Zlatna horda
Zlatna horda (mong. Алтан Орд [Altan Ord]; tat. Алтын Урда, Altın Urda;[1] rus. Золотая Орда [Zolotaya Orda]) je bila mongolsko-turkijska država uspostavljena na teritorijama današnje Rusije, Ukrajine i Kazahstana nakon raspada Mongolske imperije četrdesetih godina 13. veka.[2][3] Mongoli su u Rusiji zvani Tatarima. Ruski kneževi su plaćali danak Mongolima i postajali su zamenici kanova.
Nakon smrti Batu Kana (osnivača Zlatne Horde) 1255. godine, njegova dinastija je cvetala čitav vek, sve do 1359. godine, iako su intrige Nogaja podstakle delimičan građanski rat u kasnim 1290-im. Vojna moć Horde dostigla je vrhunac za vreme vladavine Uzbeg-kana (1312–1341), koji je prihvatio islam. Teritorija Zlatne Horde na svom vrhuncu prostirala se od Sibira i Centralne Azije do delova Istočne Evrope od Urala do Dunava na zapadu i od Crnog mora do Kaspijskog mora na jugu, dok se graničila sa Kavkaskim planinama i teritorijom mongolske dinastije poznate kao Ilkanat.[3]
Ime[uredi | uredi izvor]
Pretpostavlja se da ime dolazi od stepskog imenovanja osnovnih pravaca sveta: crno — sever, plavo — istok, crveno — jug, belo — zapad i žuto ili zlatno za centar. Prema drugoj verziji ime dolazi od veličanstvenog zlatnog šatora Batu-kana, koji je označavao njegovu buduću prestonicu na Volgi.[4]
Turska reč orda sa značenjem „palata”, „logor” ili „štab”, u ovom slučaju sedište kana, kao prestonica kanata, metonimijski se proširila na sam kanat. Engleska reč „horde”, u smislu velike (i često preteće) grupe, nastala je kasnije, metaforički proširena iz reputacije mongolskih hordi.
Kaže se da je naziv „Zlatni“ inspirisan zlatnom bojom šatora u kojima su Mongoli živeli tokom rata, ili stvarnim zlatnim šatorom koji su koristili Batu-kan ili Uzbeg-kan,[4] ili da su ga darovali slovenski vazali za opisivanje velikog bogatstva kana.
Tek u 16. veku ruski hroničari su počeli eksplicitno da koriste ovaj termin za ovaj konkretan kanat naslednika Mongolskog carstva. Prva poznata upotreba termina, 1565. godine, u ruskoj hronici pod nazivom Istorija Kazanja, primenila ga je na Batuov ulus, sa središtem u Saraju.[5][6] U savremenim persijskim, jermenskim i muslimanskim spisima, kao i u zapisima iz 13. i ranog 14. veka, kao što su Juanši i Džami el-tavarih, kanat je nazvan „Jočijev ulus“ („kraljevstvo Jočija“ na mongolskom), „Dasht-i-Qifchaq“ (Kipčakska stepa) ili „Kipčaski kanat“ i „Comania“ (Kumanija).[7][8]
Istočno ili levo krilo (ili „leva ruka“ u zvaničnim persijskim izvorima sa mongolskim sponzorstvom) pominje se kao Plava horda u ruskim hronikama i kao Bela horda u timuridskim izvorima (npr. Zafar-Nameh). Zapadni naučnici su težili da slede nomenklaturu timuridskih izvora i levo krilo nazivaju Belom hordom. Ali Otemiš hadži (1550), istoričar Varezma, nazvao je levo krilo Plavom hordom, a pošto je bio upoznat sa usmenim predanjima kanatskog carstva, izgleda da su ruski hroničari bili u pravu i da je sam kanat svoje levo krilo nazvao Plava horda.[9] Kanat je očigledno koristio termin Bela horda da označi svoje desno krilo, koje se nalazilo u Batuovoj matičnoj bazi u Saraju i kontrolisalo je ulus. Oznake Zlatna horda, Plava horda i Bela horda se ne susreću u izvorima mongolskog perioda.[10]
Mongolsko poreklo[uredi | uredi izvor]
Džingis-kan je podelio Mongolsku imperiju četvorici svojih sinova. Johi je bio najstariji, ali bio je mrtav, tako da je južna Rusija podeljena njegovim sinovima: Batu-kanu, vođi Plave horde (istok) i Orda-kanu, vođi Bele horde (zapad).
Batu-kan je uspeo uspostaviti kontrolu i nad teritorijama Orda-kana, potčinio je severnu obalu Crnog mora i uključio je turkijsko stanovništvo u svoju vojsku. Tokom 1230-ih i 1240-ih izvršio je briljantne pohode protiv zemalja naslednica Kijevske Rusije i protiv Povolške Bugarske.
