je Rađevački partizanski bataljon, čije je formiranje sprovedeno od 4. do 7. septembra. Umesto šest vodova dotadašnje čete, formirano je deset četa novog bataljona, od kojih je svaka imala oko 100 boraca. Komandni sastav bataljona ostao je isti — komandant Miloš Dudić, politički komesar Žikica Jovanović Španac i zamenik političkog komesara Čeda Milosavljević, partijski rukovodilac ove vojne jedinice.[46]

Naoružanje iz 1941. godine, deo postavke Muzeja „4. juli 1941.” u Beloj Crkvi

Nakon oslobođenja Ljiga, 10. septembra 1941, koji je izvršila Kolubarska partizanska četa, došlo je do priliva novih boraca pa je doneta odluka o formiranju Kolubarskog bataljona. Pošto je u borbama u Ljigu teško ranjen komandir Kolubarske čete Radivoje Jovanović Bradonja, prilikom formiranja bataljona, za njegovog komandanta imenovan je Žikica Jovanović Španac, dok je za zamenika komandanta imenovan podoficir Dragan Tatović, a za političkog komesara Stevan Marković Singer. Kolubarski partizanski bataljon imao je tada šest četa.[47] Odmah nakon oslobođenja Krupnja, Štab Valjevskog partizanskog odreda naredio je blokadu Valjeva. Prve pripreme za ovu operaciju izveli su borci Rađevačkog partizanskog bataljona, koji su učestvovali u oslobođenju Krupnja. Oni su zaposeli sve puteve koji su vodili ka Valjevu, a potom su im se priključile tri čete Kolubarskog i delovi Podgorskog bataljona pa je potpuna blokada Valjeva sprovedena između 15. i 18. septembra 1941. godine. Osim partizana, u blokadi Valjeva učestvovali su i podrinski četnici Draže Mihailovića.[48]

Pod Žikicinom komandom borci Kolubarskog bataljona zaposeli su puteve koji od Valjeva vode ka Užicu, Mionici i Beogradu. Nemci su skoro svakodnevno pokušavali da sa manjim snagama razbiju blokadu grada, a iz artiljerijskih oružja su snažno tukli svuda gde bi utvrdili da se nalaze partizanski položaji. Dana 21. septembra 1941. pokušali su sa četiri tenka i 400 vojnika da prodru putem ka Užicu, ali su jakom odbranom boraca Kolubarskog bataljona bili primorani na povlačenje. Istog dana 125. pešadijski puk je nakon petodnevnih borbi sa borcima Posavskog partizanskog odreda uspeo da probije blokadu u uđe u Valjevo, kao pomoć okruženim jedinicama. Nakon dobijanja pojačanja Nemci su tokom 25. i 26. septembra pokušali veliki prodor, uz pomoć artiljerije i tenkova, ali nisu uspeli da probiju blokadu.[49]

Borbe oko Valjeva vođene su svakodnevno, a posebno su intenzivirane bile krajem oktobra, nakon što je nemačka 342. pešadijska divizija uspela da zauzme Krupanj i 25. oktobra prodre do Valjeva. U ovom periodu, veće borbe na sektoru Kolubarskog bataljona vođene su 30. oktobra 1941, kada su uz pomoć boraca iz Užičkog partizanskog odreda uspeli da spreče pokušaj delova nemačke 342. pešadijske divizije da se iz Valjeva probiju ka Kosjeriću i Užicu i tom prilikom su uništena dva tenka. Blokada Valjeva trajala je sve do kraja novembra 1941, kada su Nemci uspeli da potisnu oslabljene snage Valjevskog odreda i razbiju obruč. Ovom je prethodio početak partizansko-četničkog sukoba u Srbiji i povlačenje jedinica četnika Draže Mihailovića iz blokade Valjeva nakon toga.[49] Nemačka 342. divizija je 25. novembra 1941. jakim snagama krenula putem Valjevo—Kosjerić, gde se kod Bukova sukobila sa pet četa Kolubarskog odreda koje su uspele da je privremeno zaustave. Uz podršku avijacije i tenkova, 27. novembra 1941. nemačke snage su uspele da slome otpor delova Valjevskog, Drugog šumadijskog i Užičkog partizanskog odreda. Istovremeno, drugi deo nemačke 342. divizije takođe je jakim snagama uspeo da savlada delove Valjevskog, Užičkog i Posavskog partizanskog odreda i zauzme Ljuboviju.[50]

Nakon sloma ustanka[uredi | uredi izvor]

