Zapadno rimsko carstvo

Zapadno rimsko carstvo Imperium Romanum Rimsko carstvo
Grb
Zapadno rimsko carstvo
Geografija
Kontinent		Evropa
Prestonica		Milano Ravena
Društvo
Službeni jezik		latinski
Religija		hrišćanstvo
Politika
Oblik države		autokratija tetrarhija
— Car		Honorije
		Romul Avgustul
Istorija
Istorijsko doba		stari vek
— Osnivanje		395.
— Ukidanje		476.
Događaji
— Podela Rimskog carstva		395.
— Pad Zapadnog rimskog carstva		476.
Geografske i druge karakteristike
Površina
— ukupno		2.000.000 (395. god.) km²
Valuta		rimska valuta

Zapadno rimsko carstvo je naziv za zapadnu polovinu Rimskog carstva nakon administrativne podele koju je uveo car Dioklecijan 286. godine. U užem, ali i širem smislu reči, ovaj termin se odnosi na zapadnu polovinu carstva u periodu između smrti cara Teodosija I 395. i svrgavanja poslednjeg zapadnorimskog cara Romula Avgustula 476. godine koje je izveo vođa varvarskih najamnika u Italiji Odoakar.

U teoriji Rimsko carstvo je i posle 286. odnosno 395. bilo jedno, jedinstveno i nedeljivo. U praksi, nakon 286. carstvom je upravljalo po nekoliko vladara, najčešće jedan na Istoku, drugi na Zapadu. Teoretski gledano, poslednji vladar jedinstvenog carstva bio je Teodosije Veliki koji je na samrti 395. podelio carstvo između svoja dva sina — starijem Arkadiju je ostavio Istok, mlađem Honoriju Zapad. Nakon toga, zapadni carevi su vladali prvo iz Milana, a posle 402. iz Ravene. Posle 407. počelo je ubrzano slabljenje Zapadnog rimskog carstva usled navala varvara (Goti, Vandali, Franci i dr.) koji su počeli da se naseljavaju unutar granica carstva i da ga dele između sebe i da osnivaju sopstvene kraljevine. Posle 455. zapadnorimski car je faktički vladao samo Italijom, a 4. septembra 476. Romul Avgustul je svrgnut. Poslednji titularni car bio je Julije Nepot, koji je umro u Dalmaciji 480. godine. Nakon 476, odnosno 480, varvarski vladari Italije, poput Odoakra i Teodorika, smatrani su za namesnike rimskog cara iz Konstantinopolja, ali su u praksi vladali kao nezavisni vladari.

Istočnorimski (vizantijski) car Justinijan I je pokušao u 6. veku da obnovi rimsku vlast na Zapadu i njegove vojskovođe su zauzele Italiju, Afriku i sredozemnu obalu Spanije. Međutim, ovaj poduhvat jer bio kratkog veka, mada se neposredno vizantijsko prisustvo u Italiji osećalo sve do 1071. godine. Ukratko, posle svrgavanja Romula Avgustula, rimska vlast u zapadnoj Evropi je bila više fiktivna nego stvarna, tako da se 476. tradicionalno smatra za početak nove istorijske epohe — srednjeg veka.

Rimsko osvajanje Zapada

Rimski Istok i Zapad

Tokom 2. veka p. n. e. Rimska republika je postala dominantna sila na Sredozemlju koja se postepeno širila u pogledu državnih teritorija i političkog uticaja i na helenistički istok i na „varvarski“ Zapad. Na Istoku, gde je grčki jezik već bio jezik političke i kulturne elite, Rimljani su uveli novi sistem državne organizacije. I pored toga, kulture i tradicije drevnih naroda Istoka, poput Egipćana, Jevreja, Sirijaca i Grka, njihov način života izgrađen oko gradskih naselja, prosperitet trgovine i zanatstva i druga bogatstva su opstala, samo što su sada uklopljena u rimske državne okvire.

Posle uništenja Kartagine 146. p. n. e. na zapadnom Mediteranu nije više bilo većih i organizovanijih država koje su se mogle meriti sa Rimom. Iako to nije bila prvobitna namera, rimska osvajanja su Hispaniji, Galiji i Britaniji, kao i afričkim provincijama, tokom vremena donela sredozemnu civilizaciju i njene tekovine poput gradskog načina života, građevinskih i tehničkih dostignuća i kulture pisane reči. Iako su i na zapadu postojale grčke i feničanske kolonije, kultura zapadnog dela Rimskog carstva je ostala latinska. Takođe, Rimljani su vremenom inkorporirali političku elitu Zapada u svoj sistem, tako da su se, za razliku od helenističkog Istoka, na Zapadu mogle naći aristokratske zemljoposedničke porodice.

Hadrijanov zid je predstavljao stalnu barijeru prema varvarima u Kaledoniji (Škotskoj). Zid koji je podigao Hadrijanov naslednik Antonin Pije između 142. i 144. napušten je već 164. godine.

Razlike između Istoka i Zapada su vrlo retko naglašavane, ponekad zarad političke propagande, npr. tokom građanskog rata između Oktavijana i Marka Antonija. Kada je Oktavijan pretvorio posrnulu republiku u monarhiju tj Rimsko carstvo 30. p. n. e., počelo je konačno uobličavanje Zapada. Za vreme duge vlade prvog rimskog cara Oktavijana Avgusta (30. godine p. n. e.-14. godine naše ere) rimske legije su okončale osvajanje Pirinejskog poluostrva, a galske teritorije su najposle organizovane u provincije. Rimski pokušaj proširenja granica sve do reke Labe na istok propao je zbog upornog otpora germanskih plemena, tako da je Avgust na kraju odlučio da se carstvo na zapadu osloni na prirodnu granicu reke Rajne. Ipak, Avgustovi naslednici se nisu pridržavali njegovog amaneta tako da je Klaudije 43. započeo osvajanje Britanije, a 44. je anektirao dotadašnju klijentelsku kraljevinu Mavretaniju. Iako su u drugoj polovini 1. veka Rimljani redovno upadali na teritoriju današnje Škotske, trajna granica je utvrđena Hadrijanovim zidom između ušća reke Tajn na istoku i zaliva Solvej na zapadu. Rimska osvajanja na zapadu okončao je Vespazijan (69—79) koji je zauzeo Agri Dekumates (Agri Decumates), krajeve između Majne i izvorišta Dunava.

Pobune i građanski ratovi 1. i 2. veka

Rimska vlast se u principu i na Istoku i na Zapadu u toku 1. i 2. veka suočavala sa dva veća izazova: pobunama potčinjenih plemena i gradova i političkim krizama koje su nastajale usled pobune legija. Pobune legionara su bile daleko ozbiljnije pošto je vojska važila za jedan od, ako ne i najjači politički faktor u samom carstvu. Ukoliko bi neki ambiciozni provincijski namesnik ili vojni zapovednik pridobio podršku vojske to bi gotovo redovno dovelo do uzurpacije carske vlasti i građanskog rata.

Tokom prvog veka bilo je nekoliko pobuna keltskog i germanskog stanovništva. U Britaniji je 60. godine pobunu protiv rimske vlasti podigla kraljica plemena Icena, Boudika, ali su Rimljani odneli laku pobedu naredne godine. Drugi važan ustanak, Batavski ustanak (u Donjoj Germaniji tj. današnjoj Nizozemskoj) pod vođstvom romanizovanog aristokrate Gaja Julija Civilisa pokušao je da se okoristi rimskim neprilikama tokom Godine četiri cara. Civilis se navodno podigao na oružje kako bi podržao pretendenta Vespazijana, ali je na kraju savladan i ubijen 70. godine kada je postalo jasno da želi da otcepi jedan deo carske teritorije.

Rimsko carstvo 117. godine u doba vladavine Trajana. Trajanova osvajanja u Mesopotamiji napustio je već njegov naslednik Hadrijan, dok je Dakiju (današnju Rumuniju) evakuisao car Aurelijan 270. godine.

Događaji iz 69. su pokazali da su se rimske legije, razmeštene na granicama carstva, već podelile na četiri regionalne grupe (Britanija, Rajna, Dunav, Eufrat) u kojima su vojskovođe, pa i obični vojnici, pokušavali da se nametnu za arbitra u političkim previranjima. Rajnske legije su se prvi put pobunile 14. godine posle Avgustove smrti i pokušale su da prisile Germanika, sinovca novog cara Tiberija da se prihvati carske vlasti. Ozbiljnije su bile prilike 68. kada se namesnik Lionske Galije Gaj Julije Vindeks, još jedan romanizovani aristokrata, ovoga puta galskog porekla, pobunio protiv Neronove fiskalne politike. Pre nego što je savladan, Vindeks je pozvao Galbu, guvernera Tarakonske Hispanije da preuzme presto. Pošto je Galba imao na raspolaganju samo jednu legiju, brojniji legionari u germanskim provincijama su izvikali za cara Vitelija koji je najposle poražen u borbi sa već pomenutim Vespazijanom, favoritom istočnih legija.