Posle toga je krenuo zapadno, popljačkavši i popalivši Poljsku i Ugarsku posle bitka kod Legnike i bitke kod Muhija. Veliki kan Ogedej umire 1241. godine u Mongoliji, pa Batu-kan prestaje sa opsadom Beča, da bi se uključio u spor oko nasledstva Velikog kana. Posle toga mongolska vojska nikad nije otišla toliko daleko na zapad.
Batu-kan je uspostavio svoje sedište u Saraju, kontrolišući niži tok reke Volge. Pre toga Plava Horda se raspala, kada je Batu-kanov brat napustio Batu-kanovu vojsku i uspostavio vlastitu hordu istočno od Urala, duž Oba i Irtiša.
Zlatno doba[uredi | uredi izvor]
Zlatna Horda je brzo izgubila svoj mongolski identitet. Potomci mongolskih osvajača su činili višu klasu društva, a većinu stanovništva horde činili su: Kipčaci, Prabugari, Kirgizi, Hvarezmijani i drugi turkijski narodi.
Unutrašnja organizacija[uredi | uredi izvor]
Glavni vladar horde je bio kan, odabran među potomcima Batu-kana. Drugi po rangu je bio beglerbeg koji je morao biti Mongol. Zatim su po rangu dolazili veziri. Lokalni upravnici ili baskaci bili su odgovorni za skupljanje danka i za smirivanje pobuna. Vojna i civilna uprava nisu bile razdvojene.
Iako su Mongoli bili nomadi, Zlatna Horda se nije razvila kao tipična nomadska kultura, nego je poprimila stalni karakter. Saraj se razvio u jako naseljen i prosperitetan veliki grad. U ranom 14. veku sedište se preselilo uzvodno do Saraj Berka, koji postaje jedan od najvećih srednjovekovnih gradova, sa otprilike 600.000 stanovnika.
Rusi su pokušavali da nametnu hrišćanstvo, ali Mongoli su zadržavali animističke vere. Kanovi su bili uopšteno tolerantni, iako je nekoliko ruskih vladara bilo ubijeno kad su odbili da se klanjaju paganskim idolima. Uzbek-kan (1312—1341) je prihvatio islam kao državnu veru.
Vazali i saveznici[uredi | uredi izvor]
Zlatna Horda je tražila danak od svih potčinjenih naroda: Rusa, Jermena, Gruzijaca i Krimskih Grka. Teritorije hrišćanskih podanika nisu im bile od velikog interesa, dok god su nastavljale da plaćaju danak. Te vazalne države nikad nisu uključene u Zlatnu hordu, a ruski vladari su čak dobili privilegije da sami sakupljaju danak za Tatare. Da bi zadržali kontrolu nad Rusijom tatarske vojskovođe bi sprovodili redovne kaznene pohode na ruske kneževine (najopasniji su bili 1252, 1293. i 1382).
Postoji među delom istoričara i mišljenje da su Horda i Rusi imali odbrambeni savez protiv Tevtonskih vitezova i (tada) paganskih[11] Litvanaca. Iako Veliki Novgorod nikad nije priznao da je deo Horde, mongolski kontingent je pomogao u bici na Čudskom jezeru.
Politički razvoj[uredi | uredi izvor]
Posle smrti Batu-kana 1255, Imperija je trajala još čitav vek, sve do ubistva Jani Bega 1357. Bela i Plava Horda su imale zajedničkog vladara Berke-kana. Tokom 1280-ih vlast je uzurpirao Nogaj. Tokom Uzbeg-kana (1312—1341) Zlatna Horda je imala 300.000 ratnika.
Zlatna Horda je stalno menjala saveznike među Rusima, s ciljem da Rusija ostane slaba i podeljena. Tokom 14. veka uspon Litvanije počinje predstavljati pretnju tatarskoj kontroli nad Rusijom. Zato Uzbeg-kan počinje podržavati Moskvu, kao vodeću rusku državu. Ivan I postaje veliki knez i dobija pravo skupljanja poreza od ostalih ruskih kneževina.
Crna Smrt (kuga) u 1340im je glavni faktor koji je doprinio padu Zlatne Horde. Posle ubistva Jani Bega 1357, nastupilo je razdoblje građanskog rata sa u proseku jednim novim kanom godišnje. Do 1380-ih Astrahan, Hvarezm i Moskva su pokušali da se oslobode Zlatne horde. Donji tok Dnjepra su anektirale Litvanija i Poljska.
Tatarski general Mamaj pokušao je da ponovo uspostavi tatarsku vlast u Rusiji. Dimitrije Donski je pobedio tatarsku armiju u bici kod Kulikova. Mamaj je ubrzo svrgnut. Vladar Bele horde Toktamiš je napao i anektirao teritoriju Plave horde. Nakratko je uspeo ponovo uspostaviti Zlatnu hordu kao dominantnu regionalnu silu. Opustošio je Moskvu 1382. kao kaznu za neposlušnost.