Teške borbe vođene sa nemačkom 342. pešadijskom divizijom prilikom deblokade Valjeva, bile su deo šire okupatorske zamisli da uništi ustaničke snage u zapadnoj i centralnoj Srbiji, poznate kao Prva neprijateljska ofanziva. Istovremeno sa ofanzivom kod Valjeva, jake okupatorsko-kvislinške snage su uspele da savladaju otpor drugih partizanskih odreda i zauzmu oslobođenu teritoriju, sa centrom u Užicu, u koje su ušli 29. novembra 1941. godine. Prema zamisli Vrhovnog štaba, glavnina partizanskih odreda trebalo je da se povuče ka Sandžaku, preko reke Lim, u italijansku okupacionu zonu, koju nije zahvatila ofanziva.[51] Nakon prodora nemačkih snaga preko linije Valjevo—Loznica prema Užicu, snage Valjevskog i Podrinskog partizanskog odreda ostale su odsečene od glavnine snaga, koje su se povlačile ka Sandžaku. Jedinice Kolubarskog partizanskog bataljona su se tokom završnice neprijateljske ofanzive skoncentrisale na Kaluđerskim barama na Tari. U selu Dragodolu, kod Pecke, 4. decembra 1941. bilo je održano savetovanje rukovodilaca partizanskih odreda, koji su ostali u zapadnoj Srbiji sa instruktorima Pokrajinskog komiteta KPJ za Valjevo i Šabac Milošem Minićem i Miletom Ivkovićem. Tada je odlučeno da preostale jedinice nastave sa gerilskim ratovanjem. Nekoliko dana kasnije u Štab Valjevskog odreda došao je Mirko Tomić, član Glavnog štaba NOP odreda Srbije, koji je insistirao da se svi odredi upute na svoju teritoriju i da tamo nastave sa delovanjem.[52]

Spomenik borcima Revolucije u Valjevu. Urađen po ugledu na fotografiju vešanja Stevana Filipovića, narodnog heroja

Nakon završene ofanzive, okupatorske snage otpočele su sa akcijom čišćenja terena zapadne Srbije od zaostalih partizanskih snaga. U ovome su imali znatnu podršku odreda srpske žandarmerije, kao i četničkih snaga — Tamnavskog četničkog odreda vojvode Budimira Bosiljčića, Kolubarskog četničkog odreda vojvode Jovana Škave i Valjevskog četničkog odreda vojvode Milorada Radića Pinde.[53] Usled veoma hladne zime, sa visokim snegovima i niskim temperaturama, oni su brzo uspeli da unište preostale partizanske odrede i grupe. Najpre je stradao Podrinski partizanski odred, koji je 16. decembra 1941. krenuo u Pocerinu i Mačvu. Potom je stradao Račanski bataljon Užičkog odreda, koji je krenuo na teritoriju račanskog sreza, kao i Tamnavski bataljon koji je krenuo u Podgorinu i Tamnavu. Kolubarski partizanski bataljon se za to vreme vratio na teritoriju valjevskog okruga i zadržao se na prostoru Poćuta—Leskovice—Sušica. Tada je izvršena reorganizacija bataljona, čije je brojno stanje bilo smanjeno gubicima u borbama tokom decembra, kao i pojavama dezerterstva, usled demoralisanosti. Bataljon je tada imao pet četa sa oko 400 boraca, patrolirao je na terenu pojedinih sela i kontrolisao put Valjevo—Užice, imajući nekoliko manjih sukoba sa neprijateljem. Prilikom reorganizacije izvršena je i izmena komandnog kadra, pa je za komandanta bio postavljen Miloš Dudić, dotadašnji komandant Rađevačkog bataljona, a politički komesar bio je Žikica Jovanović Španac.[54]

Na slobodnoj teritoriji, u selima oko Pecke, Dragodola i Skadra, valjevski partizani organizovali su svečani doček Nove 1942. godine, kojoj su prisustvovali i ostaci Podrinskog partizanskog odreda preformirani u Mačvansku četu. Nakon dočeka, po naređenju Štaba Valjevskog odreda, bataljoni su upućeni na teren valjevskog okruga, sa zadatkom da obilaze partijska i partizanska uporišta. Kolubarski bataljon krenuo je iz sela Leskovice pravcem Bačevci—Prijezdić—Mratišić—Bukovac. Bataljon podeljen u dve grupe, obišao je većinu kolubarskih sela i 19. januara vratio se u Leskovicu. Tokom obilaska terena, bataljon je imao nekoliko manjih sukoba sa četnicima.[55] Istog dana, četnici su u Mravinjacima izvršili napad na Mačvansku četu, pa su kolubarske čete poslate u pomoć, kako bi zaustavile četnički napad. Sutradan, 20. januara 1942, izvršen je glavni okupatorski napad na partizane, koji je odbijen, pa su se Nemci povukli ka Valjevu, a u borbi je stradao i komandant ove operacije.[55]

Sredinom januara, od Kolubarskog partizanskog bataljona i Druge čete iz Užičkog odreda formiran je Suvoborski partizanski odred sa oko 250 boraca. Komandi sastav odreda ostao je isti kao komandni sastav bataljona — komandant Miloš Dudić i politički komesar Žikica Jovanović Španac.[56] Nakon četničko-nemačkog napada, četnici su svakodnevno napadali partizanske snage, ali su i ti napadi odbijani. U veoma teškim uslovima, partizanske snage su se svakodnevno umanjivale, a borbu je pratila i nestašica municije, odeće i obuće. Novi nemački napad, u sadejstvu sa nedićevcima i četnicima, izvršen je 27. januara 1942. godine kod Sušice. I ovaj napad odbijen je i neprijatelju su ponovo naneti gubici.[57]

Skulptura „Partizanski kurir” u Beogradu, rad vajara Stevana Bodanrova. Originalni primerak ove skulpture je 1954. postavljen u Stolicama, kod Krupnja, ali je ukraden

