Istorija Kosova i Metohije

Oblasti Kosova i Metohije

Istorija Kosova i Metohije u prostornom i vremenskom opsegu obuhvata prošlost Kosova i Metohije od najstarijih protoistorijskih vremena, do savremenog doba. Prema podeli na istorijske epohe, istorija ovog područja, koje obuhvata dve geografske celine - oblast Kosova i oblast Metohije, može se podeliti na četiri posebna razdoblja: starovekovno ili antičko (do. 6. veka), srednjovekovno (do 15. veka), novovekovno (do 19. veka) i savremeno (20. i 21. vek).

Jedna od osnovnih karakteristika istorijskog razvoja Kosova i Metohije ogledala se u etničkoj raznolikosti kosovsko-metohijskog stanovništva. Tokom vekova, na ovom prostoru smenjivali su se razni narodi: Dardanci i Mezi, Stari Grci i Rimljani, Avari i Sloveni, Srbi i Albanci. Migraciona kretanja na ovom području mogu se pratiti još od vremena Ilira, preko kolonizacije iz vremena Rimskog carstva, do naseljavanja Južnih Slovena u Jugoistočnu Evropu. Nakon turskog osvajanja u 15. veku, započeo je proces postepenog potiskivanja srpskog stanovništva sa ovih prostora i jačanje albanskog etničkog elementa, naseljavanjem Albanaca. Značajne demografske promene načinjene su tokom velikih seoba Srba (1690. i 1737), a potom za vreme srpsko-turskih ratova (1876—1878), tokom balkanskih ratova (1912—1913), Prvog svetskog rata (1914—1918) i Drugog svetskog rata (1941—1944).

Savremene migracije bile su izazvane antisrpskom politikom jugoslovenskih komunističkih vlasti nakon Drugog svetskog rata i potonjim NATO bombardovanjem SRJ 1999. godine, tokom kojeg je došlo do privremenog iseljavanja dela albanskog stanovništva, da bi nakon dolaska KFOR i UNMIK usledilo masovno proterivanje Srba i drugih ne-albanaca od strane Oslobodilačke vojske Kosova.

Antičko doba

Dardanska kraljevina

Ruševine antičke Ulpijane

Glavni članci: Dardanci i Dardanija (rimska provincija)

Tokom arheoloških istraživanja na prostoru Kosova i Metohije otkriveni su ostaci praistorijskih naselja. Tragovi ilirskog prisustva na ovim prostorima sreću se od 2. milenijuma p. n. e. Najznačajniji narod na kosovsko-metohijskom području bili su antički Dardanci. Oni su naseljavali prostore današnje jugozapadne Srbije i severozapadne Makedonije. U 3. i 2. veku pre nove ere, ovim regionom su vladali dardanski kraljevi Longar, Baton i Monuni, kao i Teuta, Monuniusova ćerka. Dardanija se na jugu graničila sa Peonijom koja je krajem 3. veka p. n. e. bila pokorena od strane antičkih Makedonaca, čiju su vrhovnu vlast povremeno priznavali i Dardanci.

Rimljani su počeli da osvajaju ove oblasti oko 160. godine p. n. e, za vreme Ilirskih ratova. Konačno osvajanje dovršeno je tek za vreme vladavine cara Avgusta (27. p. n. e — 14. g. n. e) kada je osnovana nova provincija Mezije (lat. Moesia). Nije sigurno da li je čitavo područje Kosova i Metohije u upravnom smislu pripadalo pomenutoj provinciji, ili je pak samo Kosovo bilo u sastavu Mezije, dok je Metohija bila u sastavu provincije Dalmacije (lat. Dalmatia). U vreme cara Domicijana (81—96) provincija Mezija je podeljena na Gornju (lat. Moesia Superior) i Donju (lat. Moesia Inferior), tako da se područje Kosova našalo u sastavu Gornje Mezije. U vreme cara Dioklecijana (284—305) provincija Gornja Mezija je podeljena na provinciju Prvu Meziju (lat. Moesia Prima) na severu i provinciju Dardaniju (lat. Dardania) на југу, тако да је област Кососва припала Дарданији. У исто време, источни део провинције Далмације је издвојен у посебну провинцију Превалитану (лат. Praevalitana) kojoj je vervatno pripadala čitava oblast Metohije.

U vreme podele Rimskog carstva (395) obe provincije (Dardanija i Prevalitana) pripale su Istočnom rimskom carstvu. Tokom 5. veka, ove oblasti su bile izložene čestim napadima varvarskih naroda, prvenstveno Gota i Huna. Za vreme vladavine cara Justinijana I (527—565) na području kasnoantičke Dardanije sprovedeni su značajni fortifikacijski radovi. Tokom celokupnog razdoblja rimske vlasti, najznačajniji urbani centar u oblasti Kosova bila je antička Ulpijana (lat. Ulpiana), preteča današnjeg Lipljana. Već tokom 4. veka Ulpijana je postala važan ranohrišćanski centar i sedište episkopa. Ostaci antičke bazilike u Ulpijani otkriveni su tokom arheoloških istraživanja. Ulpijanska episkopija je 535. godine pripala novoustanovljenoj arhiepiskopiji čije je središte bila obližnja Justinijana Prima (Caričin Grad kod današnjeg Lebana). Pored Ulpijane, važan urbani centar bio je i Municipijum Dardanikum (lat. Municipium Dardanicum) koji se nalazio kod današnje Sočanice u opštini Leposavić na Severnom Kosovu.

Srednji vek

Glavni članci: Istorija Srbije u srednjem veku i Zemlja Brankovića

Manastir Pećka patrijaršija

Kosovski posed Vuka Brankovića

Boj na Kosovu, Adam Stefanović

Južnoslovenska plemena, pretežno Srbi naseljavaju ove prostore u 6. veku. Tokom ranog srednjeg veka, na ovom prostoru su se ukrštali suprotstavljeni interesi carstava Srbije, Bugarske i Vizantije, koja je 1018. godine ponovo osvojila prostor Kosova i Metohije. Glavna uporišta vizantijske vlasti bili su gradovi Lipljan i Prizren. U ovim gradovima su se nalazila sedišta pravoslavnih eparhija, Lipljanske i Prizrenske. U drugoj polovini 11. veka, Kosovo i Metohija postaju poprište srpsko-vizantijskih sukoba, koji su na tim prostorima nastavljeni i tokom čitavog 12. veka. Prvi pomeni etničkih Arbanasa u istoriji potiču tek iz 11. i 12. veka, na području van Kosova i Metohije, južnije od Skadra.

Do sukoba dukljanskog srpskog vladara Konstantina Bodina sa vizantijskom vojskom dolazi 1073. godine kod utvrde Paun na Kosovu polju. Bodin je izgubio bitku i pao u zarobljeništvo. Raški veliki župan Vukan je uspeo da održi Zvečan 1091. godine. Iz njega je vršio pohode dalje, i spalio je Lipljan. Dalje pobede protiv Vizantije je izvojevao 1096, ali 1106. trpi poraz. Krajem 12. veka župan Stefan Nemanja dolazi do Lipljana. Godine 1170, kod sela Pantine na levoj obali Sitnice odnosi pobedu nad vizantijskom vojskom.

