Istorija Jermenije

Antički period

Glavni članak: Neronova kampanja u Jermeniji

Antičke zemlje Kavkaza - Jermenija, Kolhida, Iberija i Albanija

Kraljevina Jermenija na vrhuncu moći u doba Tigrana Velikog (vladao 95. p. n. e.—66. p. n. e.)

Jermenija leži na visoravni koja okružuje biblijsku planinu Ararat na kojoj se prema predanju zaustavila Nojeva barka nakon velike poplave (Stari zavet; Knjiga Postanja 8:4). Savremena arheološka istraživanja svedoče o razvijenom vinarstvu na teritoriji Jermenije iz perioda oko 4.000. p. n. e. i to je jedan od dokaza postojanja najranijih civilizacija na tom području. U bronzanom dobu na području Velike Jermenije postojalo je nekoliko razvijenih civilizacija, uključujući Hetitsko carstvo na vrhuncu moći, Mitansko kraljevstvo na jugozapadu istorijske Jermenije i Hajasa-Azi carstvo (1500—1200. p. n. e.). Između 12. i 9. veka p.n.e. na području Jermenske visoravni svoje državu su imali i Nairi, kao i Urartu (1000—600. p. n. e.). Svi ovi narodi i plemena su učestvovali u etnogenezi savremenog jermenskog naroda. Jerevan, savremena prestonica Jermenije je osnovan 782. p. n. e. od strane kralja Argištija I.

Rimski hram u gradu Garni

Kraljevina Jermenija je formirana oko 600. p. n. e. pod jermenskom dinastijom Orontida (Yervanduni). Država je dostigla svoj vrhunac moći u periodu između 95. i 66. p. n. e. pod vladavinom kralja Tigrana Velikog, i u tom periodu je bila jedna od najmoćnijih sila u regionu. Kroz njenu istoriju smenjivali su se periodi nezavisnosti i vazalstava. Strateški veoma povoljan položaj Jermenije između dva kontinenta, kroz istoriju joj je zadavao mnogo nevolja i dovodio do čestih invazija susednih naroda, poput Asiraca, Grka, Rimljana, Vizantinaca, Arapa, Mongola, Persijanaca, Otomana i Rusa.

Dominantna religija drevne Jermenije bio je zoroastrizam ili mazdaizam — religija zasnovana na učenjima svetog proroka Zaratustre (Zoroaster na grčkom), koja važi za verovatno najstariju dualističku religiju na svetu. Bila je to dominantna religija u Persiji do 7. veka. Međutim hrišćanstvo je veoma rano počelo da se širi Jermenijom, već 40 godine. Kralj Tiridat III Veliki (238—314. ) je proglasio hrišćanstvo službenom religijom Jermenije 301. godine i tako je Jermenija postala prva hrišćanska država na svetu (čak 10 godina pre nego što je imperator Galerije garantovao slobodu hrišćanima u Rimu, i 36 godina pre krštenja Konstantina Velikog). Godine 428. jermensko kraljevstvo je potpalo pod vlast Sasanidske persijske dinastije i uključeno u Jermenski marzpanat Persije, da bi 451. godine dobila autonomiju i slobodu veroispovesti u okviru persijske države.

Srednji vek

Ečmiadzinski manastir

Nakon marzpanatskog perioda (428—636), Jermenija potpada pod vlast Arapa kao autonomna kneževina Jermenski Emirat (637—884), koja je čak uspela da povrati neke teritorije koje su ranije izgubljene u ratovima sa Vizantijom. Kneževinom je upravljao knez koga su priznavali i arapski kalif i vizantijski car. Jermenski emirat (Arminiyya) je obuhvatao i delove Gruzije i Kavkaske Albanije, sa prestonicom u jermenskom gradu Dvinu. Kneževina je živela sve do 884. godine kada je uspela da vrati svoju nezavisnost od oslabljene Arapske imperije.

Obnovljenom kraljevinom vladala je dinastija Bagratida sve do 1045. godine kada se raspala na nekoliko samostalnih kraljevina i kneževina (koje su i dalje priznavale vrhovnu premoć Bagratidskih kraljeva). Godine 1045. Vizantija je osvojila Bagratidsku Jermeniju, a ubrzo potom i ostale jermenske države, ali se njihova vlast kratko održala, jer su ih već 1071. porazili Turci Seldžuci. Mnogi Jermeni su bežeći pred Seldžucima našli svoje utočište u planinama Taurusa gde su dobili sklonište od strane vizantijskog guvernera. Na tom mestu, u području grada Tarsusa u Kilikiji je već 1080. formirana jermenska Kraljevina Kilikija (1080—1375).