Nakon borbe u Sušicama, održano je 29. januara 1942. savetovanje vojnih i političkih rukovodilaca Valjevskog partizanskog odreda, u prisustvu Mirka Tomića, člana Glavnog štaba NOPO Srbije. Razmatrana je situacija u kojoj se nalazio Valjevski odred, a usled koncentracije jakih neprijateljskih snaga usmerenih na preostalu slobodnu teritoriju, kao i prinude da se primi frontalni način borbe, odlučeno je da se slobodna teritorija napusti i da se pređe na gerilsko ratovanje, kao i da se do proleća, zbog nedostatka municije izbegavaju sukobi sa jačim neprijateljskim snagama. Potom je održano savetovanje sa predstavnicima šumadijskih i kosmajskih četa, koje su dospele do slobodne teritorije Valjevskog odreda. Na ovom savetovanju rešeno je da se formira Komanda grupe odreda zapadne Srbije, koja je obuhvatala komandu nad Valjevskim partizanskim odredom sa oko 350 boraca, Suvoborskim partizanskim odredom sa oko 250 boraca, Posavotamnavskim partizanskim odredom sa oko 150 boraca i Kosmajskim partizanskim odredom sa oko 150 boraca. Komandu Grupe odreda činili su — komandant Radivoje Jovanović Bradonja, politički komesar Mile Milatović i član Štaba Žikica Jovanović Španac. Izborom u Komandu grupe odreda, Žikicu je na mestu političkog komesara Suvoborskog odreda zamenio Andra Savčić.[58][59]

Krajem januara 1942, nakon savetovanja u Sušicama odredi su se uputili prema teritorijama koje su im bile određene za dejstva — Valjevski odred na teren Rađevine i Podgorine, Suvoborski i Kosmajski odred u prostor Kolubare, a Posavotamnavski odred u Tamnavu, ali pošto su naišli na vrlo jake okupatorsko-kvislinške snage, morali su da se vrate na polazne položaje. Nakon toga se postavilo pitanje napuštanja ove teritorije, a postojala su dva predloga — za prelazak u Bosnu i priključenje jedinicama pod komandom Vrhovnog štaba ili za odlazak u Toplicu i Jablanicu i povezivanje sa partizanima južne Srbije. Mirko Tomić, član Glavnog štaba NOPO Srbije, kao i članovi Komande grupe odreda smatrali su da ne treba napuštati Srbiju i da treba otići u Toplicu. Kako bi se rešilo ovo pitanje, u selu Krčmaru je 7. februara 1942. održano novo vojno-političko savetovanje na kome je odlučeno da se probijanje neprijateljskog obruča oko slobodne teritorije izvrši jedinstvenom operacijom svih snaga, ali da se potom dalje kretanje preduzme u dve kolone.[58] Kolona u kojoj se nalazio Suvoborski partizanski odred, sa tri čete Kosmajskog odreda, kod sela Robaje sukobila se sa četnicima i Nemcima, ali je uspela da se probije do sela Krčmar i odatle dođe do Ravne gore, vodeći stalne borbe sa četnicima. Partizanske snage koje su došle na teren severno od Užica i Čačka nisu došle u dodir s partizanskim jedinicama za koje se pretpostavljalo da tu postoje, jer su preostale snage Užičkog i Čačanskog partizanskog odreda, koje se nisu povukle u Sandžak, bile uništene. Pošto se na ovom području nije moglo doći ni do oružja ni do municije pokazalo se da je nemoguće prebacivanje u Toplicu, kako je predviđala Komanda grupe odreda.[60]

Jake nemačke snage, uz pomoć četnika i pripadnika Srpskog dobrovoljačkog korpusa, sa jakom tehnikom zaposele su komunikacije između Čačka i Užica, pa je Komanda grupe odreda naredila partizanskim odredima da pokušaju da se preko Zapadne Morave prebace na raniji teren u valjevskom kraju, s tim što će se koncentrisati na padinama Maljena. Dolaskom pod Maljen, vojno-politički rukovodioci odreda su 13. februara 1942. održali savetovanja. Pošto su jedinice oskudevale u oružju, municiji i hrani i bile iscrpljene i desetkovane, vodeći svakodnevne krvave borbe pod najtežim vremenskim prilikama, uz saglasnost Mirka Tomića doneta je odluka da se partizanski odredi ponovo razdvoje — Suvoborskom odredu je određeno da dejstvuje u Kolubari i području Suvobora, Maljena i Povlena; Valjevskom odredu je određeno da operiše u prostoru Jablanika, Medvednika i Cera, kao i celim područjem Rađevine i Podgorine; Posavotamnavskom odredu je bilo određeno da se sa tri čete Kosmajskog odreda prebaci na prostor Kosmaja.[61]

