Islam u Srbiji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ovaj članak je deo serije o islamu
Islam
Alah
Imanski šarti
Praksa
Knjige
Istorija islama
Pravci
Kultura i društvo
Srodni članci

Islam je jedna od religija u Srbiji, prisutna već vekovima na njenim prostorima. Muslimani Srbije su uglavnom sledbenici sunitskog islama.

Prema popisu iz 2011, u Srbiji (bez Kosova i Metohije)[1] ima oko 222.828 muslimana ili 3,1% stanovništva. Srpski muslimani su pretežno organizovani u tri zajednice:

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prvi kontakti[uredi | uredi izvor]

Prvi zabeleženi kontakti Južnih Slovena sa islamom ostvareni su još u 11. veku, posredstvom Arapa.[2] Srednjovekovni slovenski filozof German Dalmatinski (1110–1160) je bio važan posrednik između evropske i arapske nauke i kulture 12. veka. On je radio na prvom evropskom prevodu Kurana na latinski jezik.[3] Sveti Sava (1169—1236) je u svoje Zakonopravilo uvrstio i Spis o izmailćanskoj veri (preuzet iz vizantijskih nomokanona), koja tada nije smatrana posebnom religijom, već novom hrišćanskom jeresi.[4] Pošto su muslimani takođe verovali u jednog Boga, prihvatali Stari zavet (poštujući Adema/Adama, Ibrahima/Avrama, Musu/Mojsija, itd.) i delimično Novi zavet (Indžil/Jevanđelje), još Jovan Damaskin ih je smatrao hrišćanskim jereticima, a ne zasebnom verom. Bez obzira na te ne retke kontakte pojedinaca i vladara sa Arapima (kao što je i dolazilo do kontakata i sa mnogim drugim narodima), u to doba nije skoro da nije bilo Islama na prostorima srpske države. Male zajednice trgovaca sa istoka, među njima i muslimana, žive u većim gradovima. Diplomatski gledano, za vreme kralja Milutina i cara Dušana odnosi sa Mamelučkim carstvom bili su dobri. Egipatski car poziva cara Dušana i Jovana Asena da ne proteruju muslimane, na što Dušan i pristaje. Egipatska ambasada posjećuje kralja Vukašina i cara Uroša oko 1367. godine. Kralj Vukašin pristaje da izgradi malu džamiju u Seru, za koju su platili arapski trgovci. Turski plaćenici su imali pravo da veruju u Islam.

Otomanski period[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Srbija u Osmanskom carstvu i Milet (Osmansko carstvo)
Širenje Osmanskog carstva (1299—1683)
Islam na teritoriji današnje Srbije u 16-17. veku.

Islam je počeo da se ubrzano širi Raškom državom zajedno sa otomanskim osvajanjima u 14. i 15. veku. Nakon priključenja srednjovekovne srpske države Osmanskom carstvu, islam je tokom vremena u pojedinim oblastima postao preovlađujuća vera. Neki od najznamenitijih Srba muslimana iz tog perioda bili su Mahmud-paša Abogović (1420—1473) i Mehmed-paša Sokolović (1505—1579), koji je postao veliki vezir Osmanskog carstva. Etnički raznolika islamska zajednica Srbije je uglavnom nastajala dugotrajnim procesom islamizacije lokalnog slovenskog življa i doseljavanjem Turaka i drugih muslimana s istoka.[5] Među pojedinim naučnicima je popularna tzv. »bogumilska teza«, da muslimani slovenskog porekla i jezika pretežno potiču od bogumila, kojima je prihvatanje islama obezbeđivalo kontinuitet verske posebnosti. Iako je ova teza široko osporavana, takođe je naučno obesnaženo i jednostrano viđenje islamizacije kao pretežno nasilnog prevođenja u novu veru.[5] Obično se pretpostavlja da su motivi hrišćanskih podanika Osmanskog carstva da prihvate državnu veru bili pre svega ekonomskog i socijalno-političkog karaktera.[5]

