Zelenaši

Kraljevska proklamacija od 20. oktobra 1918.

Za druge upotrebe, pogledajte Zelenaš (višeznačna odrednica).

Zelenaši su bili pripadnici političkog pokreta koji se po završetku Prvog svetskog rata (1918) zalagao za očuvanje državnosti Kraljevine Crne Gore. Prvaci zelenaškog pokreta, koji su se u etničkom smislu smatrali Srbima i koristili srpsku trobojku kao svoj simbol, u načelu se nisu protivili ideji o širem narodnom i državnom ujedinjenju, ali se nisu slagali sa načinom na koji je ono izvršeno u jesen 1918. godine. Zastupali su ideju o uslovnom (konfederalnom) ujedinjenju i bili su spremni da se saglase sa učešćem Crne Gore u stvaranju šire državne zajednice, u kojoj bi Crna Gora zadržala osnovne elemente državnosti, sopstvenu dinastiju i punu samostalnost u vođenju svoje unutrašnje politike.

Naziv su dobili po zelenoj boji predizbornog letka na kome su bila imena kandidata povjerenika za izbor poslanika Podgoričke skupštine. Kasnije su se sjedinili sa Crnogorskom federalističkom strankom. Pristalice su im bili seljaštvo, bivši državni činovnici, intelektualci bliski dvoru, oficiri itd. Organizatori su Božićne pobune. Smatra se da su zelenaši brojali od 1.500 do 3.000 ljudi.

Istorija

Primjerci sačuvanih starih zastava Kraljevine Crne Gore. Istovjetne zastave nastavili su nakon 1918. godine da koriste i zelenaši.

Zelenaška spomenica "Za pravo, čast i slobodu Crne Gore", koju je 1919. godine ustanovila crnogorska emigrantska vlada

Vidi još: Božićna pobuna

Politički program im se temeljio na prvom proglasu kralja Nikole od 1. jula i na drugom proglasu od 7/20. oktobra 1918. godine. Proglasima je zahtijevana konfederacija i ravnopravnost svih. Po etničkoj pripadnosti su bili i smatrali su se Srbima.

U vrijeme izbora povjerenika i poslanika trpjeli su razna omalovažavanja, a i dolazilo je do sukoba (u Nikšiću 7. novembra 1918. godine). Cetinjski zelenaši upućuju Protest Podgoričkoj skupštini (21. novembar 1918. godine). Po povratku interniraca vidno se pojačavaju aktivnosti zelenaša. U jeku Božićne pobune, upućuju Zahtjev potpisan od strane Krsta Popovića, a na ruke generala Venela. U zahtjevima se između ostalog traži:

• Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravna sa ostalijem pokrajinama u jednu veliku Jugoslovensku državu bez ikakvih unutrašnjih političkih granica - oblik vladavine ostavljamo da punovažno riješi redovno izabrana skupština svijeh Jugoslovena (konstituanta) čemu ćemo se srdačno pokoriti.
• Mi tražimo prethodno, da jedan narodni sud pronađe krivce za sve događaje, koji su bacili ljagu na našemu oružju i da tek onda čista i vedra čela pristupimo ovoj velikoj Jugoslovenskoj zajednici, kojoj su naši preci najstariji i najvjerniji zatočnici bili.
• Tražimo anuliranje skupštinske odluke u Podgorici, i nove slobodne izbore za Crnu Goru, čiji će izaslanici riješiti punovažno sve naše sadanje domaće sporove i poslove, te privremen predstavljati Crnu Goru unutra i izvan.

Među zelenašima je bilo i zagovornika za povratak kralja Nikole i da Crna Gora ponovo bude nezavisna.

U zatvoru Jusovača, prije ugušenja Božićne pobune bilo je zatvoreno oko 120 zelenaških prvaka. Po propaloj pobuni dio zelenaša se priključuje crnogorskoj vojsci u Italiji, dio vladi u egzilu, a dio je otišao u komite.