Da je ova odluka bila pogrešna, uvidelo se ubrzo. Posavotamnavski odred i kosmajske čete su na putu za Kosmaj bile potpuno uništene u borbama sa nemačko-četničkim snagama, dok je samo jedna grupa od 20 boraca uspela da se vrati nazad i priključi Suvoborskom odredu.[62] Valjevski odred je pod stalnim borbama uspeo da dođe u Rađevinu, ali se odatle morao prebaciti u Pocerinu, jer je u borbama izgubio polovinu ljudstva. Pošto su izgubili vezu sa Suvoborskim odredom, sa kojim je bila i Komanda Grupe odreda, oni su se početkom marta 1942. prebacili preko Drine u istočnu Bosnu, gde su se povezali sa Prvom i Drugom proleterskom brigadom.[63]

Pogibija[uredi | uredi izvor]

Nakon savetovanja na Maljenu, Suvoborski partizanski odred jačine 240 boraca, sa kojim su bili Mirko Tomić, član Glavnog štaba NOPO Srbije, članovi Komande Grupe odreda zapadne Srbije i članovi Okružnog komiteta KPJ za Valjevo, krenuo je na svoje operativno područje u Kolubaru i planinske visove Maljena i Povlena. Na tom putu u selu Zarube Odred se sukobio se grupom četnika koje je razbio, pa se preko Bačevaca prebacio na Maljen, odakle se spustio u sela između Maljena i Povlena. Dolaskom na ovaj teren, gde je neprijateljska propaganda objavila da su partizanske jedinice uništene, imao je snažnog odjeka u narodu, koji je od početka ustanka bio uz Narodnooslobodilački pokret (NOP) i aktivno ga pomagao. Pojava partizana bila je iznenađenje i za četnike, koji su takođe smatrali da su partizani uništeni. Početkom marta 1942, Odred se prebacio u selo Slavkovicu, gde su vodili veću borbu sa četnicima.[64]

Spomenik na mestu pogibije u blizini sela Radanovaci, rad vajara Miroslava Protića

Usled nedostatka municije, Odred je morao da izbegava borbe, a pošto se našao u prostoru blokiranom neprijateljskim snagama, svakodnevno gonjen i bez municije i hrane, ponovo je odlučeno da se pokuša prelazak preko Zapadne Morave između Čačka i Užica, u nameri da se pređe u Toplicu ili Sandžak. Jake neprijateljske snage, koncentrisane na ovom terenu sprečile su Odred u njegovoj nameri. Na teritoriji užičkog okruga, Odred je napadnut koncentrisanim snagama Nemaca, Srpske državne straže, Srpskog dobrovoljačkog korpusa i legalizovanih četničkih odreda. Pošto su uspeli da se probiju sve do Gornje Gorevnice, partizani su se ovde našli opkoljeni.[65]

Nemci su iz Čačka uputili tenkove s ciljem da unište partizane, ali pre njihovog dolaska, partizani su izveli juriš i probili obruč, čime su izbegli opkoljavanje i uništenje. Potom su se pod borbom preko sela Rošci prebacili u Tometino Polje, gde su ih napali četnici, s kojima su vođene teške borbe u kojima je poginuo komandant Crnogorskog četničkog odreda kapetan Mladenović. Odred je potom krenuo ka Divčibarama, ali je, uvidevši da upadaju u neprijateljsku klopku, odlučeno da se preko južnih padina Bukova prebace na Magleš. Dana 12. marta 1942. stigli su u Radanovce, u blizini Ražane, na putu Užice—Valjevo. Oko podneva, Odred su napale snage dva legalizovana četnička odreda iz užičke grupe i jedan bataljon pripadnika Srpske državne straže. U kratkoj borbi, poginulo je nekoliko partizanskih boraca, među kojim i član Komande Grupe odreda zapadne Srbije Žikica Jovanović Španac, tada već proslavljeni partizanski komandant i komesar.[65][66][67]

Žikicin drug i saborac Mića Jeremić je 1961. u svojoj knjizi o Žikici Jovanoviću Špancu opisao trenutak njegove pogibije:


U trenutku Žikicine pogibije, pored njega bio je komandant Komande Grupe odreda Radivoje Jovanović Bradonja, koji je u jednom intervjuu listu „NIN” decembra 1979. opisao Žikicinu smrt — „Žikica je poginuo baš u trenutku kada sam ja došao do njega. Pre toga smo izmenili par rečenica, a njega je pogodio metak pravo u glavu”.[67] Žikicina pogibija izazvala je veliku potištenost kod boraca u Odredu, koji se tada nalazio u teškom položaju. Vest o njegovoj pogibiji prenela je i kvislinška štampa. U listu „Novo vreme” od 20. marta 1942. objavljeno je da je poginuo „Živa Jovanović zvani Španjolac”, a sutradan 21. marta objavljen je opširniji članak pod naslovom „Ubijen poznati komunista Žikica Jovanović”.[68]