Krajem 12. i početkom 13. veka, srpski veliki župani Raške su dovršili oslobađanje Kosova i Metohije. Stare pravoslavne episkopije, Lipljanska i Prizrenska, ulaze 1219. godine u sastav autokefalne Srpske arhiepiskopije, a prvi srpski arhiepiskop Sava u severnom delu Metohije osniva i novu Hvostansku eparhiju. Tokom 13. i 14. veka, Srbi su izgradili mnoge crkve i manastire u ovoj oblasti. Od toga doba pa do pada pod tursku vlast, područje je važan deo srpske srednjovekovne države. Bilo je važno raskršće puteva kojima su prolazili karavani. Neko vreme je grad Prizren prestonica srpskih vladara Dušana i Uroša. Grad Peć je bio središte srpske pravoslavne Pećke patrijaršije 1346—1463. i ponovo 1557—1766. godine. Pre dolaska Turaka, područje se u privrednom smislu veoma uspešno razvijalo, što posebno važi za rudarstvo i stočarstvo sa ratarstvom. Rudnik Trepča se spominje od 1303. kao nalazište olova i srebra. Novo Brdo je bio jedan od najvažnijih rudnika Srbije toga doba, i iz njega se vadi srebro i olovo. Srebro u tom rudniku je bilo pomešano sa zlatom, i srpski vladari su imali dobre prihode od rada rudnika. Za vreme postojanja srpskih država od XIII do 15. veka, većinu stanovništva u toj oblasti uglavnom su činili Srbi.

Kosovska bitka i posledice

Glavni članak: Kosovska bitka

Na Kosovu polju se 1389. zbila Kosovska bitka. Srbi su odbili napad osmanske vojske, koja se nakon bitke povukla s Kosova i Makedonije. Međutim, tri meseca nakon boja Ugarska je napala Srbiju i prodrla do današnjeg Kragujevca. Stoga je kneginja Milica prihvatila vazalstvo prema Osmanskom carstvu. Zauzvrat, Osmanlije su pomogle u odbrani od ugarskog napada. Između 1371. i 1398. Kosovom i Metohijom je vladao Vuk Branković, gospodar Kosova i Drenice, koji je pružao otpor do 1392. godine. Tada je izgubio Skoplje i priznao vazalstvo prema Osmanlijama premda nije ispunjavao vazalne obaveze. Zbog toga je pogubljen 1398. u osmanskom zatvoru u Bugarskoj.

U borbama posle Kosovske bitke despot Stefan Lazarević je odneo pobedu 1402. kod mesta Tripolje protiv Đurđa Brankovića, koji je uz tursku pomoć pokušao da osvoji zemlje koje su ranije pripadale njegovom ocu Vuku Brankoviću. Već nakon prvog pada Srpske despotovine (1439), Turci su privremeno zaposeli veći deo Kosova i Metohije. Na tim podučjima ustanovljena je prvobitna turska administrativna jedinica koja je bila poznata kao Vukov vilajet. Nakon sklapanja mira (1444) na tim prostorima je uspostavljena dvojna srpsko-turska uprava: oblast je vraćena pod vlast srpskog despota, ali Turci su zdaržali ispostave u pojedinim ključnim mestima.

Tokom ugarsko-turskog rata 1448. zapovednik ugarske vojske Janoš Hunjadi (poznat u narodu kao Sibinjanin Janko) preko Kruševca prodire na Kosovo polje sa 24.000 vojnika. Dolazi do dvodnevne bitke protiv brojnije turske vojske sultana Murata II, koju ugarska vojska gubi. Kosovsko-metohijski prostori ostali su pod vlašću Srpske despotovine do 1455. godine, kad konačno padaju pod tursku vlast.

Osmanski period (1455—1912)

Glavni članak: Istorija Srbije u Osmanskom carstvu

Pećka patrijaršija u 16. i 17. veku

Povratak iz Beča, Jozef Brant

Seoba Srba, Paja Jovanović

U periodu između 1455. i 1912. godine, područje Kosova i Metohije bilo je u sastavu Osmanskog carstva. Tokom turske vladavine, na teritoriji današnjeg Kosova i Metohije postojali su Vučitrnski i Prizrenski, a potom i Pećki sandžak, da bi kasnije bio formiran i poseban Kosovski vilajet, prvobitno sa sedištem u Prištini, a potom u Skoplju.

Tokom viševekovne otomanske vladavine dolazi do krupnih demografskih promena u sastavu stanovništva. Srbi su se neprestano iseljavali ka severu, u današnju Šumadiju, Srem, Mačvu i Vojvodinu. S druge strane, Albanci su se u plodnije krajeve doseljavali iz planinske i siromašne severne Albanije, o čemu svedoči činjenica da kosovski Albanci govore severnoalbanskim dijalektom „Gega”.

Turska uprava i migracije stanovništva

Glavni članci: Prizrenski sandžak i Pećki sandžak

Konačnim osmanskim osvajanjem kosovko-metohijskih prostora tokom 1455. godine označena je velika prekretnica u istoriji tih oblasti. Dotadašnji Vukov vilajet (prvobitna turska administrativna jedinica) podeljen je već tokom iste godine na dva novostvorena sandžaka: Vučitrnski (za centralni deo Kosova) i Prizrenski (za oblast Metohije). Oba sandžaka pripadala su Rumelijskom ejaletu.

Tokom druge polovine 15. i prve polovine 16. veka, na područjima Vučitrnskog (Kosovo) i Prizrenskog (Metohija) sandžaka izgrađeni su novi društveni odnosi, zasnovani na osmanskom feudalizmu, što je dovelo do značajnih promena u svim oblastima života.

Izdvajanjem severnih oblasti iz sastava Prizrenskog sandžaka, nešto kasnije je stvoren i poseban Pećki sandžak. Područje Kosova i Metohije do godine 1541. pripada rumelijskom ejaletu. Od 1541. do 1580. pripada budimskom, zatim bosanskom, a od 1607. opet rumelijskom ejaletu. U borbi protiv otpora stanovništva Turci koriste islamizaciju i druge metode. Prvobitno u islam prelaze feudalci, zatim gradsko, i na kraju i seosko stanovništvo. Proces islamizacije traje sve do kraja 19. veka, i Albanci masovno prelaze u islam. Turci uzimaju mlade Albance u vojsku putem danka u krvi i regrutacijom u jedinice azapa, iz kojih redova se regrutuju budući feudalci i vojni komandanti. Sultan Selim II oslobađa dažbina svaku hrišćansku kuću iz koje je bar jedan muškarac prešao u islam. Mnoge srpske porodice se sele na sever i zapad, a napuštena imanja zauzimaju Albanci muslimani. Albanci hrišćani pružaju otpor Turcima zajedno sa Srbima. Sve teže prilike u turskom carstvu vremenom dovode do ustanaka i nemira stanovnika, naročito za vreme ratova Austrije sa Turskom.

Austro-turski ratovi i seobe Srba

Glavni članci: Veliki turski rat i Velike seobe Srba

Posle sloma turske opsade Beča i osnivanja svete lige Austrije, Poljske i Mletačke republike 1684. godine, dolazi do ponovnog buđenja otpora pokorenih naroda u Osmanskom carstvu. U borbu protiv Turaka stupaju Srbi i Albanci i neki se pridružuju austrijskoj vojsci Đ. Pikolominija koja nadire ka Skoplju. U Prizrenu se toj vojsci pridružuje oko 20.000 ljudi, ali smrću Pikolominija dolazi do osipanja i poraza od Turaka kod Kačanika 1. februara 1690. Sa austrijskom vojskom se povlače i Srbi, zajedno sa manjim grupama Albanaca, iz Prištine, Peći, Mitrovice, Prizrena i Novog Pazara, u strahu od turske osvete. Najveće pojedinačno iseljavanje Srba sa Kosova zbilo se 1690. godine, a predvodio ga je sam patrijarh srpske pravoslavne crkve Arsenije III Čarnojević. Računa se da je tada sa patrijarhom u Vojvodinu došlo pešice i na kolima oko 100.000 „duša”, što je ostalo upamćeno kao Velika seoba Srba.