Slična podela između legija odigrala se i 193. godine nakon ubistva cara Pertinaksa. Ovoga puta su tri britanske legije, kojima se pridružila i jedna hispanska, proizvele u cara Klodija Albina. On je sve do 196. bio savladar Septimija Severa koji ga je na kraju i uklonio početkom 197. godine. Cena građanskog rata bilo je razaranje Lugdunuma (današnjeg Liona) od strane osvetoljubivog Septimija Severa. Dotada najveći grad rimske Galije, Lugdunum se više nikada nije oporavio.

Kriza i oporavak

Kriza 3. veka na Zapadu

Do početka 3. veka romanizacija na uspešno dovršena, tako da je i politička i vojna elita počela da igra važniju ulogu u životu Carstva. Ubistvo mladog cara Aleksandra Severa odigralo se upravo na Rajni 235. i označilo je početak pola veka vojne anarhije. Međutim, za razliku od prvih vekova carstva, predanost rimske vojske unutrašnjim trvenjima je otvorila vrata varvarskim plemenima koja su od kraja 2. veka bila u stalnom pokretu na Rajni i donjem Dunavu. Varvarski napadi su bili usmereni pre svega na pljačku i iako nisu bili preterano razorni, bili su nesistematski i česti, što je rimskim vlastima otežavalo organizaciju odbrane. Pored toga, na Istoku umesto Parćanske države, 224. je došlo do uspšostavljanja Persijskog carstva dinastije Sasanida koje se pokazalo kao vrlo opasan i agresivan protivnik Rima. Sasanidi su tokom 3. veka predvodili nekoliko upada na rimske teritorije čiji su vrhunac bili događaji iz 259. kada je rimski car Valerijan zarobljen i odveden u zatočeništvo u Persiju gde je i umro kasnije. Pretnja iz pravca Persije zahtevala je stalnu pažnju rimskih vladara i angažovanje gotovo četvrtine vojnih resursa carstva.

Novac galorimskog cara Postuma koji, u skladi sa modom 3. veka, nosi radijalnu krunu. Na reversu je prikazana boginja pobede Viktorija u cilju veličanja Postumovih uspeha.

Da bi lakše branio ugroženo carstvo, Valerijan se posvetio odbrani Istoka, a evropske provincije je prepustio sinu Galijenu. Galijen se pre svega posvetio odbrani Podunavlja i Italije i upravo tokom njegovih pohoda u Panoniju u Galiji je došlo do prevrata. Lokalni namesnik germanskih provincija Postum se 260. proglasio za cara i njegovu vlast je prihvatila Galija, Britanija i Hispanija. Postum je pokušao da se nametne kao Galijenov kolega ali u tome nije bio uspešan. Posle propasti pohoda protiv uzurpatora 263. Galijen je ostavio Postuma da neometano vlada krajnjim zapadom Rimskog carstva. U istoriografiji Postumova država, koja je imala svoj paralelni senat, magistrate, gardijske odrede i sl., se obično naziva Galorimsko ili prosto Galsko carstvo. Međutim, Postum je sebe smatrao rimskim carem a ne osnivačem nekog novog državnog ili političkog entiteta. Njegov slučaj u stvari ilustruje da su se lokalna aristokratija i stanovništvo, ukoliko ne bi dobila blagovremenu i odgovarajuću pomoć centralnih vlasti, lako mogli okrenuti lokalnom uzurpatoru i u njemu naći dostojnog vladara i zaštitnika.

Postumov primer nije bio usamljen, već je i Zenobija, kraljica Palmire, uspela da zavlada rimskim istočnim provincijama od Egipta do Male Azije (260—273). Međutim, niz Galijenovih naslednika je uspeo da povrati ravnotežu i ponovo ujedini carstvo. Klaudije II Gotski (268—270) je od Galo-rimskog carstva otrgnuo Hispaniju i Narbonsku Galiju, a konačni udarac mu je zadao Aurelijan pobedom kod Šalona na Marni 273. godine. U toku same bitke, rivalski car Tetrik I je sa svojim istoimenim sinom prebegao Aurelijanu i zahvaljujući tome je kasnije pošteđen i nagrađen namesništvom u južnoj Italiji. Aurelijan je prethodno savladao i pripojio i Zenobijino istočno carstvo, tako da je sada Rimsko carstvo po prvi put nakon 260. ponovo bilo jedinstveno. Još jedan od vojničkih careva, Prob (276—282) je već bio u prilici da suzbije upade varvara u rajnske oblasti i obnovi lokalne gradove koji su razarani i zapušteni tokom prethodnog perioda. Dvojica uzurpatora koja su se 281. zajednički proglasili za savladare u Kelnu, Prokul i Bonos lako su pobeđeni i likvidirani. Ono što je bilo zabrinjavajuće, a što će se pokazati kao velika opasnost u budućnosti je to što su Prokul i Bonos uživali pomoć Franaka sa istočne obale Rajne.

Tetrarhija i Konstantinova dinastija

Sa Dioklecijanovim reformama započinje period institucionalizacije savladarstva i njegovog povezivanja sa teritorijalnom podelom carstva. Dioklecijan je 286. za svog savladara u rangu avgusta postavio svog starog ratnog druga Maksimijana koji je dobio na upravu teritorije zapadno od Drine i severnoafričkog rta Sirt. Kada se zapovednik rimske flote u Lamanšu Karausije odmetnuo i proglasio se za cara u Britaniji, Dioklecijan je odlučio da proširi carski kolegijum. Dva avgusta su 293. dobili savladare i pomagače- cezare: Dioklecijan Galerija, Maksimijan Konstancija I Hlora. Konstancije je 296. povratio Britaniju i time je presekao mogućnost da se ponovi istorija Postumovog carstva. Iste godine cezar je odneo nekoliko pobeda protiv Alemana, dok je 297-298. Maksimijan umirio pobunjena mavarska plemena u severnoj Africi.

Tetrarsi, porfirna grupa sa početka 4. veka koja se danas nalazi u Veneciji. Statua predstavlja depersonalizovane careve kako bi prikazala jedinstvo carskog kolegijuma. Vojne uniforme i ruke na drškama mačeva demonstriraju odlučnost tetrarha.

Dioklecijan i Maksimijan su se dobrovoljno povukli sa vlasti 1. maja 305. i prepustili mesto avgusta dotadašnjim cezarima. Konstancijev cezar je postao Galerijev štićenik Sever II kome su poverene Panonija, Italija i Afrika, dok je ostatkom Zapada vladao Konstancije Hlor. Tetrarhijski sistem je počeo da se urušava kada je 25. jula 306. Konstancije preminuo u Jorku pri čemu je okupljena vojska, suprotno Dioklecijanovim planovima, izvikala za novog cara Hlorovog sina Konstantina. Konstantinov primer je ubrzo sledio i Maksimijanov sin Maksencije koji se za cara proglasio u Rimu uz podršku senata i pretorijanaca. Za razliku od Konstantina, Maksencije nikada nije priznat za jednog od legitimnih careva, ali je uz pomoć svog oca, koji se vratio iz političke penzije, uspeo da ukloni Severa. Ukratko, zapadni deo carstva je podeljen između nekoliko ambicioznih vladara. Najzad, Konstantin Veliki je likvidirao svog tasta Maksimijana 310. godine, a 312. u toku bitke kod Milvijskog mosta u blizini Rima i Maksencija. Nakon što je preostalom savladaru Liciniju 316. oduzeo sve podunavske i balkanske teritorije, osim dijaceze Trakije, Konstantin se retko vraćao na Zapad provodeći vreme u pripremama za dalje pohode. Licinije je 324. odstranjen i Konstantin se konačno nametnuo za jedinog vladara Rimskog carstva. Trajnu carsku rezidenciju Konstantin je podigao na Bosforu na mestu drevnog Vizantiona i nazvao ga Novi ili Drugi Rim. Međutim, već za njegova života novi grad su savremenici počeli da nazivaju Konstantinopoljom. Sam grad je bio planiran kao raskošna carska rezidencija kakvi su već bili Trir u Germaniji ili Sirmij (današnja Sremska Mitrovica) u Podunavlju, ali je već sredinom 4. veka dobio sve privilegije kao Rim i time je de facto postao druga prestonica carstva. Time je politički centar Rimskog carstva pomeren na bogatiji i naseljeniji Istok.

