Islamska umetnost

Islamska umetnost i arhitektura, podrazumeva umetnost i arhitekturu područja Srednjeg istoka, severne Afrike, severne Indije i teritorije današnje Španije, koje su pale pod vlast muslimana na samom početku 8. veka (711.).

Omarova džamija u Jerusalimu

Unutrašnjost džamije u Kordobi

Vrata kraljevske palate u Rabatu

Tadž Mahal

Mozaik u Meknesu

Persijski manuskript iz 17. veka

Vaza iz Irana 12. vek

Poreklo i karakteristike

Dve dominantne karakteristike islamske umetnosti i arhitekture su važnost kaligrafske ornamentike i primena oblika džamije, i prvobitno su bili vezani za islamsko verovanje, te su se razvili u rano doba islama.

Osnivač islama poslanik Muhamed bio je bogati trgovac iz Meke koji je, prema predanju, u četrdesetoj godini života imao niz božanskih vizija, te je nakon toga počeo javno propovedati novi zakon. Njegova učenja sadržana su u Kuranu. Centralno mesto te knjige u islamskoj kulturi, i gracioznost arapskog pisma doveli su do širenja pisane reči, posebno putem odlomaka iz Kurana ispisanih na zidovima džamija i razvoja kaligrafije i ornamenata u svim granama islamske umetnosti.

Godina 622. je ona od koje muslimani računaju svoj kalendar, to jest, kada Muhamed beži iz Meke u Jatrib (kasnije nazvan Medina). U svojoj kući okuplja grupu vernika koji stvaraju džamiju, u vidu pravougaonog zatvorenog dvorišta sa barakama (kućama za Muhamedove žene), sa zidom s jedne strane i tremom koji je pravio hladovinu, za siromašne namernike. Zbog toga skoro sve džamije prate plan Muhamedove kuće, koja je u suštini sastavljena od zatvorenog dvorišta, zgrade za molitvu na jednom kraju, i arkada sa strane.

Prvi sledbenici Muhameda, koji dolaze s Arapskog poluostrva, nisu imali umetničke tradicije kao carstva koja su kasnije pokorili i gde su se kasnije i sami nastanili. Kako se islam širio, njegova umetnost se razvijala, tako da su na nju uticali različiti vremenski uslovi i dostupnost materijala u osvojenim zemljama, te je primala i prilagođavala se domorodim stilovima u umetnosti. Motivi iz jednog područja uskoro postaju univerzalni u celokupnom muslimanskom svetu.

Islamska se umetnost tako razvila iz nekoliko izvora. U ranu islamsku arhitekturu preneti su rimski, ranohrišćanski, i vizantjski stilovi; uticaj sasanske umetnosti—arhitekture i ukrasne umetnosti predislamske Persije pod Sasanidima koji je bio je izuzetno značajan; srednjoazijski stilovi su donošeni s turskim i mongolskim prodorima; a kineski se uticaji mogu videti u islamskom slikarstvu, keramici i odevanju.

Takođe su mnogi gotički oblici hršćanske Evrope koje su sa sobom donosili krstaši, imali uticaja na islamsku arhitekturu.

Istorija

Tokom razvoja u islamskoj umetnosti - od 7. do 18. veka - možemo pratiti tri razvojna perioda. Period formiranja islamske umetnosti je koegzistirao s pravilima prvih vođa islama, umajedskih kalifa (661.- 750.), koji su proširili islam od Damaska u Siriji, do Španije. Srednji period obuhvata vreme abesidskih kalifa (750.-1258), koji su islamom upravljali iz Bagdada u Iraku, do vremena mongolskih osvajanja. Ovaj je kalifat, poznat po svojem unapređenju na područjima učenja i kulture, bio najslikovitiji u istoriji islama. Upravo je u ovom periodu bilo uticaja i preuzimanje oblika iz iranske umetnosti. Period od mongolskih osvjanja do 18. veka bi se, zbog prikladnosti, mogao nazvati kasnim periodom islamske umetnosti.