Tokom idućeg rata Austrije s Turskom 1737—1739. austrijski car Karlo VI poziva hrišćane na ponovni ustanak. Austrijanci zauzimaju Niš, a srpski ustanici Novi Pazar 30. jula 1737. godine. Patrijarh Arsenije IV Jovanović upućuje ljude na Kosovo i severnu Albaniju da dižu narod na ustanak. Ustanici i Austrijanci nanose Turcima poraz kod Nove Varoši u avgustu. Turskom protivofanzivom sve je izgubljeno i dosta Srba i nešto Albanaca se ponovo seli preko Dunava u Austriju. Na prazne posjede Turci naseljavaju Albance, i u područje oko Novog Pazara, gde veliki broj preostalih Srba prelazi u islam da izbegne tursku osvetu. U idućem periodu Albanci naseljavaju oblasti doline Laba, južne Morave do Surdulice i Leskovca, Skoplja, Kuršumlije i Niša. U novim krajevima Turci im daju plodnu zemlju i povlastice, što izaziva gnev i mržnju Srba. Svim ovim premeštanjima, srpski etnički centar se seli iz starih područja Raške i Kosova u sliv Morave i Vojvodinu.

Turske reforme i ustanci Albanaca

Glavni članci: Kosovski vilajet i Prizrenska liga

Kosovski vilajet, 1877-1878.

Kosovski vilajet, 1881-1912.

Sultan Selim III je pokušao da uvede reforme, reorganizacijom vojske i uprave. Turske reforme 1835. godine dovode do pobune albanskih feudalaca u Peći, Prizrenu, Đakovici i Prištini. Stanovnici Prizrena 1839. izbacuju turskog komandanta Ismet-pašu. Turci zbog toga usporavaju reforme, a Srbi sve više teže oslobođenju od turske vlasti. Turci pojačavaju naseljavanje Albanaca na Kosovo i Metohiju pred srpsko-turski rat 1876—1877, srpsko-turski rat 1877—1878, i crnogorsko-turski rat 1876—1878. Albanci su mobilisani i korišteni u borbama protiv Srba kod Niša, Jankove klisure, Javoru i Crnoj Gori. Tokom rata 1877—1878, nastupanjem srpske vojske prema Vranju i osvajanjem oblasti današnje južne Srbije, dolazi do povlačenja albanskog stanovništva iz područja Niša, Leskovca, Toplice i drugih mesta, i oni se nastanjuju na Kosovo. Turci do 1912. uspostavljaju granični pojas ka Srbiji, sastavljen od sela naseljenih Albancima.

Dana 10. juna 1878. godine na sastanku u Prizrenu Albanci osnivaju Prizrensku ligu. Zahtevi Turskoj su bili autonomija za Albance, i ujedinjenje u jedan vilajet. Visoka porta je ovo odbila, i počeo je ustanak 1879. kojim je turska vlast svrgnuta u Vučitrnu, Prizrenu, Đakovici, Prištini, Peći i drugde. U nekim delovima Albanije isto dolazi do masovne pobune. Turska šalje Derviš-pašu sa vojskom da razbije ustanak, i on od aprila 1881. ulazi u Prizren, Đakovicu i Peć. Smirenje je bilo privremeno, jer ponovo izbijaju nemiri po pašinom povratku u Carigrad. Lokalne bune niču 1883. i 1884. godine.

Prvih godina 20. veka umnožavaju se pobune Srba i Albanaca, usmerene na dobijanje autonomije u okviru Turske carevine. Od godine 1905. do 1912. oni podižu niz ustanaka. U julu 1908. u Uroševcu se okuplja 20.000 ljudi, i pokušava se izvesti oslobođenje od Turaka. Međutim u to vreme dolazi do Mladoturske revolucije, ostvarene uz značajnu podršku albanskog stanovništva Kosovskog i Bitoljskog vilajeta. Revolucija je pružila velike nade Albancima, a Mladoturci obećavaju stanovništvu smanjenje poreza, demokratizaciju i poboljšanje opštih životnih uslova. Međutim, učvršćenjem svoje vlasti Mladoturci napuštaju svoja obećanja. Zbog toga avgusta 1909. izbija novi ustanak, a Mladoturci šalju vojsku koja u krvi guši ustanak na Kosovu i Metohiji. Do bitke dolazi kod Kačanika od 11. do 13. maja 1910. Turci odnose pobedu uz oko 600 poginulih. Godine 1912. ponovo dolazi do ustanka pod vođstvom Opšteg ustaničkog komiteta, na području Drenice, Peći, Đakovice, i severne Albanije. Bajram Curi diže ustanak u području Krasnićija (Krasniqi). Ustanici zauzimaju čitavo Kosovo, severnu Albaniju, pa čak i Skoplje, na šta Mladoturska vlada podnosi ostavku. Nova vlada šalje delegaciju koja se sastaje sa predstavnikom pobunjenika. Turci odbijaju zahteve za autonomiju, upotrebu srpskog i albanskog jezika u školama i administraciji, i finansiranje razvoja Kosova i Metohije.

Dvadeseti vek

Ivan Meštrović, Kosovskim osvetnicima (reljef)

Oslobođenje Kosova i Metohije

Glavni članci: Prvi balkanski rat i Srbija u Prvom svetskom ratu

Nakon dugogodišnjeg nasilja turskih vlasti i albanskih velikaša nad srpskim narodom na području Kosovskog vilajeta, Kraljevina Srbija i Kraljevina Crna Gora su u jesen 1912, godine, zajedno sa svojim saveznicima ušle u rat protiv Osmanskog carstva, čime je otpočeo Prvi balkanski rat. Već na početku ratnih operacija, vojske Srbije i Crne Gore su izvršile uspešan prodor u Staru Srbiju, nateravši turske snage na povlačenje prema jugu. Vojska Srbije je oslobodila Kosovo i južnu Metohiju sa Prizrenom, dok je vojska Crne Gore oslobodila severni deo Metohije i Đakovicu. Sa turske strane su naišli na slab otpor, a jedine značajne prepreke srpskom napredovanju pružale su lokalne albanske jedinice Ise Boljetinca, Idriza Seferija i Bajrama Curija. Jedan od tadašnji kritičara politike srpske vlade prema rešavanju albanskog pitanja bio je socijalista Dimitrije Tucović koji se načelno protivio svakom zauzimanju teritorija sa tuđom etničkom većinom, te je sa te pozicije kritikovao i vojno oslobađanje Albanije, kao i odnos srpskih vlasti prema etičkim Albancima na području Kosova i Metohije. U nastavku ofanzive, srpski odredi su oslobodili severnu Albaniju i stigli do jadranske obale, zauzevši luku Drač. Srpska vojska se sa ovog područja povukla tek nakon austro-ugarskih pretnji ratom tokom 1913. godine. Usled ratnih zbivanja, došlo je do novih pomeranja stanovništva, a većina albanskih vođa koji su za vreme turske vlasti bili nosioci terora nad Srbima na područjima Kosova i Metohije pobegli su u Albaniju sa svojim pristalicama i odatle su organizovali upade da teritoriju Metohije.