Nakon Konstantinove smrti 337. pokazalo se da je Zapad i dalje politički nestabilnija polovina carstva. Konstantinov najstariji sin Konstantin II je 340. ubijen u sukobu sa mlađim bratom Konstansom I koji je od tada vladao Zapadom od Britanije do Ilirika. Deceniju kasnije, 350. Konstans je svrgnut u zaveri u kojoj je vladar Zapada postao visoki oficir poluvarvarskog porekla Magnencije. Magnencije je u početku pokušavao da se pomiri sa preostalim Konstantinovim sinom, vladarem Istoka, Konstancijem II ali su neprijateljstva najposle započeta. Konstancije je kao cezara na Istoku ostavio svog rođaka Konstancija Gala, kako bi obezbedio lojalnost dinastiji, a sam se uputio u borbu protiv Magnencija koja je praktično dobijena teškom bitkom kod Murse (današnjeg Osijeka) 351. godine. Nakon toga, Magnencije je izvršio samoubistvo 353., a nepoverljivi Konstancije je 354. pogubio cezara Gala koji navodno pripremao pobunu. Pred povratak na Istok, gde ga je čekao rat sa Persijom, Konstancije je 6. novembra 355. u Milanu proglasio preostalog rođaka, brata od strica, Julijana za cezara kome je poverena briga nad rajnskom granicom. Učeni Julijan je pokazao veliki vojnički dar i učvrstio je rimsku granicu na Rajni važnim pobedama nad Alamanima i Francima. Kada je Konstancije zatražio deo galske vojske zarad rata sa Persijom, legionari su se pobunili i proglasili Julijana za avgusta. On je umarširao na Balkan i obezbedio važno regrutno i rudama bogato područje, ali je građanski rat izbegnut tako što je Konstancije na putu na zapad preminuo u Maloj Aziji 3. novembra 361. godine. Julijan je nakon toga nastavio na Istok i zatim se upustio u ambiciozan pohod na Persiju u toku koga je poginuo 26. juna 363. godine.

Konačna podela

Početak Velike seobe

Posle kratke vladavine cara Jovijana, oficiri okupljeni u Nikeji su izabrali za cara Valentinijana I. Već prilikom ceremonije prihvatanja carske dužnosti 26. februara 364. vojnici su zapretili pobunom, ali ih je Valentinijan umirio tako što im je obećao da će imenovati savladara kako bi se izbegao građanski rat u slučaju njegove prerane smrti. Valentinijan je ispunio obećanje tako što je u Carigradu 28. marta iste godine proglasio svog mlađeg brata Valensa za avgusta-savladara. Nešto kasnije, braća su u blizini Naisa (današnjeg Niša) podelili carstvo i administrativno osoblje na dva dela, a zatim u Sirmiju i mobilne vojne jedinice. Najzapadnije teritorije kojima je Valens vladao bile su Trakija u Evropi i Kirenaika (današnja Libija) u Africi. Valentinijan je na Rajni vodio dugu i uspešnu borbu sa Alamanima, ali je najposle umro u Brigecionu (današnji Komoran u Slovačkoj) 375. godine od posledica pucanja krvnog suda. Nasledio ga je već dezignirani naslednik, sin iz prvog braka, Gracijan, ali, kako je on bio u dalekom Triru, oficiri su uredili da se pred panonsku vojsku iznese četvoromesečni Valentinijan II, sin pokojnog cara iz drugog braka. Rascep u vojsci je sprečen i mladi Gracijan je vladao u slozi sa namesnicima još mlađeg Valentinijana kome su prepuštene Italija, Ilirik i Afrika.

Kolos iz Barlete, statua rimskog cara iz 4. veka, najverovatnije Valentinijana I. Statua je po tradiciji donesena iz Carigrada posle 1204. godine i nakon brodoloma donesena je u Barletu u Italiji. Ruke i noge su dodate u doba Renesanse.

Međutim, veliki udarac za rimski svet je došao sa istoka gde su od sredine 4. veka gotska plemena bila u stalnom pomeranju pod pritiskom nomadskih Huna koji su pristigli u krajeve severno od Crnog mora. Huni su pokorili razne gotske grupe, kao i Sarmate, Alane i druge narode. Gotski poslanici su od Valensa, koji je bio trajno umešan u rat sa Persijom, zatražili da ih primi na teritoriju Carstva. Valens je 376. dozvolio i pleme Tervinga je prešlo Dunav i naselilo se u Trakiji. Za njima su, suprotno dogovoru, sledili i Grejtunzi i jedan deo Alana. Prilike su se otele kontroli, naročito kada su se Goti, zbog mahinacija lokalnih rimskih velikodostojnika, pobunili 377. i počeli da pljačkaju Balkan. Valens je požurio sa istoka i, ne čekajući dolazećeg sinovca Gracijana, 9. avgusta 378. je ušao u otvorenu bitku kod Hadrijanopolja (danas Jedrene na granici Bugarske i Turske). Ishod bitke bio je katastrofalan pošto su Goti uništili čitavu rimsku vojsku i ubili cara. Posle ovog nezapamćenog poraza, Gracijan je za svog istočnog kolegu imenovao iskusnog vojskovođu Teodosija. Tokom dugotrajnog Gotskog rata, Teodosije I je na kraju umirio Gote diplomatskim a ne vojnim sredstvima. Po sporazumu od 3. oktobra 382. godine Goti su kao rimski saveznici naseljeni u dijecezi Trakiji i zauzvrat su morali da Rimljanima šalju vojne odrede. Novina je bila što su ovi saveznici bili naseljeni na teritoriji carstva, što su živeli po svojim zakonima i ratovali pod komandom svojih poglavara.

Varvari i episkopi

Sa Teodosijem počinje i odlučujući zaokret u hristijanizaciji Rimskog carstva. Naime, hrišćani su u prva tri veka nakon Hrista bili naročito brojni u istočnim provincijama carstva, dok su veće zajednice na Zapadu postojale u velikim gradovima poput Rima, Kartagine i Lugdunuma, kao i u mediteranskim provincijama. Konstantin Veliki je posle 312. primio hrišćanstvo i obustavio sve progone. Kada je carstvo ujedinjeno pod njegovom vlašću 324. godine organizovan je, pod carskim pokroviteljstvom, Prvi vaseljenski sabor u Nikeji koji je doneo niz odluka koji su se ticali dogmatskih i disciplinarnih pitanja pošto je dotada hrišćanska crkva funkcionisala u teškim uslovima. Kao posledica ovog nejedinstvenog razvoja u crkvi se javilo i različitih teoloških i različitih disciplinarnih tumačenja (npr. kojim danima treba postiti). Najznačajnije teološko pitanje Nikejskog sabora bilo je pitanje arijanstva, učenja Arija iz Aleksandrije, koje je osuđeno kao jeretičko. Iako su kasniji carevi poput Konstancija II i Valensa prihvatili arijanstvo i silom pokušali da nametnu jedinstvo crkvi, ovo učenje je do kraja 4. veka prestalo da uživa podršku unutar carstva. Međutim, prvo Goti, a zatim i drugi varvarski narodi poput Vandala i Burgunda su primili hrišćanstvo u arijanskom vidu čime je došlo i do nove podele na liniji Rimljani-varvari.

Hrišćanski simboli: Labarum, vojni steg sa hristogramom na vrhu, na reversu novca cara Konstantina. Nakon Konstantina hrišćanski simboli polako postaju deo rimske carske i vojne ikonografije.

Konstantin je učinio još jedan presedan pošto je određene sudske instance poverio hrišćanskim episkopima koji su time stekli i svetovnu moć. Pored toga, hrišćanska crkva je dobila pravo da prima poklone i zaveštanja čime je ubrzo dobila i veliku ekonomsku moć. Najzad, sam Konstantin je započeo praksu carskog mešanja u teološka i disciplinarna pitanja, što je u praksi značilo da će se carska vlast zakonskim merama boriti protiv sledbenika učenja koje bi crkva proglasila za jeretička. Sa druge strane, Konstantin je započeo i tradiciju zadužbinarstva odnosno izgradnje crkava, i nešto kasnije, i manastira. Do kraja 4. veka, samo je još jedan car, Konstantinov sinovac Julijan, bio pristalica tradicionalnog paganstva.

Na zapadu međutim pagani su bili daleko brojniji i, što je bilo još važnije, politička elita oličena u rimskom senatu se uglavnom držala tradicionalne rimske vere. Gracijan je tako, na nagovor uticajnog episkopa Ambrozija Milanskog, 382. naredio uklanjanje drevnog oltara Pobede iz senatske većnice i ukinuo je državne subvencije paganskim kultovima. Na žalbu senatora, car je odgovorio tako što je odbacio tradicionalnu titulu rimskog prvosveštenika (pontifex maximus) i prepustio je episkopu grada Rima tj papi. Nešto ranije, Teodosije je u Carigradu maja 381. sazvao Drugi vaseljenski sabor koji je još jednom osudio arijanstvo. Međutim, najtrajnija posledica sabora bilo je uspostavljanje hijerarhije episkopija unutar hrišćanske crkve po kojoj je posle rimskog episkopa, koji je uživao prednost kao naslednik glave apostola, sv. Petra, sledio episkop nove carske prestonice Konstantinopolja (koju je po legendi osnovao Petrov brat, sv. Andrija Prvozvani).

Ambrozije Milanski na rimskom mozaiku iz 5. veka izrađenom u milanskoj crkvi posvećenoj kanonizovanom Ambroziju. Uticajni episkop se danas smatra za jednog od četiri oca Latinske (Rimokatoličke) crkve, a poštuje se kao svetac i kod pravoslavnih.