Tokom nekoliko vekova, islam je bio službena državna religija, ali je tolerisano postojanje i drugih veroispovesti. Otomanskim sistemom verske autonomije je priznatim verskim grupama bilo omogućeno da uspostave svoje samostalne zajednice zvane mileti, u kojima su zadržavale svoje sopstvene verske zakone, tradicije i jezik, pod zaštitom sultana. Iako je državna religija bio islam, u istom gradu su zajedno živele hrišćanske, jevrejske i muslimanske zajednice. Na osnovu sistema mileta, stanovnici nemuslimani u muslimanskoj državi su uživali pravnu, sudsku i kulturnu autonomiju.[6] Zbog ovoga se multinacionalno Osmansko carstvo uzima za primer tolerancije na osnovi nacionalno-religijskih razlika[traži se izvor], a sistem mileta za rani primer religijskog pluralizma.[7] Međutim, diskriminacija prema nemuslimanima je vršena, između ostalog, na osnovu poreza kojih su muslimani bili oslobođeni.

Beograd u Otomanskom periodu[uredi | uredi izvor]

U Beogradu su muslimani nekada predstavljali većinsko stanovništvo. Prema podacima turskog putopisca Evlije Čelebije, u vreme kada je on boravio u Beogradu 1660. godine, grad je imao oko 108.000 stanovnika, od kojih su 57.000. bili muslimani.[8] U Beogradu je tada bilo čak 273 islamske bogomolje, džamija i mesdžida.[8] Najvećom i najlepšom smatrana je Batal džamija, na mestu današnjeg Doma Narodne skupštine, koju su putopisci upoređivali sa Aja Sofijom.[9] U Beogradskom pašaluku je postojao i veliki broj derviških bratstava, uključujući bajramije, melamije, bektašije, halvetije, gulšenije, kadirije, hindije, mevlevije, nakšibendije, rifaije, sadije, sunbulije, šabanije, šazilije i ušakije.[10] Tokom ratova sa Austrijom i nakon što su Austrijanci u dva navrata priključili Beograd Austrijskom carstvu u trajanju, broj džamija se smanjio na oko 30.

Srpski ustanci i progoni muslimana[uredi | uredi izvor]

Tokom više sukcesivnih etapa oslobađanja Srbije (1793—1867), broj muslimana u Srbiji se neprestano smanjivao, praćeno pojačanim iseljavanjem Turaka. Pre Prvog srpskog ustanka, u Srbiji je živela muslimanska populacija .[11]

Porušena Batal-džamija, oko 1860. godine

U Prvom srpskom ustanku, mnoge beogradske džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su držane svinje, jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a neke su određene turskim ženama za stanovanje.[8] Džamije su rušene i u drugim gradovima koji su se našli u sastavu Kneževine Srbije. Tako su u Užicu porušene 34 džamije, u Smederevu 24, itd.[11] Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija. 1867. godine, iseljenjem iz Beograda „turskog“ življa (među kojima je veliki broj bio slovenskog porekla) započeo je kraj beogradskih džamija. Kako navodi Feliks Kanic ”gde kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju”.[8] Vremenom su porušene sve preostale beogradske džamije, osim jedne, Bajrakli džamije na Dorćolu.[11]

Dana 22. novembra 1862. godine na međunarodnoj konferenciji velikih sila u Kanlidži na Bosforu je naređeno iseljenje muslimana iz Srbije.[12] Iseljavane su čitave porodice iz sela i gradova koji su pripali novoformiranoj Kneževini Srbiji.[13] Tih godina mnogi muslimani kao izbeglice prelaze u Bosnu ili Novopazarski sandžak, koji još uvek nije bio u sastavu Srbije. U Bosansku Kostajnicu krajem 1862. i početkom 1863. godine migriraju muslimani iz Valjeva, Šapca, Užica, pa se deo u kome su izbegli muslimani najviše koncentrisani naziva Užice (Bosanska Kostajnica).[12] Mnogi muslimani izbegli iz Srbije 1862. i 1863. godine su naseljeni u Zvorniku, koji je tada bio u sastavu Bosanskog pašaluka.[14]

Stvaranje Islamske zajednice Srbije[uredi | uredi izvor]

U Srbiji, pravni osnov za stvaranje Islamske verske zajednice je postavljen Zakonom o vakupskim zemljama iz 1863. godine. Sloboda ispovedanja islama u Kneževini Srbiji je priznata Ukazom kneza Mihaila Obrenovića od 18. maja 1868. godine. Procenjuje se da je u to vreme u Kneževini Srbiji preostalo svega desetak hiljada muslimana.[5] Da muslimani »ne bi bez religiozne utehe bili«, beogradskom džematu (muslimanskoj verskoj opštini) predata je na korišćenje Bajrakli-džamija, koja im i danas služi kao jedina bogomolja.[5]