Tokom Prvog svetskog rata, nakon poraza i povlačenja srpske vojske u jesen 1915. godine, austrougarske jedinice okupiraju severni deo Kosova, a bugarske južni (Prizren, Priština, Kačanik, Uroševac, Gnjilane). Austrougarske okupacione snage, a u početku i Bugari, su na Kosovu od strane Albanaca bili dočekani kao oslobodioci. Austrougarske vlasti otvaraju škole na albanskom jeziku, dok Bugari zavode okrutan okupacioni sistem prema Srbima. Posle proboja Solunskog fronta 1918. godine, Kosovo u oktobru oslobađaju jedinice 2. srpske armije, i područje nešto kasnije ulazi u sastav novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Kosovo i Metohija u sastavu Kraljevine Jugoslavije

Azem Galica i Šota Galica, vođe kačaka iz Drenice

Glavni članci: Kosovska oblast i Zetska banovina

Neposredno po oslobođenju Kosova i Metohije u jesen 1918. godine, srpska vojska se susrela sa oružanim otporom bandi kačaka, nakon čega je u više navrata došlo do žestokih obračuna. Iste 1918. godine osnovan je albanski Komitet narodne odbrane Kosova, poznatiji kao Kosovski komitet, koji se borio za izdvajanje teritorija naseljenih Albancima (Kosovo, Metohija, zapadna Makedonija i delovi Crne Gore) iz novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i njihovo pripajanje Albaniji. Komitet je primao značajnu pomoć u novcu i oružju od Italijana, a uspostavio je i saradnju sa crnogorskom emigracijom okupljenom oko kralja Nikole i probugarskom VMRO. U januaru 1920. godine su dva članak Komiteta postali ministri u Albaniji, a sredinom leta iste godine jedan od njihovih vođa, Bajram Curi, postaje ministar Vojske Albanije, što dovodi do velike zategnutosti srpsko-albanskih odnosa. Separatističke ideje Kosovskog komiteta imale su velikog uticaja na kačake. U 1921. godini su učestali kačački napadi na saradnike jugoslovenske vlasti kao što su: kmetovi, panduri, predsednici opština i drugi. Poznatije vođe kačaka su bili Azem Bejta (poznat i kao Azem Galica), Bajram Curi, Hasan Vučitrna, Iso Boljetinac, Mehmed Delija, Elez Jusug i drugi, koji su skoro u svim mestima imali svoje bande. Kačaci su u oblasti Drenice čak uspeli da oforme „oslobođenu“ oblast koju su nazivali Mala Albanija (alb. Arbnia e Vogel). Krajem septembra 1924. godine srpska vojska je u velikoj akciji uz opsežnu upotrebu artiljerije razbila većinu kačačkih bandi i likvidirala njihove vođe.

Ovo područje je 1929. godine podeljeno na 3 banovine: Zetsku, Moravsku i Vardarsku. Kraljevina Jugoslavija je nastojala da politikom agrarne reforme i merama kolonizacije utiče na izmenu etničke slike Kosova i Metohije. Agrarna reforma ukida velike posede i kmetske i feudalne odnose. Po podacima iz 1930. godine, u 10 srezova je bilo predviđeno za 183.848 hektara za kolonizaciju. Na Kosovo i Metohiju je planski kolonizovano oko 65.000 nealbanskog stanovništva sa raznih krajeva Jugoslavije. Mržnja Albanaca prema Srbima kolonistima raste. Uprava i škole koriste samo srpski jezik, što je suprotno zahtevima Albanaca. Područje je slabo razvijeno kao i pre, sa 62% domaćinstava na posedima veličine ispod 5 hektara. Pritom, fašistička Italija potpiruje suprotnosti zarad svojih interesa u vezi Albanije.

Komunistička partija Jugoslavije deluje na Kosovu i Metohiji, i 1938. komunisti stvaraju naziv Kosmet za područje. Stvara se stav prema autonomnosti Kosmeta i bratskoj ravnopravnosti naroda Kosova, potvrđen na 5. zemaljskoj konferenciji KPJ 1940. u Zagrebu. Komunistička omladina 1938. i 1939. štampa letke u kojima se protivi iseljavanju Albanaca u Tursku, oduzimanja njihove zemlje i terora prema njima. Osnivaju se partijske organizacije u većim mestima. Međutim, Albanci se ne uključuju previše: 1940. godine KPJ ima 239 članova, od toga samo 23 Albanca.

Kosovo i Metohija u Drugom svetskom ratu

Glavni članci: Velika Albanija, Balisti, 21. SS brdska divizija Skenderbeg (1. albanska), Kraljevina Albanija (1943—1944) i Kosovo i Metohija u Narodnooslobodilačkoj borbi

Podela Kosova 1941.

Posle kratkotrajnog Aprilskog rata, područje Kosova i Metohije su 1941. godine okupirano je od strane sila Osovine. Fašistička Italija je veći deo Kosova i celu Metohiju, kao i delove Vardarske Makedonije i Grčke priključila tzv. Velikoj Albaniji, koja je bila italijanski kvislinški protektorat. Formalna aneksija je izvršena ukazom italijansko-albanskog kralja od 12. avgusta 1941. godine. Većina metohijsih i kosovskih Albanaca je pozdravila italijanske i nemačke trupe kao svoje oslobodioce, ne želeći da se pridruži jugoslovenskom partizanskom pokretu. U isto vreme, manje delove Kosova zaposeli su Nemci i Bugari. Nemci su okupirali kosovskomitrovački, lapski (podujevski) i vučitrnski srez, a Bugari deo gnjilanskog sreza, deo vitinskog kraja, Kačanik i Sirinićku župu. Nemci su 1943. godine preuzeli okupaciju italijanske zone zbog sloma i kapitulacije Italije.

Od Albanaca su formirane jedinice pomoćne policije, u gradovima 20—30, a selima 10—15 ljudi. U većim mestima su italijanske kvesture sa 30—40 policajaca. Od Albanaca Italijani formiraju i bataljon fašističke milicije, i zasebne poluvojničke dobrovoljačke jedinice. Italijani ukupno imaju oko 20000 vojnika, 5000 policajaca i 5000 naoružanih Albanaca, pripadnika raznih kvislinških formacija. Italijani se prikazuju kao oslobodioci Albanaca, stvaraoci Velike Albanije. U tu svrhu uvode albanski jezik u upravi i školstvu, i dozvoljavaju upotrebu albanske zastave. Nemci na svom području formiraju albansku žandarmeriju od 1000 Albanaca, a još organizuju i oko 1000 dobrovoljaca po selima. Bugarska započinje u svom području bugarizaciju, a okupaciona posada se sastoji od 2 bataljona.