Bez podrške senata, a ubrzo i vojske, Gracijan je 383. ubijen u sukobu sa Magnusom Maksimom, zapovednikom britanskih legija. Nakon toga, Valentinijanov vojskovođa franačkog porekla, Bauton, je uspeo da blokira alpske prevoje i nova uzurpacija je razrešena diplomatijom. Magnus Maksim je priznat za zapadnog avgusta čiju su vlast priznale Britanija, Galija, Hispanija i Afrika. Kada je 387. avgust zapada prekršio dogovor i napao Italiju, mladi Valentinijan i njegova majka su pobegli Teodosiju u Solun. Nakon niza tečkih borbi na Balkanu, Teodosije je, uz pomoć gotskih odreda, uspeo da porazi i pogubi Magnusa Maksima kod Akvileje 388. godine. Nakon toga Teodosije se zadržao na Zapadu sve do 391. do kada je važne položaje prepustio svojim ljudima. Njegova poseta Zapadu bila je značajna iz nekoliko razloga. Prvi je bio to što se pokazalo da je u carskom kolegijumu istočnorimski vladar jači partner koji svoj izbor savladara može da nametne Zapadnom carstvu. Drugi aspekt je bio javno pokajanje, nakon što je Teodosija ekskomunicirao Ambrozije Milanski, kroz koje je car mesecima prolazio kako bi se iskupio za pokolj oko 7000 pobunjenih građana Soluna. I najzad, Ambrozije je uticao da car izda 391. niz dekreta koji su bili upereni protiv paganstva. Paganstvo nipošto nije potpuno ugušeno ovim zakonima, ali su brojni tradicionalni običaji ukinuti npr. kolegijum vestalki je raspušten i ugašena je Vestina večna vatra, proricanje budućnosti putem auspicija je postalo kažnjivo o najposle, 393. su ukinute drevne Olimpijske igre. Teodosijevo javno potčinjavanje episkopu Ambroziju i niz antipaganskih mera označili su početak kraja paganstva.

Najzad, Teodosije se vratio na istok i ostavio Franka Arbogasta kao vrhovnog vojnog zapovednika Zapada (magister militum). U Arbogastovim rukama nalazila se sva vlast i mladi Valentinijan se na njegovo vladanje u nekoliko navrata žalio Teodosiju. Najzad, Valentinijan je zvanično izvršio samoubistvo 15. maja 392., ali se u Carigradu počelo sumnjati da je Arbogast uklonio cara. Već 22. avgusta 392. za zapadnorimskog cara je proglašen Evgenije koji, iako je bio nominalno hrišćanin, pružio je podršku paganima. Teodosije je odbio da prizna Evgenija za novog cara, već je svog devetogodišnjeg sina Honorija proglasio za avgusta Zapada 23. januara 393. godine. Honorijevo proglašenje je bilo ravno objavi rata i Teodosije je pokrenuo novi pohod na Zapad, porazio Evgenija i Arbogasta u bici na Frigidu 6. septembra 394. (danas granica između Italije i Slovenije) i ponovo, slično Konstantinu, ujedinio Rimsko carstvo pod svojom vlašću.

Slabljenje

Dva carstva

Teodosije Veliki je iznenadno preminuo u Milanu 17. januara 395. godine. Ipak, Honorije je već bio proizveden u avgusta Zapada, baš kao i njegov stariji brat Arkadije za avgusta Istoka još 383. godine. Teodosijeva smrt 395. se obično smatra za prelomnu i definitivnu podelu jedinstvenog Rimskog carstva na Zapadno i Istočno (Vizantijsko) carstvo. Međutim, u teoriji Carstvo jer i dalje bilo jedinstveno i nedeljivo i zamišljena granica je trebalo da ide, u Evropi rekom Drinom, a u severnoj Africi do rta Sirt. Zapadno od ove linije vladao je Honorije, istočno Arkadije.

Podela Rimskog carstva 395. godine nakon smrti Teodosija Velikog. Belim linijama su označene granice današnjih država.

  Zapadno rimsko carstvo

  Istočno Rimsko (Vizantijsko) carstvo

Razilaženje dva carska centra, Milana i Konstantinopolja, savremenici su najbolje videli kroz rivalitet velikodostojnika koji su držali pravu vlast, Honorijevog čuvara Stilihona, rimskog vojskovođe vandalskog porekla, i niza Arkadijevih dostojanstvenika. Stilihon, inače zet carske porodice, tvrdio je da mu je sam Teodosije poverio brigu nad oba svoja sina, a njegova popularnost kod germanskih odreda činila ga je opasnim protivnikom carigradskih namesnika. Međutim, na vest o Teodosijevoj smrti, Goti naseljeni u Trakiji 382. su se pobunili i zatražili sklapanje novog ugovora sa rimskim vlastima. Kao rimski saveznici, Goti su imali velike žrtve tokom Teodosijevih građanskih ratova i sada su zatražili reviziju sporazuma. Udruženi, potomci Tervinga i Grejtunga, izabrali su za svog kralja Alariha iz porodice Balta. On je tokom godina sproveo dalje ujedinjavanje dve grane Gota koji su od tada bili poznati pod zajedničkim imenom — Vizigoti. Alarih je vojnim akcijama, pljačkanjem i paljenjem pokušavao da natera političare iz Carigrada na pregovore, ali posle pada velikog komornika Eutropija 399. pokazalo se da nijedan vizantijski velikodostojnik ne želi da se diskredituje pregovorima sa Vizigotima. Pošto je njegovom narodu bila potrebno stalno prebivalište i mogućnost obrade zemlje, Alarih se okrenuo saradnji sa Stilihonom.

Pljačka Rima (410)

Glavni članak: Pljačka Rima 410.

Nedostatak volje za saradnjom sa Alarihom među Arkadijevim dvoranima bio je posledica kratkotrajne dominacije vojskovođe Gota Gajne. Njegova nadmoć je kod prostih Carigrađana probudila veliko neprijateljstvo prema Gotima i varvarskim vojnicima generalno. Kada se Gajna odmetnuo i pokušao da se spase bekstvom preko Dunava uhvatio ga 400. je i pogubio kralj Huna, Uldin. U istorijskim izvorima bio je to prvi pomen Huna severno od Dunava. Izgleda da su iz doline Volge upravo u ovo vreme počeli da se naseljavaju u krajevima severno od Dunava i u Panonskoj niziji. Dalje pomeranje Huna početkom 5. veka izazvalo je reakciju sličnu događajima iz 375. godine, samo što je sada jače bilo pogođeno Zapadnorimsko carstvo. Već 405. gotski kralj Radagajst je poveo svoje ljude sa gornjeg Dunava u Italiju, ali ga je 406. Stilihon porazio i pogubio kod Firence. Cena ove pobede bila je povlačenje glavnine rimske vojske sa Rajne koju su takođe pritiskala plemena u pokretu — Vandali, Svevi, Alani, Burgundi... Zbog stalne potrebe za ljudstvom, Stilihon je pozvao u pomoć Alarika i zatim mu naložio da pomogne Zapadnom carstvu u pridobijanju balkanskih teritorija. Goti su se u zimu 406/7 utaborili u Epiru, ali rimska vojna pomoć nikada nije stigla pošto se u međuvremenu pojavilo nekoliko novih i ozbiljnijih problema za Stilihona. Prvo, 31. decembra 406. dve grupe Vandala, Silinzi i Hazdinzi, su prešli Rajnu u društvu Sveva i Alana, dok su ih sledili Burgundi i Alamani. Drugo, veću opasnost po položaj cara Honorija predstavljao je još jedan uzurpator iz Britanije, Konstantin III, koji je u leto 407. prešao Lamanš i do maja 408. utvrdio svoju rezidenciju u Arelatu (današnji Arl). Najzad, Alarihovi ratnici, koji su već godinu dana mirovali, pobunili su se i njihov nevoljni kralj ih je poveo na Italiju kako bi od Stilihona iznudio rešavanje statusa Vizigota. Direktna posledica ovih događanja bila je premeštanje carske rezidencije na Zapadu iz Milana u sigurniju Ravenu.

Stilihon i njegova porodica, kopija diptiha od slonovače nastalog oko 395. čiji se original danas čuva u Monci. Stilihon je prikazan sa simbolima moći vrhovnog vojskovođe, leva ploča prikazuje njegovu suprugu Serenu, bratičinu cara Teodosija Velikog, i sina Euherija.

Stilihon je mitom kratkotrajno rešio pitanje Vizigota, ali je i njegova hegemonija na dvoru već bila na isteku. Iz Carigrada je stigla vest kako je 1. maja 408. car Arkadije preminuo i ostavio presto maloletnom sinu Teodosiju II. Stilihon i Honorije su se potom javno sukobili oko pitanja ko će od njih dvojice otputovati u Konstantinov grad i rešiti tamošnje probleme. Na kraju, Stilihonovi neprijatelji su proturili vest da se vojskovođa sprema na Istok samo kako bi svrgao malog Teodosija i postavio svog sina Euherija za istočnorimskog cara. Ovakve glasine su izazvale u Paviji pobunu vojnika u kojoj su stradale Stilihonove pristalice. Sam Stilihon je optužen za izdaju i ubijen u Raveni 22. avgusta 408. godine. Njegovo ubistvo izazvalo je reakciju svih onih koji su bili antivarvarski raspoloženi tako da su pobijene porodice oko 13 000 gotskih ratnika u Italiji. Ovi Radagajstovi veterani, uvršteni u rimsku službu 406., sada su se pridružili nastupajućem Alarihu.