Ubrzo nakon Žikicine pogibije, okupatorsko-kvislinške snage su uspele da unište Suvoborski partizanski odred. Iz Radanovaca, Odred se preko sela Taor prebacio u valjevski kraj, gde se u Mravinjcima i Gornjim Leskovicima ponovo sukobio sa četnicima. Svakodnevne borbe i smrzavanje boraca učinili su da se Odred značajno smanji. Takođe, usled uništenja Posavotamnavskog odreda, kao i prelaska ostatka Valjevskog odreda u Bosnu, na uništenje Suvoborskog odreda bile su skoncentrisane znatnije snage — nekoliko četničkih odreda sa teritorije valjevskog i užičkog okruga, kao i delovi nemačkih jedinica i žandarmerija. Iscrpljeni i bez municije, borci Suvoborskog odreda su se od 13. do 16. marta borili u selima na Maljenu, nakon čega su se prebacili u selo Klince, kod Valjeva. Ovde su ih istog dana napali četnici, pa su se partizani u toku noći povukli preko sela Petnice i Prijezdić. Jake nemačko-četničke snage su 18. marta 1942. okružile ostatke Suvoborskog partizanskog odreda i napale ga, a u ovoj borbi poginuo je veliki broj boraca, dok je drugi deo zarobljen i odveden u sabirni logor u Valjevu, gde su najvećim delom streljani. Mali deo boraca uspeo je da se pojedinačno izvuče iz neprijateljskog obruča, ali su i oni potom pohvatani i streljani. Ovo je bio poslednji partizanski odred iz sastava Grupne komande partizanskih odreda i istovremeno poslednji partizanski odred zapadne Srbije koji su uništile okupatorsko-četničke snage.[69] U toku leta 1942. novi Okružni komitet KPJ za Valjevo i delegat Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Miloš Minić svoju aktivnost usredsredili su u pravcu stvaranja uslova za formiranje novog odreda na teritoriji valjevskog okruga. Avgusta 1942. formiran je novi Valjevski partizanski odred, koji je nosio ime Žikice Jovanovića Španca[66] i postojao do kraja oktobra 1942, kada je bio razbijen, a obnovljen je ponovo marta 1943. godine.[70]

Narodni heroj[uredi | uredi izvor]

Spomenik Žikici Jovanoviću u Valjevu, rad vajara Miodraga Živkovića iz 1986.

Odlukom Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) broj 262, a na predlog Vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije maršala Josipa Broza Tita za umešnost u komandovanju, specijalne podvige, pokazanu hrabrost i naročite zasluge za narod proglašen je za narodnog heroja 6. jula 1945. godine. Istom odlukom za narodne heroje proglašeni su Đuka Dinić, Bora Marković, Mika Mitrović i Mirko Tomić.[71][66]

Neposredno pre donošenja odluke o proglašenju Žikice Jovanovića za narodnog heroja, Narodna skupština Srbije je 27. juna 1945. donela odluku kojom je akcija Rađevačke partizanske čete u Beloj Crkvi proglašena za Dan ustanka naroda Srbije, a prvoj proslavi održanoj 7. jula 1945. prisustvovao je i Josip Broz Tito. Podižući akciju koju je izveo na nivo državnog praznika, nova komunistička vlast je Žikicu Jovanovića Španca isticala kao jednu od centralnih ličnosti vezanih za Narodnooslobodilačku borbu u Srbiji, a posebno za organizovanje ustanka u zapadnoj Srbiji u leto 1941. godine. Spadajući među najpopularnije narodne heroje Jugoslavije, ličnost Žikice Jovanovića Španca ubrzo je postala jedna od ikona popularne kulture u socijalističkoj Jugoslaviji. Ulice i trgovi, osnovne škole, kasarne, pionirski odredi, omladinske radne brigade, kulturno-umetnička društva i druge institucije dobijale su ime po njemu.

U cilju promocije njegovog lika i dela podignuto mu je i nekoliko spomen-obeležja širom Socijalističke Republike Srbije. Godine 1951. povodom proslave desetogodišnjice ustanka u Beloj Crkvi, ispred nekadašnje kafane, kod koje je 7. jula 1941, najpre održan zbor, a potom i ubijeni žandari, postavljene su biste učesnika događaja — Žikice Jovanovića, Miše Pantića i Čede Milosavljevića, koje je uradio vajar Stevan Bodnarov. Iste godine, na kući u kojoj je živeo u Valjevu, u ulici Vuka Karadžića broj 54. Savez boraca NOR-a je postavio spomen-ploču. Godine 1959. u Valjevu mu je podignuta spomen-bista, rad vajarke Vide Jocić. Bista je urađena u prepoznatljivom stilu autorke i danas se nalazi u parku na Jadru, koji je posvećen ovoj autorki, zajedno sa ostalim bistama narodnih heroja koje je izradila u Valjevu.[72] Spomenik Žikici Jovanoviću Špancu u prirodnoj veličini, rad vajara Miodraga Živkovića, postavljen ispred zgrade Doma kulture u Valjevu svečano je otkriven 15. septembra 1986. na manifestaciji kojoj je prisustvovao Slobodan Milošević, tadašnji predsednik Predsedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije, a spomenik je otkrio Žikicin saborac iz Španije, narodni heroj Veljko Kovačević.[73] Mesto njegove pogibije, u blizini sela Radanovci, kod Kosjerića, takođe je obeleženo spomenikom, koji je rad vajara Miroslava Protića.[74]