Tokom rata na Kosovu i Metohiji su delovale partizanske jedinice i jedinije JVuO, iako mnogo manje nego u ostalim delovima zemlje. Srbi na Kosovu okupaciju doživljavaju kao gubitak slobode, dok Albanci slom Kraljevine Jugoslavije primaju kao olakšanje svog položaja. Zbog toga je u toku čitavog rata KPJ bila neuspešna u pokušaju da masovno pridobije Albance za borbu protiv okupatora. Zbog terora okupatora i albanskih kvislinških bandi, veliki broj Srba se seli u Crnu Goru i Srbiju već ubrzo po početku okupacije. S njima odlazi i oko polovina komunista, pa se preostali orijentišu na manje akcije, sabotaže i pripreme za ustanak. Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju sredinom 1941. stvara Vojni komitet. Prva diverzija je na žičari za prevoz rude između Starog Trga i Zvečana noću 17. na 18. jul 1941. Ta grupa osniva kopaonički NOP odred 25. jula 1941, koji deluje uglavnom van teritorije Kosova. U oktobru 1941. osniva se i Metohijski NOP (narodno-oslobodilački partizanski) odred. Ipak, veće akcije se ne vrše na Kosovu sve do početka 1943. godine, kada postaje aktivniji NOP odred Zejnel Ajdini formiran krajem 1942. Formiraju se još Šarplaninski pozadinski NOP odred oktobra 1942, Šarplaninski NOP odred novembra 1942. godine, Karadački NOP odred januara 1943. i Emin Duraku NOP odred januara 1943. godine. Aprila 1943. ginu Boro Vukmirović i Ramiz Sadik, članovi CK KP. Uprkos svim naporima, do konačnog oslobođenja Jugoslavije, na Kosovu i Metohiji nije bilo slobodne teritorije i partizani deluju u vrlo teškim uslovima. Takođe, tokom Drugog svetskog rata na teritoriji Kosova delovale su i patriotske jedinice Koste Milovanovića Pećanca.

Nakon kapitulacije Italije 1943. godine, Nemci okupiraju Albaniju i Kosovo. Nemci proklamuju poštovanje nezavisne i slobodne Albanije, i da dolaze kao oslobodioci albanskog naroda od italijanskog ropstva. Nemci formiraju kvislinške organizacije Drugu prizrensku ligu 16. septembra 1943. i Kosovski puk (Regjiment Kosova) krajem 1943. godine. Kosovski puk uništava otpor i stanovništvo na području Uroševac-Priština-Kosovska Mitrovica-Peć-Prizren. Nemci i balisti sredinom februara 1944. godine počinju napad na partizanske jedinice na Kosovu i uspevaju skoro da unište Glavni štab NOV za Kosovo i prateću četu. Tek sredinom 1944. dolazi do masovnijeg razvoja ustanka i od juna se formira ukupno oko 7 brigada NOV, pod imenom kosovsko-metohijske brigade. U oktobru 1944. počelo je povlačenje nemačke vojske (grupa armija E) iz Grčke preko Kosova, i počela je kosovska operacija, kojom je trebalo uništiti glavninu nemačkih snaga. U tome se nije uspelo, ali područje zauzimaju partizani posle povlačenja Nemaca u novembru 1944.

Međutim, u decembru 1944. dolazi do masovne pobune Albanaca protiv NOV i Jugoslavije u većem delu Kosova. Najteže borbe su vođene u Drenici, a zatim u Uroševcu, Gnjilanu i Kosovskoj Mitrovici. Tako 2. decembra 1944. štab NOV i PO za Kosovo angažuje protiv Drenice 3. i 7. kosovsko-metohijsku brigadu, 25. brigadu 46. divizije, Ibarski NOP odred i delove 3. i 5. divizije NOV Albanije. Pošto to nije bilo dovoljno da se smiri pobuna, kasnije je angažovano svih 8 kosovsko-metohijskih brigada, 46. divizija, i 3. brigada 22. divizije. Kako su borbe i dalje trajale, Vrhovni štab NOV i POJ formira 52. diviziju 8. februara 1945. godine od kosovsko-metohijskih brigada, i uvodi vojnu upravu za područje Kosova i Metohije. Tim merama je tek u martu 1945. slomljen otpor kosovskih Albanaca. U toku Drugog svetskog rata, delovi Kosova su bili opustošeni, a srpsko i nealbansko stanovništvo poubijano, raseljeno, ili poslato u koncentracione logore. Poginulo je 6200 ljudi iz oblasti Kosova i Metohije.

Prvi koraci ka izgradnji administrativnih struktura oblasne samouprave na području Kosova i Metohije načinjeni su tokom Drugog svetskog rata, u razdoblju od 1941. do 1945. godine. Zbog velikih teškoća u organizovanju narodnooslobodilačkih odbora u srezovima na ovom području, kasnilo se i sa organizovanjem oblasnog NOO tako da je CK KPJ u oktobru 1943. godine ukazao na potrebu za neodložnim preduzimanjem dodatnih napora u cilju boljeg organizovanja nove narodne vlasti na kosovsko-metohijskom području. Pomenuti problemi su došli do punog izražaja neposredno nakon Drugog zasedanja AVNOJ-a krajem novembra 1943. godine, kada se znatan deo albanskih aktivista NOP-a sa ovog područja počeo izjašnjavati za priključenje Albaniji. Separatističke tendencije su dovele do sazivanja Bujanske konferencije koja se otvoreno izjasnila za priključenje čitavog Kosova i Metohije susednoj Albaniji. Pošto su bile suprotne odlukama AVNOJ-a, odluke Bujanske konferencije su početkom 1944. godine odbačene od strane rukovodstva KPJ i NOP Jugoslavije. Krajem 1944. godine, u sklopu Kosovske operacije, jedinice NOVJ su oslobodile celokupno područje Kosova i Metohije, nakon čega se pristupilo uspostavljanju nove narodne vlasti na sreskom i oblasnom nivou. Konačna odluka o administrativnom statusu ovih oblasti doneta je početkom proleća 1945. godine, kada se Oblasni NOO Kosova i Metohije izjasnio za stvaranje posebne autonomne oblasti u sastavu Srbije. Ovu odluku je 7. aprila 1945. godine prihvatila Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Srbije, kojoj su se u ime Oblasnog NOO Kosova i Metohije obratili Dušan Mugoša i Mehmed Hodža. Tom prilikom usvojen je i zaključak o sazivanju prve oblasne skupštine za Kosovo i Metohiju.

Kosovo i Metohija u SFRJ

Glavni članci: Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo i Nemiri na Kosovu 1981.

Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo u SFRJ

Narodna biblioteka u Prištini

Posle završetka rata, Kosovo i Metohija su vraćeni Jugoslaviji i ulaze u sastav Narodne (kasnije Socijalističke) Republike Srbije. Autonomna Kosovsko-metohijska Oblast (AKMO) zvanično je proglašena 10. jula 1945. godine. Međutim, od 1945. do 1952. godine na teritoriji Kosova i Metohije delovale su grupe razbijenih balista, ostataka albanskih kvislinških snaga. U borbi sa njima učestvovale su jedinice OZNA-e i UDBA-e koje su najčešće u pojedinačnim okršajima razbile ostatke balista dok se određeni broj izvukao i sakrio u inostranstvu, dok se jedan broj njih predao i priključio Brozovim partizanskim jedinicama.

Današnje granice Autonomna Kosovsko-Metohijska Oblast je dobila 1959. godine proširenjem na severu, kada su delovi opštine Raška naseljeni isključivo srpskim življem izuzeti iz sastava Centralne Srbije i dodati oblasti kao delovi opštine Leposavić. Aprila 1963. godine AKMO je uzdignuta na nivo pokrajine, postavši Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija. Novembra 1968. godine ime pokrajine je promenjeno u Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo, čime je reč „Metohija” uklonjena iz naziva. Prema Ustavu Srbije iz 1974. godine, Kosovo je imalo veoma široku autonomiju.