Raspad i pad[uredi | uredi izvor]
Fatalni udarac Zlatnoj hordi dao je Tamerlan, koji je uništio Toktamišovu vojsku i glavno sedište. Opljačkao je krimske trgovačke centre i odvukao je najveštije zanatlije u svoje sedište Samarkand.
U prvoj dekadi 15. veka ponovo je vezir Edigi uspostavio Nogaj Hordu.
Tokom 1440-ih Zlatna Horda je rastrzana građanskim ratom. Raspala se u različite kanate: Sibirski, Kazanski, Kazimski, Astrahanski, Kazaški, Uzbečki i Krimski. Svi oni su se razdvojili od zadnjih ostataka Zlatne horde, od Velike horde.
Nijedan od tih kanata nije bio jači od Moskovske Kneževine, koja se konačno oslobodila tatarske kontrole 1480. godine. Postepeno je Moskovska Rusija anektirala kanate, jedan po jedan, počevši od Kazanskog i Astrahanskog kanata u 1550-im. Do kraja tog veka, Sibirski kanat je postao deo Rusije, a potomci vladajućih kanova priznali su rusku vlast.
Krimski kanat je postao osmanski vazal 1475. i pod njegovom vlašću su bili ostaci Velike horde. Krimski Tatari su pravili velike nevolje Rusiji tokom 16. i 17. veka, ali nisu mogli da pobede Rusiju ni da zauzmu Moskvu. Pod osmanskom zaštitom, Krimski kanat je postojao do 8. aprila 1783, kada ga je anektirala Katarina Velika. Krimski kanat je bio najdugovečniji naslednik Zlatne horde.
Genetika[uredi | uredi izvor]
Genetska studija objavljena u časopisu Nature u maju 2018. godine ispitala je ostatke dva muškarca iz Zlatne Horde sahranjena u okrugu Ulitau u Kazahstanu oko. 1300. godine.[12] Jedan muškarac, koji je bio budistički ratnik mongoloidnog porekla,[13] nosio je očinsku haplogrupu C3[14] i majčinu haplogrupu D4m2.[15] Drugi muškarac, koji je bio belac i verovatno rob ili sluga,[16][13] je bio nosilac očinske haplogrupe R1[17] i haplogrupe majke I1b.[18]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „The History and Culture of the Golden Horde (Room 6)”. The State Hermitage Museum, Sankt Petersburg. Pristupljeno 21. 3. 2020.
- ^ Perrie, Maureen, ur. (2006). The Cambridge History of Russia: Volume 1, From Early Rus' to 1689. Cambridge University Press. str. 130. ISBN 978-0-521-81227-6.
- ^ a b „Golden Horde”. Encyclopædia Britannica. 2007. „Also called Kipchak Khanate Russian designation for Juchi's Ulus, the western part of the Mongol Empire, which flourished from the mid-13th century to the end of the 14th century. The people of the Golden Horde were mainly a mixture of Turkic and Uralic peoples and Sarmatians & Scythians and, to a lesser extent, Mongols, with the latter generally constituting the aristocracy. Distinguish the Kipchak Khanate from the earlier Cuman-Kipchak confederation in the same region that had previously held sway, before its conquest by the Mongols.”
- ^ a b Atwood (2004), str. 201.
- ^ „rEPLHM gNKNRЮЪ nPDЮ - NЬHAЙЮ RNKLЮVЮ 16 ЯRNKERHЪ (mHK lЮЙЯHMЪ) / oPNGЮ.PS – MЮŽHNMЮKЭMŠI ЯEPBEP ЯNBPELEMMNI OPNGŠ”. Proza.ru. Pristupljeno 2014-04-11.
- ^ Ostrowski, Donald G. (proleće 2007). „Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, and: The Mongols and the West, 1221–1410, and: Daily Life in the Mongol Empire, and: The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century (review)”. Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History. Project MUSE. 8 (2): 431—441. S2CID 161222967. doi:10.1353/kri.2007.0019.
- ^ May, T. (2001). „Khanate of the Golden Horde (Kipchak)”. North Georgia College and State University. Arhivirano iz originala 14. 12. 2006. g.
- ^ Spinei, Victor (2009). The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth Century. Brill. str. 38. ISBN 978-90-04-17536-5.
- ^ Atwood (2004), str. 41.
- ^ Allsen (1985), str. 5–40.
- ^ Nametanje katoličke vere u baltičkim zemljama nikad nije urodilo plodom, pa tamo i danas ima puno paganskih običaja.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 2, Rows 23-24.
- ^ a b Damgaard et al. 2018, Supplementary Information, pp. 148-151.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 9, Row 16.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 8, Row 81.