Pošto je prešao Alpe, gotski kralj je 408. opseo Rim i naterao senat da mu plati ogromnu otkupninu. Senatori su zatražili od cara, zaštićenog zidinama i močvarama Ravene, da popusti i sklopi povoljni sporazum sa Alarihom. Štaviše, i kralj je bio spreman na kompromis i zatražio da se Goti nasele na tlu udaljene provincije Norik i snabdevaju godišnjom količinom žita koju Honorije odredi. Car je i ovoga puta ostao neumoljiv i 409. Alarih je ponovo opseo Rim i, kako bi još jače ucenio Honorija, uredio proglašenje gradskog prefekta Atala Priska za avgusta. Kako je Honoriju ostala verna prebogata dijeceza Afrika, Alarih je u julu 410. svrgao Atala i pokrenuo nove pregovore. Na mestu ugovorenog sastanka, nekih 12 km od Ravene, vizigotskog kralja i njegovu pratnju je napao rimski odred pod komandom Gota Sara, starog Alarihovog neprijatelja. Alarih je pobesneo i poveo svoje ljude na sam Rim gde su Vizigotima 24. avgusta 410 otvorene gradske kapije. Usledila je trodnevna pljačka Rima koja je zgranula učene provincijalce, poput Aurelija Avgustina i Jeronima, ali koja u stvarnosti nije bila razorna. Alarih je, kao pristalica arijanskog hrišćanstva, planski poštedeo rimske crkve i obezbedio pratnju hrišćanskom sveštenstvu. Ubijanja nije bilo ali su Goti spalili zgradu senata. Natovareni plenom i vodeći ugledne zarobljenike, među kojima je bila i Honorijeva polusestra Gala Placidija, Vizigoti su krenuli na jug Italije. Alarih je odatle želeo da preveze svoj narod u sigurnost severne Afrike ali je oluja uništila pripremljene brodove. Ubrzo je od posledica premora Alarih umro, a novi kralj Vizigota je postao njegov šurak Ataulf.

Pokušaj obnove

Dok su Vizigoti pustošili Italiju, a Konstantin III vladao Galijom, Vandali, Alani i Svevi su 409. godine prešli Pirineje i između sebe podelili provincije na zapadu Hispanije. Po ovoj podeli, koja je trajnije obrise dobila 411., Vandali Silinzi su zauzeli Betiku, Alani, možda najdominantnija od četiri varvarske grupe, dve provincije, Kartaginensis i Luzitaniju, a Vandali Hazdinzi i Svevi severozapadnu provinciju Galeciju.

Za to vreme, najjači uticaj na ravenskom dvoru ostvario je Flavije Konstancije, Stilihonov naslednik na položaju vrhovnog vojnog zapovednika (magister militum). Pošto su Goti već napuštali Italiju on je reorganizovao rimsku vojsku i okrenuo se prvo protiv uzurpatora Konstantina, koji je ubijen 411., a zatim i protiv izvesnog protivcara Jovina, poraženog 413. godine. Jovin se naročito pokazao neugodnim pošto je uživao podršku Ataulfovih Vizigota koji su promenili stranu zahvaljujući mitu. Najzad, Konstancije je prisilio Vizigote da se povuku u južnu Galiju gde je Ataulf zauzeo Narbonu i Marselj. Slično Alarihu, Ataulf je pokušao da natera Honorija i Konstancija na popuštanje tako što je ponovo Priska Atala proglasio za rimskog cara. Pored toga, u januaru 414. Ataulf je, protivno Honorijevim željama, oženio, po rimskom obredu, carevu polusestru Galu Placidiju. Konstancije je ubrzo naredio opštu blokadu južne Galije tako da je Vizigotima, koji su od 408. bili u stalnom pokretu, ubrzo ponestalo hrane. Ataulf je pokušao da se snađe tako što je upao na Pirinejsko poluostrvo, ali je ubijen 415. od strane Sarovih pristalica nakon pada Barsina (današnje Barselone). Kada je Valija učvrstio svoju vlast nad Vizigotima, pristao je na Konstancijeve uslove koji su podrazumevali ponovno prihvatanje statusa saveznika i vraćanje Placidije u zamenu za ogroman tovar žitarica.

Solid (zlatnik) Konstancija III. Na reversu se slave careve pobede. Konstancije je prikazan sa vojnim stegom i Viktorijom (pobedom) u rukama kako gazi poraženog neprijatelja.

Zajedno sa Rimljanima Vizigoti su u periodu između 416. i 418. godine izvršili nekoliko pohoda protiv varvarskih plemena naseljenih u Hispaniji. U ovim borbama Silinzi su bili potpuno istrebljeni, dok su Alani takođe podneli velike žrtve. Preživeli su prebegli kralju Vandala Hazdinga Gunderihu i ponudili mu svoju vernost i krunu Alana. Gunderih je ponudu prihvatio i od tada je nosio titulu kralja Vandala i Alana. Sa druge strane, Konstancije nije želeo da se Vizigoti učvrste u Hispaniji pa ih je 418. trajno naselio na obalame Garone u Akvitaniji. Vizigoti su dobili gradove Burdigalu (Bordo) i Tolosu (Tuluz), a Carstvo je zadržalo mediteransku obalu. Unutar Akvitanije Vizigoti su dobili mogućnost da uživaju prihode dve trećine zemljišnog fonda. Verovatno im je ustupljen dobar deo zemlje carskih imanja, ali su verovatno i lokalni zemljoposednici bili primorani da se odreknu dela zemlje u korist došljaka. Robovi i koloni koji su i dotada obrađivali zemlju su ostali na svojim mestima, ali je renta koju su plaćali promenila vlasnika. Ovakva politika je najavila jaz između provincijskih krupnih zemljoposednika i carskog dvora.

Konstancijevi uspesi su u kratkom roku doprineli teritorijalnoj obnovi Zapadnorimskog carstva. On je 417. nagrađen rukom Gale Placidije, a 8. februara 421. Honorije ga je proglasio za svog savladara. Obnova se ipak pokazala kratkotrajnom pre svega zato što Carstvo više nije moglo da obnovi pređašnji fiskalni sistem. Britanija, koju su po tradiciji rimske legije napustile 407. godine, više nije vraćena pod kontrolu Ravene i ostrvo će ubrzo postati plen za Saksonce, Angle i Jite. Zapad Hispanije takođe je bio van dometa rimskih poreznika, a i preostali krajevi Italije i Galije bili su izmučeni ratnim razaranjima. Po zakonu cara Honorija iz 412. italijanske provincije južno od Rima, kako bi se pomogao njihov oporavak, imale su plaćati samo petinu pređašnjeg poreza. Stanje se nije popravilo ni do 418. kada je pomenutim provincijama porez smanjen na jednu sedminu. Isto tako, i rimska vojska, naročito na rajnskoj granici, je u prvim decenijama 5. veka teško postradala. Po Spisku dostojanstva (Notitia Dignitatum), Zapadnorimsko carstvo je 420. raspolagalo sa 25% manje pokretnih, elitnijih vojnih jedinica (comitatus) nego 395. godine. Kvantitativno posmatrano, vojska iz 420. bila je brojnija nego ranije ali su njene mogućnosti i opremljenost bile na nižem nivou.

Kraj rimskog Zapada

„Poslednji pravi Rimljanin“

Konstancijevo uzdizanje za avgusta nikada nije prihvaćeno u Konstantinopolju, ali je taj konflikt brzo prevaziđen pošto je Placidijin muž umro već 2. septembra 421. godine. Gala Placidija, sada majka malog Valentinijana, pokušala je da obezbedi nasleđivanje prestola svom sinu, ali je 422. proterana i sklonila se u Carigrad na dvor Teodosija II. Bezčedni Honorije je umro 15. avgusta 423. godine i njegova smrt je dovela do novih bespoštednih borbi koje su praktično potrle sve tekovine Konstancijevih pregnuća.

Gala Placidija i njena deca, avgusta je prikazana desno, njena ćerka Honorija u sredini a sin Valentinijan III levo.

Kako u Raveni više nije bilo predstavnika stare Teodosijeve dinastije, za cara je izabran visoki predstavnik birokratije Jovan, ali je njegov izbor odbio da prihvati namesnik dijeceze Afrike, Bonifacije, a zatim i istočnorimski car Teodosije II. Teodosije je potom poslao vojsku u Ravenu koja je zbacila uzurpatora Jovana, a zatim je Valentinijan III 23. oktobra 425. proglašen za avgusta Zapada u Rimu. Čitava akcija je bila prava demonstracija jedinstva Rimskog carstva i Teodosijeve dinastije. Međutim, tri dana po pogubljenju uzurpatora, u Italiji se pojavio vojskovođa Aecije koga je Jovan poslao po pomoćne hunske odrede. Aecije, koji je nekada boravio kao talac među Gotima a zatim i Hunima, raspustio je svoje saveznike i zauzvrat je dobio položaj vrhovnog zapovednika rimske vojske u Galiji (Magister militum per Gallias). Gala Placidija je pokušala da vlada kao regent u ime svog maloletnog sina, i u tom cilju je da održavala ravnotežu među suprotstavljenim vojskovođama. Međutim, kada je Aecije 433. porazio i poslednjeg među rivalima, carica je bila prinuđena da mu da počasnu titulu patricija i proglasi ga za vrhovnog komandanta rimskih vojski Zapadnog carstva. Od tog trenutka, pa do svoje smrti 454. godine, Aecije je de facto bio vladar Zapadnorimskog carstva.