Posle 1961, oko 103.000 Srba i Crnogoraca napušta Kosovo i Metohiju, uglavnom zbog pritisaka albanskih vlasti i populacije. Najpoznatiji zagovornik zahteva za odvajanjem od Srbije, pisac Adem Demaći, je zbog svoje separatističke delatnosti proveo ukupno 28 godina u zatvoru. Do prve masovne upotrebe oklopnih jedinica JNA protiv albanskih secesionista došlo je tokom kosovskih nemira u proleće 1981. godine u Prištini, nepunih godinu dana nakon smrti Josipa Broza Tita. Kosovski demonstranti su tada nosili Titove slike i uzvikivali parole „Kosovo — republika”. Sukobi sa demonstrantima u Prištini izbili su krajem marta/početkom aprila 1981. godine i očekivalo se da će se rešiti pregovorima. Međutim, kada su se nemiri proširili i na druge delove, JNA je poslata u Prištinu i druge kosovske gradove — Peć, Đakovicu, Uroševac, Podujevo, Kosovsku Mitrovicu. Oružani sukobi u Prištini izbili su sutradan po dolasku vojske, a tokom dana i sledeće noći proširili su se na veći deo Kosova i Metohije. Posledice oružane pobune bile su veoma ozbiljne. Pogoršani su međuetnički odnosi na Kosovu i Metohiji i među albanskim ekstremistima se pojačala mržnja prema JNA. Pritom, među regrutima JNA bilo je 12–14% Albanaca, najviše posle Srba i Hrvata. Albanci su se protivili da JNA ponovo dovede Srbe na čelo Kosova.

Sukobi na Kosovu i Metohiji

Glavni članci: Rat na Kosovu i Metohiji, NATO agresija na SRJ i Operacija Strela

Lokacije na Kosovu i Metohiji na kojima je NATO avijacija koristila municiju sa osiromašenim uranijumom tokom agresije 1999. godine

Plan operacije Strela

Početkom 1989. godine najavljene promene Ustava Srbije izazvale su generalni štrajk albanskih rudara u rudniku Stari Trg kod Prištine. Snage policije upale su u rudnike i ugušile štrajk albanskih rudara. Dana 23. marta 1989. godine Skupština Srbije usvaja ustavne amandmane. Kosovo gubi dotadašnju široku autonomiju i vraća prethodni naziv Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija, čime je reć ponovo bila „Metohija” deo naziva pokrajine.

Godine 1990. albanski politički predstavnici proglasili su nezavisnost Republike Kosovo, što nije priznala ni jedna država osim Albanije. Godine 1993. osnovana je albanska teroristička organizacija Oslobodilačka vojska Kosova, čiji je cilj bio nezavisno Kosovo, a koristila se svim sredstvima oružane borbe.

Godine 1996. albanska teroristička organizacija OVK započinje sukobe sa Policijom Srbije, napadima iz zasede na patrole ili manje policijske stanice. Ovo se 1998. pretvara u rat na Kosovu i Metohiji, kada su se teroristički napadi na regularne snage bezbednosti proširili na celu Pokrajinu. Ovo je dovelo do žestoke reakcije policije i uključivanja vojske u sukob. Intenzivne borbe između policijskih snaga Srbije i OVK su trajale od februara do oktobra 1998. OVK se do početka jula nalazila u ofanzivi i pod njenom kontrolom je imala oko jedne trećine Kosova. Od avgusta su policijske snage krenule u protivofanzivu i vratile pod kontrolu većinu teritorije Kosova i Metohije. U ovom ratu počinjeni su mnogi zločini i na srpskoj i na albanskoj strani.

Nakon diplomatskih pritisaka SAD i EU na SR Jugoslaviju da povuče vojne i policijske snage iz Pokrajine i omogući Albancima veći stepen autonomije, došlo je i do otvorenih pretnji NATO bombardovanjem. U oktobru 1998. predsednik SRJ Slobodan Milošević sa američkim izaslanikom Ričardom Holbrukom postiže sporazum o raspoređivanju posmatračke (verifikatorske) misije OEBS na Kosovu i Metohiji i povlačenju dela vojnih i policijskih snaga čime je privremeno otklonjena opasnost od NATO bombardovanja. I pored ovoga, teroristički napadi OVK se nastavljaju. Nakon slučaja Račak u januaru 1999. dolazi do novih pretnji bombardovanjem od strane NATO-a i zapadnih zemalja. U februaru 1999. održana je mirovna konferencija poznata kao pregovori u Rambujeu, na kojoj su učestvovali predstavnici vlasti SRJ, Albanaca, EU, SAD i Rusije.

Nakon tri nedelje pregovora nije postignut nikakav sporazum. Ovo je za SAD i EU bio poslednji pokušaj da se kosovska kriza reši mirnim putem pa su uputili otvoreni ultimatum vlastima SRJ da doći do NATO bombardovanja ukoliko ne prihvate predlog sporazuma iz Rambujea, kojim je predviđeno vojno prisustvo NATO snaga u zemlji i autonomija Kosova i Metohije koja se graničila sa nezavisnošću (predviđen je referendum o nezavisnosti za tri godine). Nakon što je SRJ ovo odbila, 24. marta usledilo je NATO bombardovanje Jugoslavije, protivno međunarodnom pravu (bez saglasnosti Saveta bezbednosti OUN). Bombardovanje je okončano nakon 78 dana Kumanovskim sporazumom i Rezolucijom 1244 Saveta bezbednosti OUN. Nakon sprovođenja ovog sporazuma, preko 200.000 Srba i drugih nealbanaca napustilo je Kosovo i Metohiju usled albanskog nasilja. OVK je i nakon okončanja sukoba nastavila da čini zločine nad srpskim civilima.

Kosovo i Metohija pod upravom UN

Glavni članci: KFOR, UNMIK i Privremene institucije samouprave

Neposredno po okončanju NATO agresije na SRJ u junu 1999. godine, područje Kosova i Metohije je potpalo pod upravu Ujedinjenih nacija, odnosno UNMIK. Prema Kumanovskom sporazumu, sve vojne jedinice SRJ i policijske jedinice Republike Srbije povučene su sa Kosova i Metohije, a ovu teritoriju su zaposele jedinice KFOR. Iako je u Rezoluciji 1244 bilo naznačeno da područje Kosova i Metohije predstavlja sastavni deo Savezne Republike Jugoslavije, uskoro se pokazalo da predstavnici međunarodne zajednice imaju drugačije prioritete. Uprkos formalnom prisustvu KFOR-a i UNMIK-a, srpsko stanovništvo bilo je izloženo sistematskom i organizovanom teroru od strane albanskih ekstremista, što je dovelo do novog talasa iseljavanja. U isto vreme, izvršeno je masovo pljačkanje i uništavanje srpskih imanja i razaranje srpskih kulturno-istorijskih i crkvenih spomenika. Prvi šef UNMIK-a, francuski političar Bernar Kušner, nije preduzimao nikakve mere protiv albanskih ekstremista, sa kojima je uspostavio blisku saradnju, o čemu su kasije svedočili drugi visoki zvaničnici UN.