Orden narodnog heroja

Nekoliko godina nakon oslobođenja, posmrtni ostaci Žikice Jovanovića su ekshumirani i zajedno sa posmrtnim ostacima Miše Pantića, Dragojla i Miše Dudića sahranjeni na mestu današnjeg Doma kulture. Nedugo potom su premešteni u park kod Jadra, a 1967. na Spomen groblje na Krušiku, koje je svečano otvorio 18. maja iste godine predsednik SFRJ Josip Broz Tito.[72][75]

Žikicino ime nosilo je nekoliko osnovnih škola u Srbiji, a danas samo Osnovna škola „Žikica Jovanović Španac” u Beloj Crkvi. Osnovna škola „Žikica Jovanović Španac” u Valjevu, koja je ovo ime nosila od osnivanja 1951. je 2004. preimenovana u „Prvu osnovnu školu”,[76] dok je Osnovna škola „Žikica Jovanović Španac” na Novom Beogradu, koja je ovo ime takođe nosila od osnivanja 1956, preimenovana 2003. u OŠ „Nadežda Petrović”.[77] Njegovo ime nosila je i kasarna Jugoslovenske narodne armije i Vojske Jugoslavije u Valjevu, koja je 2004. preimenovana u kasarnu „Vojvoda Živojin Mišić”.[78]

Danas Žikicino ime nosi Akademsko kulturno umetničko društvo „Žikica Jovanović Španac” skraćeno „Španac”, osnovano 1954. kao kulturno-umetničko društvo Udruženja studenata Beogradskog univerziteta.[79] Takođe, njegovo ime nosi i preko 50 ulica na teritoriji Republike Srbije, među kojima su ulice u — Beogradu, Bačkoj Topoli, Vranju, Knjaževcu, Kragujevcu, Kraljevu, Krupnju, Leskovcu, Loznici, Nišu, Novom Sadu, Paraćinu, Požarevcu, Prokuplju, Somboru, Subotici i Šidu, kao i dve ulice u Republici Crnoj Gori u — Podgorici i Nikšiću.[80]

Tokom 1980-ih snimljeno je nekoliko istorijskih TV drama i serija sa tematikom iz Narodnooslobodilačkog rata. Najveći broj ovih projekata uradila je Televizija Beograd, a režirao ih je Sava Mrmak, u saradnji sa scenaristom Sinišom Pavićem. Među nekoliko serija, 1982. snimljena je dvodelna TV serija „Španac” koja se bavila dešavanjima u životu Žikice Jovanovića Španca, od početka Aprilskog rata do prve ustaničke akcije u Beloj Crkvi, jula 1941. godine. Podlogu za seriju činila je knjiga „Prvi koraci ka slobodi” valjevskog prvoborca Miće Jeremića. Glavnu ulogu Žikice Jovanovića u seriji tumačio je glumac Danilo Lazović, a pored njega, u seriji su igrali i — Mira Stupica u ulozi Žikicine majke Olge, Vladan Živković u ulozi Miše Pantića, Dušan Tadić u ulozi Čede Milosavljevića, Mirko Bulović u ulozi žandarma Bogdana Lončara i dr.[81]

Kontroverze[uredi | uredi izvor]

Spomen-bista u dvorištu osnovne škole u Novom Beogradu, koja je ranije nosila njegovo ime

Oko pogibije Žikice Jovanovića Španca, koji je u posleratnom periodu istican kao jedna od centralnih ličnosti „Narodnooslobodilačkog rata i socijalističke revolucije” Valjeva i zapadne Srbije i kao ličnost koja je ispalila „prvu ustaničku pušku” u Srbiji, postojale su određene kontroverze, a krajem 1980-ih pojavile su se sumnje u zvaničnu verziju njegove smrti.[82] Istoričar Vladimir Dedijer, učesnik i dobar poznavalac događaja iz perioda Narodnooslobodilačkog rata, kao i istorije Komunističke partije Jugoslavije, otkrivanjem novih pojedinosti vezanih za partijske borbe u vreme „velike čistke” u Sovjetskom Savezu, u kojoj su stradali mnogi istaknuti funkcioneri KPJ, kao i pojedinosti vezanih za imenovanje Josipa Broza Tita za generalnog sekretara KPJ, smatrao je da su Žikicu Jovanovića ubili partizani. U isto vreme, pojavile su se sumnje i u zvanične verzije smrti pojedinih istaknutih učesnika Španskog građanskog rata, koji su poginuli u NOR-u, poput Marka Oreškovića, Ratka Pavlovića Ćićka, Petra Drapšina, ali i Blagoja Parovića, koji je stradao u Španiji i dr. Mogući povod za likvidacije bio je u tome što su oni u Španiju odlazili preko veza sa starim rukovodstvom KPJ, kao i što je u Španiji sredinom 1937. održana Konferencija KPJ, na kojoj je nakon smene i hapšenja dotadašnjeg sekretara KPJ Milana Gorkića, data podrška Petku Miletiću za novog sekretara KPJ, a ne Josipu Brozu Titu. Iako Žikica nije bio učesnik ove Konferencije, jer je u Španiju došao tek početkom 1938, Dedijer smatra da je povod za njegovu likvidaciju mogao biti to što se u Barseloni upoznao sa Živojinom Pavlovićem, članom CK KPJ i bliskim saradnikom Milana Gorkića. Pavlović je bio antistaljinista i krajem 1940. je napisao knjigu „Bilans sovjetskog termidora” u kojoj je opisao staljinistički teror i čistke u kojima su stradali njegovi drugovi, zbog čega su ga partizani streljali u oslobođenom Užicu, u jesen 1941. godine.[83]