Dok su Rimljani u periodu nakon Konstancijeve smrti utonuli u period međusobica, varvarska plemena su preduzela inicijativu. Vizigoti su se u dva navrata pobunili, 427. i 439., ali je u oba navrata Aecije uspeo da ih porazi i primora na poštovanje sporazuma iz 418. godine. Franci i Alamani su odbačeni na levu obalu Rajne, a Burgundi, koji su se naselili u okolini Vormsa, su ponovo uz pomoć Huna, 437. potučeni u borbi koja je odnela živote njihovog kralja Gundahara i oko 20.000 ratnika. Nakon stradanja, koje će poslužiti kao istorijska osnova čuvenog srednjovekovnog Epa o Nibelunzima, Burgunde je Aecije naselio u okolini Ženevskog jezera 443. godine. Zauzvrat, pomoć koju su Huni pružili Carstvu plaćena je tako što im je prepuštena dijeceza Panonija, odnosno rimske teritorije između Tise i Save. Međutim, u Galiji i Italiji Aecije je uspevao da nadvlada varvare i održi teško opterećeno carstvo, ali kada su Vandali i Alani zauzeli Afriku Zapadnom rimskom carstvu je zadat do tada najteži udarac. Po vođstvom Gejseriha Vandali i Alani su 429. prešli Gibraltarski moreuz i do 439. su zauzeli najbogatije rimske provincije Afrike, Afriku Prokonzularis, Bizancenu i istočnu Numidiju, kao i Kartaginu, najveći grad zapadnog Sredozemlja posle Rima. Pad Afrike je ostavio Italiju i Rim bez dragocenih isporuka žitarica a carsku blagajnu bez lavovskog dela godišnjeg budžeta. Aecije je sada u pomoć pozvao istočnorimskog cara Teodosija II i početkom 441. udružena flota dva carstva, koja je brojala preko hiljadu brodova, se okupila na Siciliji. Međutim, kako su Huni ozbiljno zapretili Vizantiji vojna akcija je prekinuta pre samoga početka i Gejserih je 442. priznat za prijatelja i saveznika. Zapadnorimsko carstvo je povratilo kontrolu nad dalekom Mavretanijom i delom Numidije, ali su u rukama Vandala ostali plodni i bogati delovi Afrike. Gejserih je ipak morao da se obaveže na danak u žitu i da pošalje svog sina Huneriha kao taoca u Ravenu.

„Bič Božiji“

Huni, koji su u prvim decenijama 5. veka Rimljanima bili poznati kao pljačkaši i najamnici, su negde oko 433. ujedinjeni pod vlašću dvojice braće, Blede i Atile. Već 441. Huni su razorili Viminacijum i Singidunum i u svojim upadima su stigli sve do okoline Carigrada. Novina za Rimljane bila je ta što su Huni, za razliku od drugih varvara, dobro poznavali korišćenje opsadnih sprava što im je omogućavalo da zauzimaju velike i dobro utvrđene gradove rimskog Balkana. Atila je 443. uklonio brata i računa se da je već tada vladao nad raznorodnim varvarskim plemenima (Goti, Skiri, Sarmati, Sloveni...) od Dunava do Kavkaza. Ukratko, Atilino carstvo bilo je dotada neviđena varvarska imperija u kojoj su Huni bili samo jedan, ali presudan i vladajući faktor. Atila je neizmenično pljačkao Balkan i terao istočnorimski dvor da stalno povećava visinu danka. Najzad, 450. Teodosija je nasledio njegov zet Marcijan koji je prkosno odbio da dalje plaća danak hunskom kralju. Kako je na Balkanu malo toga ostalo za pljačku, a kako se Huni bez flote nisu mogli prebaciti u bogatu Malu Aziju, Atila je rešio da pokrene pohod na Zapadno rimsko carstvo. Po jednoj od verzija događaja, Valentinijanova sestra Honorija je odbila da se uda za senatora koga joj je brat odredio te je Atili poslala svoj pečatni prsten i molbu da je zaštiti. Hunski kralj je ovaj incident protumačio kao bračnu ponudu i zatražio je na ime miraza pola carstva. Istovremeno, pisao je Aeciju, koji mu je verovatno bio stari poznanik, da dolazi da kazni neprijatelje carstva.

Atilin pohod na Galiju 451. godine: karta prikazuje razorene galske gradove i kretanje Atiline vojske pre odsudne bitke na Katalaunskim poljima.

Atila je okupio ogromnu varvarsku vojsku koju sem Huna činili i Goti, Heruli, Skiri, Gepidi i mnogi drugi, dok je Aecije takođe okupio šaroliku vojsku u kojoj jer bilo Rimljana, Burgunda, Salijskih Franaka, Kelta iz Bretanje, a kojoj se, uz posredovanje galskog senatora Avita, pridružio i vizigotski kralj Teodorik I sa svojim ljudima. U aprilu 451. Atilina vojska je upala u Galiju, razorila nekoliko gradova na severozapadu i zatim pokušala da zauzme Orlean kako bi obezbedila siguran prelazak preko Loare. Aecije je prekinuo opsadu i zatim krenuo u gonjenje Atiline vojske ka istoku. Na Katalaunskim poljima, verovatno nedaleko od današnjeg grada Troa, došlo je do teške bitke između dve vojske sa neodlučnim ishodom. Rezultat bitke bio je dalje Atilino povlačenje, ali i Aecijevo pristajanje da ne goni dalje Hune koji su mu u toliko ranijih prilika bili korisna protivteža drugim varvarima. Huni su se neometano vratili u Panoniju i Atila je već naredne godine upao u Italiju. Pohod na Italiju 452. pretvorio se u niz opsada i Atilini ratnici su razorili nekoliko velikih gradova uključujući i carske rezidencije Akvileju i Milano. Atili se otvorio put ka Rimu ali je ubrzo primio visoko rimsko poslanstvo u čijem je sastavu bio i papa Lav I. Hunski kralj je primio bogatu otkupninu i pristao je da se povuče u Panoniju. Po hroničaru Hidaciju tokom dugih opsada u Atilinoj vojsci se pojavila epidemija a njegove ratnike je redovno uznemiravao Aecije čiju su vojsku pojačali istočnorimski vojnici koje je poslao Marcijan. Atila se ponovo vratio u Panoniju i početkom 453. je umro posle jedne od njegovih brojnih bračnih proslava.

Između Tolose, Kartagine i Carigrada

U trenutku Atiline smrti zapadnorimski dvor više nije kontrolisao Britaniju, oko dve trećine Hispanije, koju su u to vreme zauzeli Svevi, delove Galije koji su kontrolisali Vizigoti i Burgundi i severnu Afriku kojom su zavladali Vandali i Alani. Atilu su nasledila bar tri sina i ubrzo su hunsku prevlast odbacili Gepidi. Po Jordanesu, istoričaru iz 6. veka, posle poraza u bici na inače neindifikovanoj reci Nedau, Huni su se povukli sa srednjeg Dunava. Atilini naslednici su i dalje povremeno ugrožavali rimsko Podunavlje, ali sada su bili u stalnom sukobu sa raznim prethodno potčinjenim varvarskim narodima. Nestanak varvarske imperije u srednjoj Evropi ponovo je pokrenuo proces daljih seoba delimično i u pravcu rimskih teritorija.

Nestanak moćnog neprijatelja i čestog saveznika uticao je i na promenu Aecijeve sreće. Pod uticajem senatora Petronija Maksima, Valentinijan III je svojom rukom ubio Aecija 21. ili 22. septembra 454. godine. U carevim očima, bez hunskog pritiska, Aecije više nije bio neophodan. Atentat je samo pokrenuo novi krug borbe oko vlasti u Rimu u toku kojih su dvojica Aecijevih telohranitelja ubili cara Valentinijana 16. marta 455. godine. Time je na Zapadu nestalo legitimne Teodosijeve dinastije i senator Petronije Maksim je dan po ubistvu cara nasledio presto. Novi car je odmah poslao Avita u Galiju da zatraži vojnu pomoć od vizigotskog kralja Teodorika II. Bila je to potpuna negacija Konstancijeve i Aecije politike stalnog pritiska na Vizigote kao potencijalno najveću opasnost po zapadno carstvo. Vizigoti su tako promovisani u glavne carske saveznike i izvor vojne moći. Druga greška koju je Petronije Maksim učinio bio je da nasilno oženi Valentinijanovu udovicu i njenu ćerku Eudokuju uda za svog sina. Kako je Eudokija već bila verena za vandalskog princa Huneriha njegov otac Gejserih je okupio brojnu flotu i najavio da dolazi u Rim da ispravi uvredu nanesenu časti njegove porodice. Na vest da Vandali dolaze Petronije Maksim je pokušao da pobegne iz Rima, ali ga je na izlazu iz grada 31. maja, posle samo dva i po meseca vladavine, kamenicama ubila razbesnela svetina. Pred Gejseriha, koji se istog dana iskrcao na ušću Tibra, izašao je ponovo papa Lav I i zamolio varvarskog kralja da poštedi grad razaranja i ubijanja i zadovolji se pljačkom. Gradske kapije Rima su otvorene Vandalima 2. juna i Večni grad je podvrgnut tronedeljnoj pljački. Gejserih je sa sobom u Kartaginu poveo caricu Eudoksiju i njene dve ćerke od kojih je Eudokija kasnije udata za Huneriha. Njegovi ratnici su sa sobom odneli bogat plen pre svega u vidu svih rezervi zlata, srebra i bronze koje su se mogle naći u Rimu. Termin vandalizam, koji se obično povezuje sa Gejserihovom pljačkom Rima, pojavio se tek 1794. godine u francuskom jeziku.