Nedugo po dolasku misije UN na Kosovo i Metohiju, pod okriljem UNMIK-a je otpočeo rad na stvaranju regionalnih administrativnih struktura. Rešenjem UNMIK-a br. 14 od 21. oktobra 1999. godine, na području Kosova i Metohije ustanovljena je funkcija regionalnih upravnika (Regional Administrators). Prilikom donošenja ove odluke UNMIK je poštovao dotadašnju podelu na pet upravnih okruga. Iako su okružni i opštinski organi Republike Srbije na Kosovu i Metohiji nakon juna 1999. godine najvećim delom bili izmešteni iz svojih matičnih sredina, državne vlasti u Beogradu su nastojale da uspostave korektnu saradnju sa UNMIK-ovim regionalnim upravnicima, prvenstveno u oblasti zaštite lokalnog srpskog stanovništva. Međutim, u praksi se pokazalo da se jedan od glavnih ciljeva osnivanja pomenutih UNMIK-ovih organa ogledao upravo u suzbijanju rada zvaničnih okružnih i ostalih ustanova Srbije na području Kosova i Metohije. Posebne teškoće pojavile su se u podeljenoj Kosovskoj Mitrovici i ostalim delovima severa Kosova i Metohije, pošto su tamošnji Srbi bili odlučni u nastojanju da ostanu u sklopu držano-pravnog poretka Republike Srbije.

Uporedo sa UNMIK-om, na području Kosova i Metohije je od 1999. godine delovala i posebna misija OEBS-a, čiji je prvi šef bio holandski diplomata Dan Everts. Tokom 2000. godine, UNMIK i OEBS su izvršili pripreme za sprovođenje prvih opštinskih izbora, iako za to nisu postojali osovni bezbednosni preduslovi. Pošto je srpski narod na Kosovu i Metohiji bio izložen konstantnom teroru od strane albanskih ekstremista, državne vlasti u Beogradu nisu podržale održavanje pomenutih izbora. Iako su izveštaji međunarodne organizacije Human Rights Watch svedočili o nepostojanju osnovnih preduslova za održavanje slobodnog i demokratskog izbornog procesa, UNMIK i OEBS su ipak organizovali opštinske izbore, koji su sprovedeni 28. oktobra 2000. godine, bez učešća srpskog naroda.

Tokom narednih godina, prvobitna mreža UNMIK-ovih regionalnih administratora je izmenjena, tako da se regionalne strukture UNMIK-a više nisu poklapale sa zvaničnom okružnom podelom Kosova i Metohije u državno-pravnom sistemu Republike Srbije, osim u slučaju nadležnosti regionalnog administratora u Kosovskoj Mitrovici, čija se oblast i dalje poklapala sa teritorijom Kosovskomitrovačkog upravnog okruga. Pod okriljem UNMIK-a stvorene su i privremene institucije samouprave u Prištini. Posebnim rešenjem UNMIK-a br. 9 od 15. maja 2001. godine propisan je Ustavni okvir privremenih organa samouprave na Kosovu i Metohiji, koji nije predviđao postojanje samoupravnih organa na okružnom nivou, tako da su regionalni administratori UNMIK-a i dalje ostali jedini predstavnici vlasti na tom nivou uprave.

Početkom 2001. godine, Vlada Savezne Republike Jugoslavije je formirala Savezni komitet za Kosovo i Metohiju za čijeg je predsednika izabran Momčilo Trajković. Iako je ovo telo u dogovoru sa UNMIK-om pokušalo da organizuje rad na terenu, pripadnici KFOR-a su nedugo potom izvršili upad u prostorije Komiteta u Prištini. Početkom avgusta 2001. godine, na zajedničkoj sednici Vlade SRJ i Vlade Republike Srbije, doneta je odluka o stvaranju Koordinacionog centra za Kosovo i Metohiju, sa ciljem međusobnog usklađivanja rada raznih saveznih, republičkih i pokrajinskih organa koji su se do tada bavili rešavanjem pitanja vezanih za Kosovo i Metohiju. Na čelo Koordinacionog centra postavljen je Nebojša Čović. Međutim, već krajem novembra 2001. godine, pokrenuta je inicijativa za ukidanje dotadašnjeg Saveznog komiteta za Kosovo i Metohiju, a ministar pravde Vladan Batić je Vladi Srbije u isto vreme uputio i predlog za ukidanje Privremenog izvršnog veća APKiM. Narodna skupština Republike Srbije je 27. februara 2002. godine, na predlog Vlade Republike Srbije, donela odluku o ukidanju Privremenog izvršnog veća APKiM, čime je prestala funkcija dotadašnjih privremenih pokrajinskih organa Republike Srbije na području Kosova i Metohije.

U međuvremenu, na Kosovu i Metohiji su 17. novembra 2001. godine, pod okriljem UNMIK-a i OEBS-a održani prvi skupštinski izbori na kojima je uz podršku zvaničnog Beograda učestvovala i srpska koalicija Povratak koja je osvojila 22 mandata od ukupno 120 poslaničkih mesta. Međutim, usled velike podeljenosti među albanskim strankama, organi privremene samouprave su konačno konstituisani tek početkom marta 2002. godine, kada je za prvog predsednika privremenih institucija izabran Ibrahim Rugova, dok je za predsednika prve vlade izabran Bajram Redžepi. Iako su institucije privremene samouprave formalno bile ograničene Ustavnim okvirom, ubrzo se pokazalo da je albanski činioci u pomenutim ustanovama vide sredstvo za preuzimanje sve širih ovlašćenja iz ruku UNMIK-a i OEBS-a. Posebnim rešenjem UNMIK-a br. 11 od 17. aprila 2003. godine, funkcija regionalnih upravnika zamenjena je funkcijom regionalnih predstavnika (Regional Representatives), sa sve užim ovlašćenjima, čime je stvoren dodatni prostor za prenos nadležnosti na albanske organe vlasti.

Martovski pogrom (2004)

Glavni članak: Međunarodna reakcija na proglašenje nezavisnosti Kosova i Metohije

Martovski pogrom na Kosovu i Metohiji (2004)

Glavni članak: Martovski pogrom 2004.

Tokom 17. i 18. marta 2004. godine dogodilo se masovno etničko čišćenje Srba na teritoriji Kosova i Metohije poznato kao martovski pogrom. Albanski ekstremisti su napali čitave srpske zajednice i srpske kulturno-istorijske spomenike.

Države (zeleno) koje priznaju nezavisno Kosovo

Međunarodni pregovori o pronalaženju političkog rešenja za status Kosova i Metohije ušli su u novu fazu krajem 2005. godine kada je Kofi Anan, generalni sekretar UN, imenovao bivšeg finskog predsednika Martija Ahtisarija za specijalnog izaslanika u pregovorima. Međutim, Ahtisarijev plan se svodio na odvajanje Kosova i Metohije od Srbije, tako da ga zvanični Beograd nije mogao prihvatiti. U vreme kada su međunarodni pregovori ulazili u završnu fazu, Vlada Republike Srbije je 2007. godine formirala Ministarstvo za Kosovo i Metohiju, koje su vodili Slobodan Samardžić (2007—2008) i Goran Bogdanović (2008—2012). Međutim, početkom 2008. godine postalo je izvesno da međunarodni pregovarači u saradnji sa privremenim institucijama u Prištini pripremaju teren za jednostrano proglašenje nezavisnosti.

Grupa ljudi koja je sebe nazvala „Lideri našeg naroda, demokratski izabrani” donela je deklaraciju o nezavisnosti, tako proglašavajući Kosovo nezavisnom i suverenom državom. Tu odluku je Vlada Srbije još iste večeri poništila kao „protivpravni akt privremenih organa u Prištini”, a potom sazvala vanrednu sednicu Skupštine Srbije 18. februara na kojoj je 225 poslanika glasalo za potvrdu odluke Vlade o poništenju jednostranog proglašenja nezavisnosti Kosova i Metohije.

Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila je 8. oktobra 2008. predlog Srbije kojim se od Međunarodnog suda pravde u Hagu zahteva savetodavno mišljenje da li je nezavisnost Kosova i Metohije proglašena u skladu sa međunarodnim pravom.