Arhitektura

Nekoliko relativno jednostavnih obreda islama uticalo je na jedinstvenu sakralnu arhitekturu, koja uključuje džamije (mošeje), mesta društvenog okupljanja i molitve, i medrese, ili škole religioznosti. Važni među različitim svojstvenim oblicima islamske profane arhitekture su palate, karavansaraji, i gradovi, čije je planiranje uvek uključivalo brigu o važnim izvorima vode te o stvaranju prikladnih zaklona od sunca. Treći tip zgrada koje su bile značajne u muslimanskom svetu su mauzoleji, koji su služili kao grobnice za vladara ili sveca, ali i kao simboli političke moći. Sve te strukture, religijske i profane, dele mnoštvo svojstava.

Sakralna arhitektura- džamije

Kada su muslimani osvojili Siriju 636., oni su mnoge napuštene crkve- bazilike pretvorili u džamije tako da su načinili nove ulaze i premestili mesto odvijanja obreda. To su bile duge, trobrodne zgrade s popločanim krovom i oltarom na istočnoj strani. Orijentaciju i prostornu organizaciju džamija određivao je, i danas određuje, smer molitve, prema Meki koji simbolizuje mihrab. U Muhamedovo je vreme molitva držana s vrha krova po uzoru na židovski običaj. Čini se da je sirijska tradicija gradnje niskih tornjeva uz uglove zgrade (kod muslimana džamije) dovela do gradnje minareta sa kojeg se posle Muhamedova vremena držao obred. Prva upotreba propovedaonice ili mimbara, još jedne strukture svojstvene džamiji, se dogodila u Medini iz praktičnih razloga. Kupole, svojstvene upravo islamskoj arhitekturi, su se razvile iz sasanidskih i ranohrišćanskih arhitektonskih oblika. Najstarija očuvana e Kamena kupola (kasni 7. vek) u Jeruzalimu, jedna od većih sakralnih struktura na svetu, a predstavlja mesto sa kojega je Muhamed doživio duhovno i telesno prosvetljenje. Ova džamija ima kupolu postavljenu na visoki valjak i prstenastog je oblika s dva ambulatorija ili hodnika, što je preuzeto iz rimske arhitekture koja je imala uticaje u Jerusalimu u 4. veku. Pod Otomanima su džamije građene po uzoru na vizantijske u Turskoj s velikom glavnom kupolom i više manjih. Među njima se svakako ističu dve, arhitekte Sinana koje su poslužile kao uzor džamijama u Turskoj, Siriji, Egiptu i severnoj Africi: Selim Kami u Edirni i Aja Sofija u Istanbulu, obe vizantijske crkve su kasnije pretvorene u džamije.

Iako je u islamskoj arhitekturi, posebno u ranijim primerima, tipičniji polukružni luk, izlomljeni je luk takođe bio poznat. Poreklom verovatno iz Sirije, prihvatili su ga Umajedi, a bio je u upotrebi i kod abesidskim džamijama, tokom 9. i 10. veka je prenesen u Egipat.

Profana arhitektura

Tokom vremena Umajeda i ranih Abesida, muški članovi kalfiskih porodica gradili su brojne palate u Siriji i Iraku. Neki su imali perivoje za lov, kao kod Sasanida, i kupke, koje su se razvile iz kasnorimskog tipa zgrada. Te palate prikazuju sintezu zapadne i istočne kulture koja je bila glavna karakteristika rane islamske umetnosti, ali i relativnu slobodu izražavanja pre uvođenja proskripcija na figurativne prikaze. Palate su bila mesta gde su se mogli naći mozaici, zidne slike, i reljefi koji su tradicionalno prikazivali dvorane, životinje, a ponekad i samog kalifa. U srednjem periodu su građeni planirani gradovi (npr. Samara, Al Fustat, Okrugli Grad kod Bagdada) koji su dolaskom Mongola zajedno sa svojim akvaduktima uništeni ili svedeni na sela. U Iranu su u poslednjem dobu islamske umetnosti građena najveća dela profane arhitekture: mostovi, palate, fontane, trkališta, pa čak i prve umetničke galerije. Karavansaraj (ili turski han) su doneli Seldžuci. To su bila odmorišta za putnike koja su se gradila uz puteve karavana, imala su otvoreni hodnik i mesto za napajanje životinja. Uz njih se spominju i kupke, trgovi, vrtovi i garnizoni.