Nakon neuspjeha u pobuni, Zelenaši su se ili predali, ili otišli kućama, ili podijelili na:

• Komitske grupe od po 20 do 30 ljudi, ukupno od 800 do 1.000 boraca, koje su postojale do 1924. godine, ali je najžešće četovanje bilo krajem 1919. i početkom 1920. godine.
• Crnogorsku vojsku u egzilu, vojska u Kraljevini Italiji pod italijanskom komandom, nešto više od 1.500 ljudi, za ubacivanje i terorističke napade preko Jadranskog mora, koja je raspuštena 1921. godine, poslije potpisivanja Rapalskog sporazuma između Kraljevine SHS i Kraljevine Italije.

U godinama posle smirivanja pobune pristalice zelenaša se okupljaju oko Crnogorske federalističke stranke koja na parlamentarnim izborima 1923, 1925 i 1927 prolazi prilično loše, što ukazuje da ipak nisu uživali veliko poverenje biračkog tela kako se to danas tvrdi u krugovima koji negiraju srpstvo Crne Gore.

Nakon italijanskog zaposedanja susedne Albanije (1939), među zelenašima su oživele zamisli o obnovi državnosti Crne gore uz oslonac na Italiju. Tokom Aprilskog rata, italijanske trupe su izvršile prodor iz pravca Skadra i do 17. aprila 1941. godine su uspele da okupiraju najveći deo Crne Gore, uključujući i Cetinje, administrativni centar Zetske banovine. Deo političkih prvaka iz redova zelenaša dočekao je italijansku okupaciju kao oslobođenje. Radi preuzimanja zemaljske uprave iz ruku dotadašnjih jugoslovenskih vlasti, grupa zelenaških prvaka na čelu sa Jovom Popovićem i Dušanom Vučinićem formirala je Privremeni upravni odbor koji je na Cetinju preuzeo bansku administraciju od dotadašnjeg bana Blaža Đukanovića. Stavljanjem u službu italijanskog okupatora, otpočela je kolaboracija zelenaških prvaka, među kojima se posebno istakao Sekula Drljević, koji se nakon neuspeha u Crnoj Gori stavio u službu ustaškog režima u NDH.

Vidi još

• Bjelaši
• Božićna pobuna
• Kraljevina Crna Gora
• Zastava Kraljevine Crne Gore
• Crnogorske Vlade u egzilu 1916—1922. godine
• Vlada Jovana Plamenca od 1919. godine
• Crnogorski komiti
• Podgorička skupština
• Italijanski pokušaj okupacije Crne Gore
• Crnogorska federalistička stranka

Literatura

• Antonić, Slobodan (1999). „Stranački i društveni rascepi u Crnoj Gori”. Sociologija: Časopis za sociologiju, socijalnu psihologiju i socijalnu antropologiju. 41 (2): 165—186. Arhivirano iz originala 24. 04. 2020. g. Pristupljeno 03. 10. 2019. 
• Vujović, Dimitrije (1981). Crnogorski federalisti 1919-1929. Titograd: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Lakić, Zoran; Pajović, Radoje; Vukmanović, Gojko (1963). Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941-1945: Hronologija događaja. Titograd: Istorijski institut. 
• Pavlovic, Srdja (2008). Balkan Anschluss: The Annexation of Montenegro and the Creation of the Common South Slavic State. Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-465-1. 
• Pajović, Radoje (1971). „Politička akcija Sekule Drljevića i njegova saradnja sa ustaškim vođstvom i njemačkim poslanstvom u Zagrebu (1943—1945)”. Časopis za suvremenu povijest. 3 (1): 75—89. 
• Pajović, Radoje (1977). Kontrarevolucija u Crnoj Gori: Četnički i federalistički pokret 1941-1945 (PDF). Titograd: Istorijski institut. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 08. 2014. g. Pristupljeno 16. 02. 2018. 
• Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 1. Beograd: Nolit. 
• Premović, Nikola (1922). „Crnogorska narodnost”. Jugoslavenska njiva. 6 (5): 321—327. 
• Stamatović, Aleksandar (2007). „Nacionalni identitet zelenaša i crnogorskih federalista 1918-1941”. Politička revija. 6 (1): 119—139. 
• Stamatović Aleksandar - Dug je spisak svirepih i podmuklih zločina zelenaških komita