- ^ Damgaard et al. 2018, str. 4.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 9, Row 17.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 8, Row 82.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Jelačić, Aleksej (1929). Istorija Rusije. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Miljukov, Pavel (1939). Istorija Rusije. Beograd: Narodna kultura.
- Allsen, Thomas T. (1985). „The Princes of the Left Hand: An Introduction to the History of the Ulus of Ordu in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries”. Archivum Eurasiae Medii Aevi. V. Harrassowitz. str. 5—40. ISBN 978-3-447-08610-3.
- Atwood, Christopher Pratt (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire
. Facts On File. ISBN 978-0-8160-4671-3. - Christian, David (2018), A History of Russia, Central Asia and Mongolia 2, Wiley Blackwell
- Damgaard, P. B.; et al. (9. 5. 2018). „137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes”. Nature. Nature Research. 557 (7705): 369—373. PMID 29743675. S2CID 13670282. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. Pristupljeno 11. 4. 2020.
- Frank, Allen J. (2009), Cambridge History of Inner Asia
- Forsyth, James (1992), A History of the Peoples of Siberia, Cambridge University Press
- Halperin, Charles J. (1986), Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History online
- Howorth, Sir Henry Hoyle (1880). History of the Mongols: From the 9th to the 19th Century. New York: Burt Franklin.
- Jackson, Peter (2014). The Mongols and the West: 1221-1410. Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-87898-8.
- Kołodziejczyk, Dariusz (2011). The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-19190-7.
- Martin, Janet (2007). Medieval Russia, 980-1584. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85916-5.
- Spuler, Bertold (1943). Die Goldene Horde, die Mongolen in Russland, 1223-1502 (na jeziku: nemački). O. Harrassowitz.
- Vernadsky, George (1953), The Mongols and Russia, Yale University Press
- Boris Grekov and Alexander Yakubovski, The Golden Horde and its Downfall
- George Vernadsky, The Mongols and Russia
- The Golden Horde, FTDNA
- Allsen, Thomas T. (2004-03-25). Culture and Conquest in Mongol Eurasia. Cambridge UP. ISBN 9780521602709.
- Atwood, Christopher P. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire (2004)
- Chambers, James. The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe (London: Weidenfeld and Nicolson, 1979)
- Christian, David. A History of Russia, Central Asia and Mongolia Vol. 1: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire (Blackwell, 1998)
- Cook, David, "Apocalyptic Incidents during the Mongol Invasions", in Brandes, Wolfram / Schmieder, Felicitas (hg), Endzeiten. Eschatologie in den monotheistischen Weltreligionen (Berlin, de Gruyter, 2008) (Millennium-Studien / Millennium Studies / Studien zu Kultur und Geschichte des ersten Jahrtausends n. Chr. / Studies in the Culture and History of the First Millennium C.E., 16), 293–312.
- Halperin, Charles J. Russia and the golden horde: the Mongol impact on medieval Russian history (Indiana University Press, 1985)
- May, Timothy. The Mongol conquests in world history (Reaktion Books, 2013)
- Morgan, David. The Mongols, ISBN 0-631-17563-6
- Nicolle, David. The Mongol Warlords, Brockhampton Press, 1998
- Reagan, Geoffry. The Guinness Book of Decisive Battles, Canopy Books, New York (1992)
- Saunders, J.J. The History of the Mongol Conquests, Routledge & Kegan Paul Ltd, 1971, ISBN 0-8122-1766-7
- Sinor, Denis (1999). „The Mongols in the West”. Journal of Asian History. 33 (1). Arhivirano iz originala 5. 6. 2011. g. Pristupljeno 21. 4. 2007.; also in JSTOR
- Vernadsky, George. The Mongols and Russia (Yale University Press, 1953)
- Halperin, Charles J. "George Vernadsky, Eurasianism, the Mongols, and Russia." Slavic Review (1982): 477–493. in JSTOR
- Craughwell, Thomas J. (2010-02-01). The Rise and Fall of the Second Largest Empire in History: How Genghis Khan almost conquered the world. Fair Winds. ISBN 9781616738518.
- Kauffman, JE (14. 4. 2004). The medieval Fortress:Castles, Forts and Walled Cities of the medieval ages. Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81358-0.\
- Fagan, Brian (2010-08-01). The Great Warming:Climate Change and the Rise and Fall of Civilization. Bloomsbury Press. ISBN 978-1-59691-780-4.
- Penn, Imma (2007). Dogma Evolution & Papal Fallacies:An Unveiled History of Catholicism. AuthorHouse. ISBN 978-1-4343-0874-0.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Tribina "Mongolska najezda i njene posledice na naše zemlje" (TV Bečej - Zvanični jutjub kanal)
- The Golden Horde coinage
- Golden Horde Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. jul 2011) — articles at the World Archaeology Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. jul 2011)
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