Grobnice i mauzoleji

Iako islamski propisi zabranjuju izgradnju grobnica, mauzoleji, građeni kao simboli moći umrlih vladara, su nakon džamija i palata postali najvažnije građevine u islamu. Primeri uključuju kupolaste grobnice u Kairu iz 15. veka. U Iranu je pod Mongolima razvijena posebna vrsta grobnice s kupolom dvostruke konstrukcije koja povećava njenu visinu. Karakterizuje je oktogonalna osnova s tornjem na svakom uglu. Najbolji primer je verovatno najpoznatiji muslimanski mauzolej, Tadž Mahal (iz sredine 17. veka), u Indiji.

Dekoracije u arhitekturi

U islamskim zgradama su za dekoraciju bili korišteni kreč, opeke i pločice raznih oblika s uzorcima, dok su Seldžuci kasnije dodali glazuru i boju. Uvedena je i umetnost zidnih mozaika, u kojoj su boje paljene kako bi se dobio njihov puni intenzitet. Takva se umetnost otvaranjem novih radionica s područja Irana proširila i u Tursku. Ostala je islamska dekoracija u arhitekturi uključivala rezbarije u drvetu, obično presvučene sa slonovačom na prozorima i vratima mimbara, i različitim strukturnim elementima. Rezbarenje u drvetu i slonovači je bilo korišteno i za ukrašavanje nameštaja, slonovih kljova i kutijica. Kameni reljefi i mramorne presvlake nalazimo na zgradama u Španiji, Turskoj i Egiptu. Svetlo i boju u zgrade obično unose bogato ukrašene svetiljke i tapete.

Dekorativna umetnost

Islamski propisi dozvolenih motivi u umetnosti slični su onima tokom ikonoboračkog pokreta u vreme Vizantijskog carstva, koji je proklamovao ideju zabrane oslikavanja svetaca i proroka, te njihovog obožavanja. Zabranjeno je bilo i prikazivane reprezentativnih slika budući da samo Bog može dati život. Umetnost je uvek bila posmatrana u religijskom kontekstu, no u profanoj dekorativnoj umetnosti, koja je bila zavisna od ortodoksnosti pojedinog vladara, to nije uvek bio slučaj. Posledica tih zabrana je bila da se, čak i pri prikazivanju figura ljudi i životinja, izbegavalo korištenje ukrasnog okvira te, za razliku od evropskih umetnika, muslimanski umetnici nisu razvili poznavanje anatomije i perspektive. S druge strane, su ovakva ograničenja usmerila umetnike na opšteprihvatljivi razvoj ukrasnih uzora, koji su bili utemeljeni na geometrijskim oblicima, arapskom pismu i stilizovanim oblicima.

Drugi važnan propis koji je uticao na razvoj islamskih dekorativnih umetnosti bila je zabrana upotrebe skupocenih materijala. Tako je, za razliku od drugih kultura u kojoj su preovladavali plemeniti metali, islamska umetnost bila usmerena na keramiku, ukrašavanje bronzanih vaza, i rezbarije u drvetu.