Berlinskim kongresom 1878. godine, Srbija je priznata kao nezavisna država i na račun Turske je dobila četiri okruga (niški, pirotski, toplički i vranjski), u kojima je živeo veliki broj muslimana. Berlinskim ugovorom je dogovoreno da „ni za jedno lice u Srbiji razlika u verskoj opredeljenosti ili konfesiji ne sme biti povod za isključenost ili nemogućnost u pogledu uživanja građanskih ili političkih prava i rada u javnim službama“, kao i da će se „sloboda i vidno praktikovanje svih oblika ispovedanja vere obezbediti svim domaćim licima u Srbiji, kao i strancima."[15] Nakon prisajedinjenja novih okruga, članom 77. Zakona o uređenju oslobođenih predela potvrđuje se »građanima muhamedanske kao i građanima svake druge zakonom priznate vere« pravo i sloboda da ravnopravno obavljaju »verozakonske obrede veroispovedi svoje«.[5] Na čelu islamske zajednice u Srbiji nalazi se muftija, čije je sedište bilo u Nišu. Niškog muftiju je postavljao šeih ul islam iz Istanbula, a njegovo postavljenje je potvrđivao vladar Srbije.[traži se izvor]

Nakon balkanskih ratova, prisajedinjenjem Sandžaka, Kosova i Metohije i Makedonije, broj muslimana u Srbiji je, i pored neprestanog iseljavanja u Tursku, porastao na oko pola miliona.[5] Niški muftija je proglašen za Velikog muftiju Srbije, a imenovano je i više regionalnih muftija, u čijoj su prvostepenoj šerijatskoj nadležnosti slučajevi iz domena porodičnog i naslednog prava.

Stvaranje Islamske zajednice Kraljevine Jugoslavije[uredi | uredi izvor]

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918) nastavile su da paralelno postoje dve islamske verske zajednice: jedna za Srbiju, Makedoniju i Crnu Goru, na čijem čelu je muftija sa sedištem u Beogradu; i druga za područje Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slavonije, Slovenije i Dalmacije, kojom upravlja reis-ul-ulema u Sarajevu.[5]

Hadži Hafis Ibrahim efendija Maglajlić prvi izabrani reis-ul-ulema islamske verske zajednice Kraljevine Jugoslavije (1930−1935)

Jedinstvo islamske verske zajednice u Kraljevini Jugoslaviji ustanovljeno je Zakonom o Islamskoj verskoj zajednici (IVZ) iz 1930. godine, čiji temeljni stav glasi: »Svi muslimani u Kraljevim Jugoslaviji sačinjavaju jednu samostalnu Islamsku versku zajednicu pod reis-ul-ulemom kao vrhovnim verskim starešinom.« Sedište reis-ul-uleme premešteno je u prestonicu Beograd. Međutim, podvojenost jugoslovenskih muslimana nije nestala sprovedenom centralizacijom. Naprotiv, ostala je vidljiva u strukturi organa verske uprave, jer su stvorena dva medžlisa, dva vakufska veća i dve vakufske direkcije, sa sedištima u Sarajevu i Skoplju.[5]

U posleratnoj SFRJ se radikalno menja položaj svih verskih zajednica, pa i islamske. Ustavom FNRJ (1946) i Zakonom o pravnom položaju verskih zajednica (1953) jugoslovenska država je odredila temeljna načela svoga odnosa verskim zajednicama, među kojima su ključna: odvajanje crkve od države, proklamovanje slobode vere i savesti, kao i osnivanja verskih zajednica, zatim ravnopravnost verskih zajednica i odvojenost crkve od škole, uz slobodno organizovanje verske nastave po crkvama i hramovima. U odnosu na predratni period, kada je Islamska verska zajednica bila neravnopravna u odnosu na Srpsku pravoslavnu crkvu i Katoličku crkvu, dosledna sekularizacija i proglašenje ravnopravnosti svih vera je jugoslovenske muslimane dovelo u ravnopravan položaj. U SFR Jugoslaviji je bilo oko 4 miliona pripadnika islamske vere.[5]

Rasprostranjenost[uredi | uredi izvor]

Beogradska Bajrakli džamija u Beogradu
Mesdžid islamske zajednice u Novom Sadu
Carska džamija u Prištini

U Srbiji (bez Kosova i Metohije) ima oko 222.828 muslimana ili 3,1% stanovništva. Oni uglavnom pripadaju bošnjačkom i albanskom narodu i muslimanima po nacionalnosti. Islamski vernici su takođe i pripadnici manjih etničkih grupa kao što su Aškalije, Egipćani, Gorani, Romi i Turci. Manji broj muslimana vodi poreklo iz afričkih i azijskih zemalja.