Kilikija je bila veoma važan saveznik evropskim Krstašima na Bliskom istoku, i smatrala se bedemom hrišćanstva na istoku.

Tokom 1230-ih na teritorije Jermenskih država na severu upadaju Mongoli i druga srednjoazijska plemena, i te invazije koje su sve više i više slabile jermenske državice su se nastavile sve do kraja 15. veka.

Rano moderno doba

Tokom 16. veka Otomanska Turska i Safavidska Persija su međusobno podelili jermenski istorijski prostor. Nakon Rusko-turskog rata (1828—1829), Istočna Jermenija potpada pod vlast carske Rusije (uključujući tadašnji Jerevanski i Karabaški kanat koji su bili pod upravom Persije).

Pod Otomanskom vlašću, Jermeni su u okviru svojih enklava uživali određenu autonomiju i živeli su u relativno skladnim odnosima sa ostalim nacijama u carstvu (uključujući i vladajuće Turke). Ipak, život hrišćana u strogo muslimanskom društvu je bio podložan čestim diskriminatorskim aktima, što je dovelo do zahteva Jermenske zajednice za većim pravima i slobodama. Kao odgovor na te proteste, tadašnji sultan Abdul Hamid II je sproveo masovne čistke nad Jermenima između 1894. i 1896. godine u kojima je prema procenama stradalo između 80.000 i 300.000 Jermena.

Sultan Abdul Hamid II je 1908. zbačen sa vlasti u Mlado-turskoj revoluciji, a Jermeni su u tome videli svoju šansu da se poboljša njihov status građana „drugog reda“ (već 1914. je donesen paket zakona tzv „Jermenski program reformi“ koji je trebalo da poboljša status Jermena u imeriji).

Prvi svetski rat i genocid nad Jermenima

U genocidu nad Jermenima stradalo je preko milion ljudi

Rusija i Turska su ušle u Prvi svetski rat kao neprijatelji, a Turci su Jermene smatrali ruskom petom kolonom. Već 24. aprila 1915. počela su masovna hapšenja jermenskih intelektualaca od strane turskih vlasti, a usvajanje kontroverznog anti jermenskog Tehčirskog zakona (turski tehcir = deportacija) 29. maja 1915. rezultovalo je događajem koji je postao poznat pod imenom Genocid nad Jermenima.

U periodu od 1915. do 1917. u pogromu nad Jermenima stradalo je između 600.000 i preko milion Jermena. Turske pak vlasti, nikada nisu priznale da se to zaista i dogodilo, već su uporno pričale o građanskom ratu i obostranim sukobima. Država Jermenija i jermenska dijaspora širom sveta je pokrenula opsežnu akciju službenog priznavanja ovih događaja iz Prvog svetskog rata kao genocida. U Jermeniji se svake godine 24. aprila obeležava Dan Mučenika (odnosno Dan Žrtava genocida nad Jermenima).

Demokratska Republika Jermenija

Nakon završetka Prvog svetskog rata Boljševička Rusija je od Istočne Jermenije, Gruzije i Azerbejdžana formirala Transkavkasku Demokratsku Federalnu Republiku, koja je živela veoma kratko, od februara do maja 1918. kada se raspala. Od Istočne Jermenije 28. maja je formirana DRJ (jerm. Hayastani Demokratakan Hanrapetut’yun; 1918—1920).

Karta nezavisne DRJ iz 1919. godine

Iako su Sile Antante na sve načine podržavala novoosnovanu Jermensku državu, slabašna DRJ se morala suočavati sa čestim ratovima, teritorijalnim sporovima sa susedima, masovnim prilivom izbeglica iz Otomanske Turske, epidemijama i glađu.

Prema mirovnom ugovoru iz Sevra od 10. avgusta 1920. Jermeniji je garantovan kontinuitet i teritorijalno proširenje na istorijske pokrajine u Turskoj, a razmišljalo se i o stvaranju Jermenije kao mandatnog područja pod zaštitom Društva naroda. Međutim, ugovor je odbijen od strane Turskog narodnog pokreta i nikada nije stupio na snagu. Godine 1920. Turska vojska je napala Jermeniju sa istoka što je značilo početak novog Tursko-jermenskog rata (24. septembar - 2. decembar 1920). Za samo 8 dana turske trupe predvođene generalom Kazimom Karabekirom su uspele da osvoje ceo istočni deo zemlje i prodru sve do grada Gjumrija, a Jermenija je izgubila preko 50% predratne teritorije i većinu vojske. Gotovo istovremeno, Sovjetska XI armija predvođena generalom Grigorijem Ordžonikidzeom je upala sa severa kod Karavansaraja (današnjeg Idževana), a pad Jerevana 4. decembra je označio i kraj DRJ.