Keramika

Najbolji izraz islamske umetnosti je svakako keramika, koja pokazue najviši stepen kreativnosti i inovacije. Prvi period u razvoju keramike započinje pojavom uvezenog kineskog porcelana u Bagdadu, koji je podsticao rad abasidskih majstora. U početku su uspešno imitirane boje, a da bi postigli porcelanski učinak izmišljena je kremasta glazura. Ona je kasnije plavo bojena i rezbarena raznim natpisima u visokom reljefu. Druga tehnika koja se raširila u sve delove sveta bila je bojenje metalnim rastvorom nakon što je keramika pečena, što joj je davalo karakterističnu boju.

Neke od posuda koje su pronađene u Iranu su bile ukrašene figurama životinja ili su bili ispunjeni ornamentima i kaligrafskim elementima, dok su kod drugih ukrasi uglavnom ograničeni na monumentalne natpise s malim dekorativnim motivima.

Staklarstvo

Muslimanski su umetnici takođe radili sa staklom, ispočetka u tehnikama koje su zatekli u Vizantiji i sasanidskom Iranu, a kasnije korištenjem novih načina. Rezana, lepljena, bojena i rezbarena stakla su bila izuzetno visokog kvaliteta. Glazirano staklo iz Sirije u 12. veku bilo je vrlo cenjeno i uglavnom uključuje pehare i ukrašene voštane sveće koje često nalazimo u džamijama.

Rad s bronzom

Zbog propisa oko dozvolenih materijala, bronza je bila najviše korišćeni materijal. Neki od najboljih primeraka očuvani su u evropskim crkvenim zbirkama. Ispočetka su prihvaćeni isključivo dekorativni sasanidski oblici, ali kasnie se izrađuju figurativni predmeti: posude u liku životinja, svećnjaci i tanjiri. Važne primerke, ukrašene bakrom i srebrom, nalazimo u Iranu i Iraku.

Slikarstvo

Slikarstvo je, kao i u većini islamskih umetnosti, služilo za jasne svrhe. To je obično bila umetnost ilustracije arapskih knjiga, koja se razvila iz bagdadske škole rukopisne ilustracije 13. veka, a obožavali su je i otomanski (turski) vladari za koje se uvodi portret i izraženija ljudska figura. Naučne ilustracije su po pravilu linijske, a kolorističke profane slike su naivne, s dekorativnim elementima pejzaža (kineski uticaj) i dve do tri prikazane monumentalne figure. Persijski uticaj predstavlja oslikavanje minijatura, na kineski način uvođenje emocija, a kompleksnost kompozicije je karakteristika nove škole.

Oblik dekorativne umetnosti bila je i izrada kožnih korica za knjige s geometrijskim uzorima. Prvi primerci su bili obrađivani i reljefni, kasniji pozlaćeni, a od 16. veka i glazirani.

Vidi još

• Umetnost u muslimanskoj Španiji

Literatura

1. Istorija umetnosti, HV Janson, Beograd (1982)
2. Opšta istorija umetnosti, Đina Piskel, Beograd(1974)
3. Kako prepoznati umetnost, Ljubljana, (1980)
4. Istorija slikarstva, Nolit Beograd(1973)
5. Dejiny estetiky, Wladislaw Tatarkiewitz, Bratislava 1985.
6. Dejiny umenia, Michael V, Altpatov, Martin 1976.
7. Umění, Hendrik Willem van Lon, Praha 1939.
8. Tvorivosť, tvar a farba M.C. Prette a A. Capaldo, Martin 1976.
9. hrvatska Vikipedija članak Islamska umetnost i arhitektura

Spoljašnje veze

• ArchNet: extensive site on Islamic architecture
• Muslim Heritage
• Art of Islamic: Examples of Great Islamic Artwork Throughout History
• Palace and Mosque: Islamic Art from the Victoria and Albert Museum at the National Gallery of Art, Washington
• Artistic Exchange: Europe and the Islamic World Selections from the Permanent Collection at the National Gallery of Art
• Islamic Art Network - Thesaurus Islamicus Foundation
• Islamic Art Review
• What is Islamic Art? an article by Lucien de Guise
• Art and architecture module at NITLE