Zlatnik Petronija Maksima: kratkoveki car prikazan je na reversu u pobedničkoj pozi koja je predstavljala više deo uobičajne carske ikonografije nego realnost.

Kada su vesti o propasti Petronija Maksima stigle u Galiju, Avit se proglasio za cara na Teodorikovom dvoru u Bordou. Galski senatori su u Arlu 9. jula 455. prihvatili Avita za cara i on je nakon toga trijumfalno kreneo u Italiju u pratnji vizigotskih ratnika. U strahu od Vizigota dvojica najuticajnijih vojskovođa u Italiji, Majorijan i Ricimer su prihvatili izabranika jednog varvarskog kralja a Teodorik II je uspeo i u onome što nije pošlo za rukom ni Alarihu ni Ataulfu. Sa druge strane, Teodorik je sada dobio odrešene ruke da ratuje protiv Sveva u Hispaniji. Vizigoti su teško opustošili Pirinejsko poluostrvo i potisnuli Sveve na sam severozapad Hispanije. Teodorik je time proširio svoju vlast na zapadni deo Hispanije. Slično su učinili i Burgundi koji su zauzeli dolinu Rone sve do Liona, a Gajserih je osvojio Mavretaniju, Numidiju i Tripolitaniju, kao i Korziku, Balearska ostrva i Siciliju. Avit, koji je u Italiji bio prokazan kao štićenik Vizigota, nije bio priznat za cara od strane istočnorimskog dvora. Dok je Teodorik vojevao po Hispaniji, Avit je ubijen sredinom 456. godine.

Ricimer, po ocu Svev, a po majci unuk vizigotskog kralja Valije, sada vrhovni zapovednik zapadnorimske vojske (magister militum) je podržao svog rimskog kolegu Majorijana koji je 1. aprila 457. proglašen za cara posle dužeg perioda tokom koga je istočnorimski car Lav I formalno bio vladar jedinstvenog carstva. Ovoga puta, vizantijski car je priznao Majorijana za savladara i priznanje je obeleženo tako što je Majorijan 28. decembra proglašen za cara po drugi put. Izgleda da je glavni cilj Majorijanove vladavine bio da preotme Afriku Vandalima i u tom cilju je pokušao da obnovi rimsku vlast u južnoj Galiji i Hispaniji odakle je želeo da pokrene pohod na Vandale. Iako je Majorijan naterao Vizigote i Burgunde na popuštanje i ponovo ih prisilio na poštovanje savezničkih odnosa, njegovi planovi o pohodu na Afriku nisu se ostvarili. Zapovednik rimske vojske u Iliriku Marcelin je u leto 461. oterao Vandale sa Sicilije, a rimska flota od oko 300 brodova razmeštena je u hispanske luke od Nove Kartagine (danas Kartahena) do Ilike (danas Elče). Prepredeni Gejserih je ipak prozreo iz kog pravca je planiran glavni napad i vandalska flota je napala i spalila rimske brodove i pre nego što su isplovili ka Africi. Poražen pre prave bitke, Majorijan je krenuo nazad u Italiju ali je 2. avgusta na putu uhapšen od strane Ricimerovih pristalica i lišen carskih insignija. Majorijan je izgubio podršku senatora koje je pokušao da oporezuje kako bi stekao veća sredstva za svoje vojne planove. Ricimer ga je svrgao upravo kada je Majorijan raspustio galske odrede i pogubio pet dana kasnije.

Konačan pad

Novi zapadnorimski car postao je 19. novembra 461. Libije Sever, isključivo zahvaljujući Ricimerovoj volji. Protiv ovakvog izbora pobunio se vrhovni zapovednik rimske vojske u Galiji, Egidije, stari Majorijanov saborac, a i Lav I je odbio da prizna Severa. Najzad, i Gejserih je istakao svog kandidata za presto, Olibrija koji je bio Hunerihov pašenog. Da bi naterao Ricimera da prihvati Olibrija i usput osvojio još koju teritoriju, Gejserih je redovno pljačkao obale Italije. Da bi se održao na vlasti, Ricimer je bar morao da uspešno brani Italiju a za to mu je bila potrebna pomoć istočnorimskog cara. U novembru 465. Libije Sever je uklonjen i otpočeli su dugotrajni pregovori između Ricimera i Lava I.

Novac Libija Severa sa Ricimerovim monogramom: suprotno običajima, monogram vrhovnog zapovednika vojske, Ricimera (RCM), krasi revers novca i ukazuje na pravog vladara carstva.

Tek 12. aprila 467. godine za cara je proglašen istočnorimski vojskovođa Antemije, Marcijanov zet i nekadašnji Lavov protivkandidat. Ubrzo, Antemije je stigao u Italiju u pratnji Marcelinovih ilirskih odreda. Ricimer je postao Antemijev zet i istočnorimski dvor je ispraznio riznicu i uložio 103 000 funti zlata (oko 46 tona) kako bi isfinansirao pohod na Vandale. U junu 468. flota od 1 100 brodova sa oko 30.000 vojnika je isplovila iz Carigrada pod komandom Lavovog šuraka Vasiliska. U isto vreme, Marcelin i njegovi odredi iz Ilirika su ponovo zauzeli Siciliju a zatim i Sardiniju. Sve zajedno, rimska vojska je mogla brojati oko 50.000 ljudi pod oružjem. Vasiliskov plan bio je najverovatnije da zauzme grad Utiku i odatle pokrene napad kopnom na vandalsku prestonicu Kartaginu. Rimska flota se usidrila kod rta Bon, ali je, baš kao i 461, Gejserrih stupio u akciju i pre nego što je Vasilisk imao priliku da ostvari svoj plan. Vandali su, koristeći povoljan vetar koji je duvao sa severoistoka, zapalili nekoliko brodova koje su zatim poslali u pravcu rimske armade. Po Prokopijevom opisu ekspediciju je zadesila prava katastrofa, veliki broj brodova je zahvatio plamen, deo vojnika i mornara se podavio, a deo dopao zarobljeništva. Vasilisk je pobegao nazad u Carigrad i izmolio oproštaj zahvaljujući svojoj sestri, carici Verini. Istočnorimska riznica bila je potpuno iscrpljena i tek ju je svojom ekonomičnom finansijskom politikom oporavio i napunio car Anastasije I početkom 6. veka.

Neuspeh rimskog pohoda na Vandale 468. danas se smatra događajem koji je konačno zapečatio sudbinu Zapadnog rimskog carstva. Antemije je sada vladao samo Italijom i Sicilijom direktno, dok je carsku vlast priznavala i severna Galija pod upravom Egidijevog sina Sijagrija. Negde oko 460. rimska vlast je postepeno prestala da se oseća i u provinciji Norik, između Alpa i Dunava. Po Žitiju Svetog Severina, koju je monah Eugipije sastavio oko 510. godine, kada je novac iz carske riznice prestao da pristiže rimska vojska u Noriku je počela postepeno da se osipa. Profesionalni vojnici su tako postali zemljoradnici i zanatlije koje su još uvek žilavo branili svoje naseobine od varvarskih pljačkaša. Neki gradovi su pak vremenom prihvatili vlast i zaštitu kralja Rugijaca, ali su drugi bili stalna meta napada Alamana, Herula i Ostrogota. Po rečima hagiografa, do Severinove smrti 482. samo su retki rimski gradovi opstali dok su lokalni Romani često preseljavani u skladu sa potrebama varvarskih vladara. Prilike u Noriku verovatno se primeniti kao ilustracija događaja u drugim delovima rimskog zapada. Bilo kako bilo, Antemije više nije bio u prilici da brani rimske teritorije severno od Alpa. Teodorikov brat Eurih je iskoristio krah pohoda na Afriku i već 469. je proširio vlast Vizigota sve do reke Loare na severu. Veliki gradovi poput Arla i Marselja još uvek su bili van domašaja varvara, ali ih je Eurih opseda praktično svake godine. Do 473. godine Vizigoti su zauzeli i mediteranski obalu Hispanije. Antemijev poslednji pokušaj da organizuje pohod na Vizigote završio se porazom 471. godine. Nakon toga, Ricimer se i definitivno okrenuo protiv Antemija, opseo ga u Rimu i na kraju pogubio 11. jula 472. godine.