Muslimani u Srbiji su pretežno organizovani u tri zajednice:

U Srbiji postoji preko 790 džamija od kojih oko 600 na Kosovu i Metohiji, 120 u Sandžaku, 60 u južnoj Srbiji, po jedna u Beogradu (Bajrakli džamija), Borči, Šapcu, Nišu (Islam-agina džamija), Malom Zvorniku i Subotici (Muhadžir džamija). Postoje i dve medrese - jedna u Novom Pazaru kao i islamski fakultet, i jedna u Beogradu.

  • Organizacija Rijaseta Islamske zajednice Srbije (2007) [16]
    Organizacija Rijaseta Islamske zajednice Srbije (2007) [16]
  • Organizacija Mešihata Islamske zajednice u Srbiji, koji je deo Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini (2007) [16]
    Organizacija Mešihata Islamske zajednice u Srbiji, koji je deo Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini (2007) [16]
  • Na Kosovu i Metohiji deluje Islamska zajednica Kosova
    Na Kosovu i Metohiji deluje Islamska zajednica Kosova

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Za Kosovo i Metohiju ne postoje pouzdani statistički podaci.
  2. ^ „Istorija Slovena u mavarskoj Španiji”. Pristupljeno 8. 4. 2013.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. septembar 2009)
  3. ^ „Herman Dalmatinac”. Pristupljeno 8. 4. 2013.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. mart 2021)
  4. ^ Miodrag M. Petrović, Zakonopravilo Svetog Save o Muhamedovom učenju, Manastir svetog arhiđakona Stefana, Beograd, 1997.
  5. ^ a b v g d đ e ž z i Islam u Jugoslaviji, Enciklopedija živih religija, Nolit. . Београд. 2004. ISBN 978-86-19-02360-3. 
  6. ^ „dr. Muhammed Hamidullah, Uvod u Islam”. Приступљено 8. 4. 2013. 
  7. ^ Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein (2001). The Islamic Roots of Democratic Pluralism. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-513991-4. 
  8. ^ а б в г „Abdulah Talundžić, Džamije u Beogradu”. Приступљено 8. 4. 2013.  Архивирано на сајту Wayback Machine (21. новембар 2009)
  9. ^ „Batal-džamija- najveća i najlepša građevina”. Приступљено 8. 4. 2013. 
  10. ^ „Milan Vukomanović, Derviši u Beogradu”. Приступљено 8. 4. 2013.  Архивирано на сајту Wayback Machine (14. јануар 2009)
  11. ^ а б в „Ahmet Alibašić, Muslimani jugoistočne Evrope” (PDF). Приступљено 8. 4. 2013. 
  12. ^ а б „Исељавање муслиманског становништва из Кнежевине Србије у Босански вилајет (1862—1867), Знакови времена, бр. 12”. Приступљено 8. 4. 2013. 
  13. ^ „Миливоје Васиљевић, Соко - Град”. Приступљено 8. 4. 2013.  Архивирано на сајту Wayback Machine (21. мај 2009)
  14. ^ „Šljivo Galib, The Coming of the Muslim Exiles from the Principality of Serbia to the Zvornik Kajmakamluk in 1863”. Приступљено 8. 4. 2013.  Архивирано на сајту Wayback Machine (4. maj 2018)
  15. ^ „BERLINSKI UGOVOR IZ 1878. GODINE (DELOVI KOJI SE ODNOSE NA BALKAN)”. Pristupljeno 8. 4. 2013.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. jun 2007)
  16. ^ a b Mapa ne prikazuje teritoriju Republike Srbije već organizacionu teritoriju islamske zajednice. S obzirom da ova islamska zajednica ne deluje na području Kosova i Metohije, prostor ove pokrajine Republike Srbije nije prikazan na ovoj mapi.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ислам_у_Србији&oldid=27700509”