Žikicin brat Dragoljub Jovanović, koji je kao predratni oficir rat proveo u zarobljeništvu, a nakon rata se kao oficir JA izjasnio za Rezoluciju Informbiroa i bio zatočen na Golom otoku, takođe je sumnjao u zvaničnu verziju o smrti svoga brata. On je smatrao da je Žikica ubijen po nalogu Josipa Broza Tita, a razloge je video u tome što je bio popularan kod naroda valjevskog kraja, kao i u činjenici da nije mnogo poštovao naređenja i direktive KPJ i Tita. O smrti Žikice Jovanovića Španca postojale su i neke druge teorije, a po jednoj koju je 1989. izneo Ljubomir Nedeljković, borac Suvoborskog partizanskog odreda, Žikica je poginuo nesrećnim slučajem, prilikom šenlučenja jednog od boraca. Takođe, Nedeljković je tvrdio da Žikicinoj pogibiji nije prisustvovao Radivoje Jovanović Bradonja, kako je tvrdila zvanična verzija. Po jednoj od verzija, Žikica Jovanović, nakon što je teško ranjen, izvršio je samoubistvo, kako ga četnici ne bi zarobili. Ipak, Đorđe Novaković, zastupnik komandanta Zlatiborsko-užičkog četničkog odreda je avgusta 1942. dao izjavu, u kojoj je potvrdio da je Žikica Jovanović Španac stradao u sukobu sa njegovim četnicima 12. marta 1942. i da ga je ubio četnik Mlađen Nešović.[82]

Spomenici ubijenim žandarmima u Beloj Crkvi

Nakon raspada SFRJ početkom 1990-ih, u delu opozicione, a pre svega antikomunističke javnosti počela su druga tumačenja događaja u Beloj Crkvi od 7. jula 1941. i uloge Žikice Jovanovića Španca u njima. Nova tumačenja događaja su se oslanjala na teorije, koje je još ranije u svojim delima iznosio ljotićevski emigrant Borivoje Karapandžić, koji je događaj u Beloj Crkvi smatrao za „početak komunističke revolucije u Srbiji“, kao i za početak „bratoubilačkog građanskog rata“. Ipak, tadašnja vlast u Srbiji, predvođena Slobodanom Miloševićem nastavila je da obeležavala 7. jul kao Dan ustanka naroda Srbije. Nakon petooktobarskih promena 2000. Vlada Srbije, na čelu sa Zoranom Đinđićem, predložila je novi Zakon o državnim praznicima, kojim je ukinut Dan ustanka naroda Srbije, a ovaj Zakon Narodna skupština usvojila je 11. jula 2001. godine. U narednom periodu, predstavnici nove vlasti, kao i antikomunistički orijentisani pojedinci nastojali su da izvrše reviziju istorijskog događaja od 7. jula 1941, predstavljajući ga isključivo kao dan početka „komunističke borbe za vlast”.[84]