Bista istočnorimskog cara Lava I: Bista iz oko 470. prikazuje cara Lava koji je gotovo do samog kraja pokušavao da spase Zapadnorimsko carstvo čak i po cenu potpunog pražnjenja carigradske riznice 468. godine.

Kako je njegov štićenik bio u nevolji, Lav je poslao Olibrija u Italiju da pokuša da posreduje između cara i Ricimera. I pre nego što je Antemije zvanično zbačen, Olibrije je aprila 472. proglašen za cara. Nakon toga Antemije je svrgnut i ubijen, ali se to pokazalo kao poslednji Ricimerov trijumf pošto je moćni vojskovođa umro 18. avgusta. Olibrije ga nije zadugo nadživeo pošto je umro od hidropsije 2. novembra iste godine. Ricimerov položaj i ulogu sive eminencije je nasledio njegov sestrić Gundobad, burgundski princ. Njegov izbor pao je na Glicerija, komandanta garde domestika (comes domesticorum). Glicerije je proglašen za cara 3. marta 473. godine, ali je ubrzo ostao bez najjačeg oslonca pošto je Gundobad najkasnije početkom 474. napustio Italiju kako bi učestvovao u borbi za burgundski presto nakon što je njegov otac Gundioh umro. Glicerijev uspon nije prihvaćen u Carigradu i već vremešni Lav I je odobrio zapovedniku ilirske vojske Juliju Nepotu, Marcelinovom sestriću, da zauzme zapadnorimski tron. U leto 474. Julije Nepot se iskrcao u rimskoj luci Ostiji i zatim bez borbe ušao u Rim i naterao Glicerija da napusti presto. Glicerije je morao da prihvati položaj episkopa Salone (današnji Split) u Dalmaciji.

Sa druge strane, varvarska kraljevstva Zapada su učvrstila tokom rimskih sukoba i Julije Nepot je 474. priznao Eurihu sva osvajanja u Galiji i Hispaniji. Nepot je prepustio gradove koji su se dugo opirali Vizigotima u zamenu za Provansu. Iste godine, Lav je priznao Gejserihova osvajanja čime se Vizantija praktično odrekla daljih poduhvata na Zapadu. U samoj Italiji, Nepot kao istočnjak nije bio preterano popularan i 28. avgusta 475. je napustio Italiju i vratio se u Dalmaciju pod pritiskom zapovednika vojske Oresta, bivšeg Atilinog sekretara. Orest je zatim 31. oktobra 475. proglasio svog sina Romula za cara. Novi avgust Romul bio je tek dečak od oko deset godina i zbog toga je ostao upamćen pod deminutivom Avgustul. Orestov prevrat nije prihvaćen ni u Konstantinopolju ni u galskom Soasonu gde je Sijagrije nastavio da kuje novac u ime Julija Nepota koji je sada vladao samo Dalmacijom. Orest je uspeo da svrgne Nepota, ali novca za isplatu vojske koja je izvela puč nije bilo. Varvarski odredi Skira i Rugijaca, koji su stupili u rimsku službu nakon raspada Atilinog carstva, tražili su da im se bar raspodeli zemlja u Italiji. Orest je odbio da sprovede naseljavanje varvarskih najamnika u Italiju, starom središtu carstva, ali je zauzvrat došlo do pobune predvođene skirskim poglavarom Odoakarom. On je prvo savladao Oresta kod Placentije 28. avgusta, a zatim i njegovog brata Pavla 4. septembra 476. godine. Mladi Romul Avgustul je svrgnut i interniran na jedno imanje u Kampanji.

Odoakrov zlatnik iskovan u ime istočnorimskog cara Zenona: Novac potvrđuje formalnu vlast Zenona nad Italijom. U praksi Odoakar je bio nezavisan vladar, prvi varvarski kralj Italije, drevnog centra Rimskog carstva.

Pošto je obezbedio svoje ratnike Odoakar je poslao delegaciju senatora u Konstantinopolj caru Zenonu. U isto vreme Zenon je primio i poslanstvo poluzaboravljenog Julija Nepota. Rimski senatori su smatrali da nema potrebe da se imenuje zapadni car i izjavili su da prihvataju Zenonovu vlast. Istočnorimski car je prihvatio njihov predlog da imenuje Odoakra za patricija, u stvari carskog namesnika Italije. Dogovor je predviđao da Julije Nepot ostane zapadnorimski car i čak je nagoveštavao mogućnost njegovog povratka u Italiju. Odoakar je ipak bio protiv takvog rešenje i Nepot je u proleće 480. navodno otrovan po Odoakarovom nalogu. Trovanje je obavio episkop Salone Glicerije koji je sada nagrađen mestom arhiepiskopa Milana.

Sa smrću Julija Nepota završen je niz zapadnorimskih careva. Ipak, svrgavanje Romula Avgustula je smatrano za preloman trenutak počevši od Prokopija koji je svoju naraciju o istoriji Italije započeo sa događajima iz 476. godine.

Zapadno i Istočno rimsko carstvo 476. godine: Vlast careva do 476. nije se protezala dalje od Italije, u Galiji i Dalmaciji pripadala je mesnim rimskim vojskovođama.

Spisak zapadnorimskih careva

Galo-rimsko carstvo

• Postum (259—268)
  • Lelijan (268)
• Marko Aurelije Marije (268)
• Viktorin (268—271)
  • Domicijan (271)
• Tetrik I (271—273)
• Tetrik II (271—273)

Tetrarhija i Konstantinova dinastija

• Maksimijan (286-293, čitav Zapad, 293-305, Italija, Afrika, Hispanija i Panonija)
• Konstancije I Hlor (293-305, Galija i Britanija, posle 305 i Hispanija)
• Sever II (305-307, Panonija)
• Konstantin I Veliki (306-312, Galija, Britanija i Hispanija, 312-316, Italija i Afrika, 316-324, Panonija i Ilirik, 324-337, ostatak Rimskog carstva)
  • Maksencije (306-312, samo Italija i Afrika)
  • Domicije Aleksandar (308-309, samo Afrika)
• Konstantin II (337-340, Galija, Britanija i Hispanija)
• Konstans I (337-340, Italija, Afrika, Panonija i Ilirik, 340-350, čitav Zapad)
• Konstancije II (337-350, istok carstva, 350-361, čitavo Rimsko carstvo)
  • Magnencije (350-353, Galija, Britanija, Hispanija, Italija, Afrika)
  • Vetranion (1. mart — 25. decembar 350, Ilirik)
  • Silvan (11. avgust — 7. septembar 355, Keln u Germaniji)
• Julijan Otpadnik (353-361, cezar u Galiji, 361-363, čitavo Rimsko carstvo)

Nedinastički vladar

• Jovijan (363-364, čitavo Rimsko carstvo)

Valentinijanova dinastija

• Valentinijan I (364—375)
• Gracijan (375-383, Britanija, Galija, Hispanija)
• Valentinijan II (375-388, Italija, Afrika, Panonija, 388-392, čitav zapad)
  • Magnus Maksimus (383-388, Britanija i Galija)
  • Evgenije (392-394, čitav Zapad)

Teodosijeva dinastija

• Teodosije I (379-394, Istok carstva, 394-395, čitavo Rimsko carstvo)
• Honorije (395—423)
  • Prisk Atal (409, Rim, 414, Bordo)
  • Konstantin III (407-411, Britanija?, Hispanija, Galija)
  • Jovin (411-413, severna Galija),
• Konstancije III (8. februar — 2. septembar 421. kao Honorijev savladar)
  • Jovan (423—425)
• Valentinijan III (425—455)

Nedinastički vladari

• Petronije Maksim (17. mart — 22. maj 455)
• Avit (9/10. jul 455 — 17/18. oktobar 456)
• Majorijan (18. februar/28. decembar 457 — 2/7. avgust 461)
• Libije Sever (19. novembar 461. — posle 25. septembra 465)
• Antemije (12. april 467 — 11. jul 472)
• Olibrije (april/maj 472 — 22. oktobar ili 2. novembar 472)
• Glicerije (3/5. mart 473 — jun 474)
• Julije Nepot (19/24. jun 474 — 28. avgust 475, posle samo u Dalmaciji do 25. april/9. maj/22. jun 480)
• Romul Avgustul (31. oktobar 475 — 4. septembar 476.)

Literatura

• Bury, J. B. (1923). History of the Later Roman Empire, From the Death of Theodosius I to the Death of Justinian. London. ISBN 978-0-486-20398-0. 
• Heather, P. (2005). The Fall of The Roman Empire, A New History. London. ISBN 978-0-330-49136-5. 
• Potter, D. S. (2004). The Roman Empire at Bay, AD 180-395. London — New York. ISBN 978-0-415-10058-8. 
• E.A. Thompson (1982). Romans and Barbarians, The Decline of the Western Empire. London. ISBN 978-0-299-08700-5. 
• Várady, László (1969). Das Letzte Jahrhundert Pannoniens (376–476). Amsterdam: Verlag Adolf M. Hakkert. 
• Wozniak, Frank E. (1981). „East Rome, Ravenna and Western Illyricum: 454-536 A.D.”. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 30 (3): 351—382.