Sovjetska Jermenija

Jermenija je anektirana od strane boljševičke Rusije i zajedno sa Gruzijom i Azerbejdžanom inkorporirana u SSSR kao deo Transkavkaske SFSR 4. marta 1922.

TSFSR je egzistirala u periodu 1922. do 1936. kada je konačno podeljena na tri posebne Sovjetske republike. Sovjetska vlast je Jermenima donela period relativnog mira i stabilnosti, a vlada u Moskvi je izdašno pomagala Jerevan i sa zalihama hrane i medicinskim sredstvima. Međutim, situacija je bila izrazito teška za Jermensku crkvu, a naročito se pogoršala dolaskom na vlast Josipa Staljina. U Staljinovim velikim čistkama stradalo je ili raseljeno na desetine hiljada „nepodobnih“ Jermena. Iako je tokom Drugog svetskog rata, Jermenija izbegla direktna razaranja na svojoj teritoriji, preko pola miliona Jermena je bilo mobilisano, a oko 175.000 vojnika je poginulo u toku rata.

Status Jermenske crkve se znatno popravio nakon Staljinove smrti 1953. a već dve godine kasnije Katolikos svih Jermena Vazgen I se i službeno vratio u Patrijaršijski dvor u Ečmijadzinu.

Tokom 80-ih godina dolazi do nemira u susednom Azerbejdžanu zbog Nagorno-Karabaha koji je bio naseljen većinskim Jermenima, a koji je Staljin 1923. isključio iz sastava Jermenije. Mirni protesti u Jerevanu u znak podrške Karabaškim Jermenima, u Bakuu su protumačeni kao provokacije i doveli su do anti jermenskih protesta u Sumgajitu u Azerbejdžanu. Uz sve probleme političke prirode, Jermeniju je 1988. zadesio stravičan zemljotres magnitude 7,2° u kojem je život izgubilo preko 25.000 ljudi na severu zemlje.

Nesposobnost aktuelne vlasti u Moskvi da reše sve brojnije probleme (a posebno problem oko Karabaha) dovodila je do razočarenja među Jermenima, i njihove težnje ka nezavisnosti su se samo pojačavale. U maju 1990. formirane su i oružane trupe Jermenije (Nova Jermenska Armija) odvojene od Crvene armije. Ubrzo je došlo i do sukoba između dve vojske u Jerevanu u kome je nekoliko ljudi stradalo. Gotovo istovremeno, u Bakuu (januar 1990) desio se novi veliki pogrom Jermena u kome je proterano preko 200.000 etničkih Jermena.

Obnova državnosti

Jermenija je proglasila nezavisnost od Sovjetskog Saveza 23. avgusta, 1990. godine i tako postala prva ne-baltička država koja je istupila iz zajednice, a međunarodno je priznata krajem septembra naredne godine. Međutim, prve post sovjetske godine su bile praćene velikom ekonomskom krizom i krvavim ratom između Karabaških Jermena i Azerbejdžana. Kao odgovor na Jermensku podršku Karabahu u sukobu, Azerbejdžan je uveo trgovačku i saobraćajnu blokadu prema Jermeniji (kojoj se 1993. pridružila i Turska) što je uništilo i onako slabu ekonomiju Jermenije. Primirje je potpisano 1994. godine uz posredstvo Rusije, a u ratu je stradalo oko 30.000 ljudi dok je preko milion lica raseljeno iz svojih domova na obe strane. Karabaški Jermeni su teritorijalno profitirali u tom sukobu jer su uspeli da zadrže 15% teritorije Azerbejdžana (uključujući i sam Karabah).

Jermenija je poslednjih godina učinila mnogo na prelasku na tržišnu ekonomiju (2009. je svrstana na 31. mesto u svetu po slobodi poslovanja). Intenziviranje odnosa sa evropskim zemljama, Bliskim istokom i Zajednicom Nezavisnih Država dovelo je do rasta trgovačke razmene. Glavne sirovine i dobra, u zemlju i dalje ulaze preko Gruzije i Irana sa kojima Jermenija ima specijalne i paralelne veze.

Reference

Reference

Literatura

• Stopka, Krzysztof (2016). Armenia Christiana: Armenian Religious Identity and the Churches of Constantinople and Rome (4th-15th century). Kraków: Jagiellonian University Press.