Godine 2000. Bosiljka Ivanović, supruga ubijenog žandarma Bogdana Lončara je u porti crkve Svetog Georgija u Beloj Crkvi podigla spomenik svom suprugu, a dve godine kasnije, Udruženje za očuvanje srpske tradicije podiglo je spomenik žandarmu Milenku Brakoviću. Nakon donošenja Zakona o rehabilitaciji, 2006. pojavila se inicijativa o rehabilitaciji ubijenih žandarma, koja je potekla od Stane Munjić, novinarke „Glasa Podrinja“ iz Šapca, prijateljice supruge Bogdana Lončara i autorke knjige „Sin srpskog Ivanjdana”. Godine 2008. ona je Okružnom sudu u Šapcu podnela zahtev za rehabilitaciju Bogdana Lončara i Milenka Brakovića. Sudsko veće, na čelu sa sudijom Gojkom Lazarevom donelo je 11. decembra 2008. odluku o rehabilitaciji, a u presudi je navedeno da su žandarmi „lišeni života bez odluke suda i bez sprovedenog postupka, iz ideološko-političkih razloga, kao žrtve progona i nasilja, od strane pripadnika partizanskog pokreta, čime je povređeno njihovo pravo na život”.[82][84][85]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Žikica Jovanović Španac na Vikimedijinoj ostavi.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Hasanagić 1982, str. 21.
  2. ^ a b v g Narodni heroji 1 1982, str. 347.
  3. ^ a b v g Narodni muzej Valjevo 1989, str. 8.
  4. ^ Hasanagić 1982, str. 22.
  5. ^ a b Hasanagić 1982, str. 23.
  6. ^ Valjevo 1967, str. 235.
  7. ^ Hasanagić 1982, str. 24.
  8. ^ a b Hasanagić 1982, str. 25.
  9. ^ Hasanagić 1982, str. 26.
  10. ^ Hasanagić 1982, str. 27.
  11. ^ Tadić 1984, str. 9.
  12. ^ Hasanagić 1982, str. 28.
  13. ^ Narodni muzej Valjevo 1989, str. 10.
  14. ^ a b Hasanagić 1982, str. 29.
  15. ^ Hasanagić 1982, str. 34.
  16. ^ Tadić 1984, str. 10.
  17. ^ Tadić 1984, str. 12.
  18. ^ a b v g d Hasanagić 1982, str. 30.
  19. ^ a b Valjevo 1967, str. 287.
  20. ^ Valjevo 1967, str. 292–295.
  21. ^ a b Narodni muzej Valjevo 1989, str. 11.
  22. ^ a b Hasanagić 1982, str. 31.
  23. ^ Valjevo 1967, str. 312.
  24. ^ Mitrović 1975, str. 60.
  25. ^ Mitrović 1975, str. 61.
  26. ^ Tadić 1984, str. 14.
  27. ^ a b Mitrović 1975, str. 84.
  28. ^ Hasanagić 1982, str. 13.
  29. ^ a b v Mitrović 1975, str. 85.
  30. ^ a b Hasanagić 1982, str. 14.
  31. ^ Zbornik Istorijskog muzeja Srbije, sveska 17—18, Beograd 1981. godina.
  32. ^ Narodni muzej Valjevo 1989, str. 12.
  33. ^ Hasanagić 1982, str. 15.
  34. ^ Valjevo 1967, str. 319.
  35. ^ Mitrović 1975, str. 88.
  36. ^ Mitrović 1975, str. 89.
  37. ^ a b Mitrović 1975, str. 90.
  38. ^ a b Mitrović 1975, str. 91.
  39. ^ Mitrović 1975, str. 93.
  40. ^ Mitrović 1975, str. 94.
  41. ^ Mitrović 1975, str. 159.
  42. ^ Mitrović 1975, str. 161.
  43. ^ a b Mitrović 1975, str. 162—164.
  44. ^ Martinović 1979.
  45. ^ Mladenović 2006, str. 38.
  46. ^ Mitrović 1975, str. 167.
  47. ^ Mitrović 1975, str. 174.
  48. ^ Mitrović 1975, str. 175.
  49. ^ a b Mitrović 1975, str. 176.
  50. ^ Valjevo 1967, str. 336.
  51. ^ Mitrović 1975, str. 281.
  52. ^ Mitrović 1975, str. 289.
  53. ^ Valjevo 1967, str. 357.
  54. ^ Mitrović 1975, str. 291.
  55. ^ a b Mitrović 1975, str. 294.
  56. ^ Hasanagić 1982, str. 32.
  57. ^ Mitrović 1975, str. 296.
  58. ^ a b Mitrović 1975, str. 297.
  59. ^ a b Narodni muzej Valjevo 1989, str. 13.
  60. ^ Mitrović 1975, str. 299.
  61. ^ Mitrović 1975, str. 300.
  62. ^ Mitrović 1975, str. 302.
  63. ^ Mitrović 1975, str. 305.
  64. ^ Mitrović 1975, str. 309.
  65. ^ a b Mitrović 1975, str. 310.
  66. ^ a b v Narodni heroji 1 1982, str. 348.
  67. ^ a b v Hasanagić 1982, str. 33.
  68. ^ Narodni muzej Valjevo 1989, str. 163.
  69. ^ Mitrović 1975, str. 311.
  70. ^ Mitrović 1975, str. 319.
  71. ^ Zbornik NOR 1949, str. 643.
  72. ^ a b Popović 1981, str. 155.
  73. ^ „Ivan Simić seminarski rad Spomenik Žikici Jovanoviću – Špancu u Valjevu” (PDF). www.historiansclub.org. n.d. 
  74. ^ Popović 1981, str. 204.
  75. ^ „ČETIRI HEROJA POČIVALA U CENTRU VALJEVA: Ove fotografije do sada nisu viđene u javnosti”. www.blic.rs. 4. 11. 2016. 
  76. ^ „Prva osnovna škola, Valjevo”. prvaosnovna.edu.rs. n.d. 
  77. ^ „OŠ "Nadežda Petrović", Novi Beograd”. www.osnovnaskola.rs. n.d. 
  78. ^ „Žikica Jovanović Španac izgubio školu”. www.b92.net. 17. 9. 2004. 
  79. ^ AKUD „Španac” (spanac.rs)
  80. ^ „Pretraga: Ulica Žikice Jovanovića Španca”. www.planplus.rs. n.d. 
  81. ^ „Spanac mini tv series”. www.imdb.com. n.d. 
  82. ^ a b v „Žikica Jovanovic Španac — Crni dan ustanka u Beloj crkvi”. www.bastabalkana.com. 23. 5. 2013. 
  83. ^ „Tonski zapis intervjua sa Vladimirom Dedijerem 1990. godine”. www.audioifotoarhiv.com. n.d. 
  84. ^ a b „Milan Radanović "OKLEVETANI DATUM: DAN USTANKA NARODA SRBIJE"”. www.elektrobeton.net. 7. 7. 2013. 
  85. ^ „Španac pucao u nedužnog čoveka”. www.novosti.rs. 7. 1. 2009. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Жикица_Јовановић_Шпанац&oldid=27055378”