Briselski sporazum (2013)

Glavni članci: Briselski sporazum (2013), Zajednica srpskih opština i Kancelarija za Kosovo i Metohiju

Vlada Republike Srbije je 2012. godine umesto ukinutog Ministarstva za Kosovo i Metohiju formirala Kancelariju za Kosovo i Metohiju. Pod pokroviteljstvom Evropske unije, u Briselu je 19. aprila 2013. godine potpisan Briselski sporazum o normalizaciji odnosa između Beograda i Prištine. Sporazum je predviđao osnivanje Zajednice srpskih opština. Međutim, taj deo sporazuma nije sproveden u delo zbog odugovlačenja od strane Prištine. U sklopu nastavka pregovaračkog procesa, pri Vladi Srbije je 2015. godine obrazovana Kancelarija za koordinacione poslove u pregovaračkom procesu sa Privremenim institucijama samouprave u Prištini.

Ohridski sporazum (2023)

Glavni članak: Nacrt sporazuma o putu ka normalizaciji odnosa Kosova i Srbije

Nacrt sporazuma o putu ka normalizaciji odnosa Kosova i Srbije, neformalno poznat kao Ohridski sporazum, sporazum predložen je od strane Evropske unije, početkom 2013. godine, sa ciljem normalizacije diplomatskih odnosa između Republike Kosovo i Republike Srbije. Dana 27. februara 2023. usmeno su ga prihvatili premijer Kosova Aljbin Kurti i predsednik Srbije Aleksandar Vučić, a plan za njegovu implementaciju usaglašen je 18. marta 2023. u Ohridu.

Vidi još

• Istorija Srbije
• Kosovo i Metohija
• Srbi na Kosovu i Metohiji
• Kosovo
• Metohija
• Srpske zemlje
• NATO agresija na SRJ
• Trgovina ljudskim organima na Kosovu i Metohiji
• UNMIK

Literatura

• Avramov, Smilja (2006). „Međunarodnopravni vid kosovskometohijske krize” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 13—35. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 01. 2019. g. Pristupljeno 18. 01. 2019. 
• Antonijević, Nenad (2004). Albanski zločini nad Srbima na Kosovu i Metohiji za vreme Drugog svetskog rata: Dokumenta Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (1. izd.). Kragujevac-Beograd: Muzej žrtava genocida. 
• Antonijević, Nenad (2009). Albanski zločini nad Srbima na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu: Dokumenta (2. izm. i dop. izd.). Kragujevac-Beograd: Muzej žrtava genocida. 
• Antonijević, Nenad (2005). „Albanski zločini nad Srbima u italijanskoj zoni na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu”. Genocid u 20. veku na prostorima jugoslovenskih zemalja. Kragujevac-Beograd: Muzej žrtava genocida, Institut za noviju istoriju Srbije. str. 157—166. 
• Antonijević, Nenad (2014). „Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom okrugu 1941. godine u kontekstu nemačko-italijanskih interesa”. Srbi i rat u Jugoslaviji 1941. godine: Tematski zbornik radova. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije. str. 355—373. 
• Antonijević, Nenad (2014). „Stradanje Srba i Srpske pravoslavne crkve na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu”. Srpski narod od Sarajevskog atentata do Haškog tribunala. Beograd: Udruženje Srba iz Hrvatske. str. 138—144. 
• Antonijević, Nenad (2016). „Ratni zločini na Kosovu i Metohiji 1943. i 1944. godine”. Kosovo i Metohija u Drugom svetskom ratu: Sedam decenija kasnije. Kosovska Mitrovica: Filozofski fakultet Univerziteta u Prištini. str. 135—154. 
• Antonić, Goran (2006). „Kosovski komitet i Kraljevina SHS u svetlu jugoslovenskih izvora 1918-1920” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 24 (1): 27—44. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 8. 2016. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Atlagić, Marko, ur. (2010). Kosovo i Metohija u civilizacijskim tokovima. 3. Kosovska Mitrovica: Filozofski fakultet. 
• Bataković, Dušan T., ur. (1988). Savremenici o Kosovu i Metohiji 1852-1912. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Bataković, Dušan T. (1991). Kosovo i Metohija u srpsko-arbanaškim odnosima: Studije i članci. Priština-Gornji Milanovac: Jedinstvo, Dečje novine. 
• Bataković, Dušan T. (1998). Kosovo i Metohija: Istorija i ideologija. Beograd: Hrišćanska misao. 
• Bataković, Dušan T. (2014). A Turbulent Decade: The Serbs in Post-1999 Kosovo: Destruction of Cultural Heritage, Ethnic Cleansing, and Marginalization (1999—2009). Paris: Dialogue. 
• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168-1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Blagojević, Miloš (2006). „Srpska administrativna podela Kosova i Metohije u XII veku” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 125—138. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Blagojević, Miloš (2006). Posedi manastira Hilandara na Kosovu i Metohiji (XII-XV vek): The Estates of Chilandar Monastery in Kosovo and Metohija (12th-15th centuries). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Bogavac, Milovan J. (2004). Istorija srpske književnosti na Kosovu i Metohiji 1850-1941. Beograd-Priština: Apostrof, Institut za srpsku kulturu. 
• Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327. 
• Bogdanović, Dimitrije (1985). Knjiga o Kosovu. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Božović, Branislav; Vavić, Milorad (1991). Surova vremena na Kosovu i Metohiji: Kvislinzi i kolaboracija u Drugom svetskom ratu. Beograd: Institut za savremenu istoriju. 
• Bulić, Dejan (2013). „The Fortifications of the Late Antiquity and the Early Byzantine Period on the Later Territory of the South-Slavic Principalities, and their re-occupation”. The World of the Slavs: Studies of the East, West and South Slavs: Civitas, Oppidas, Villas and Archeological Evidence (7th to 11th Centuries AD). Istorijski institut SANU. str. 137—234. ISBN 978-86-7743-104-4. 
• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do 20. veka. Beograd: Evro. 
• Gatalović, Miomir (2016). Kosovo i Metohija u državnoj politici Jugoslavije 1958-1965. Beograd: Institut za savremenu istoriju. 
• Grković, Milica (2006). „Imena mesta i ljudi na Kosovu i u Metohiji u srednjem veku” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 43—51. Arhivirano iz originala (PDF) 21. 5. 2009. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Dimić, Ljubodrag; Borozan, Đorđe (1998). Jugoslovenska država i Albanci. 1. Beograd: Službeni list SRJ, Arhiv Jugoslavije, Vojno-istorijski institut. 
• Dimić, Ljubodrag; Borozan, Đorđe (1999). Jugoslovenska država i Albanci. 2. Beograd: Službeni list SRJ, Arhiv Jugoslavije, Vojno-istorijski institut. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Dučić, Nićifor (1896). Raško-prizrenska mitropolija i nacionalno-kulturna misija Kraljevine Srbije u Staroj Srbiji i Maćedoniji. Beograd. 
• Ženarju-Rajović, Ivana (2016). Crkvena umetnost XIX veka u Raško-prizrenskoj eparhiji (1839—1912). Leposavić-Priština: Institut za srpsku kulturu. 
• Živković, Tibor; Bojanin, Stanoje; Petrović, Vladeta, ur. (2000). Selected Charters of Serbian Rulers (XII-XV Century): Relating to the Territory of Kosovo and Metohia. Athens: Center for Studies of Byzantine Civilisation. 
• Zirojević, Olga (1968). „Vučitrnski i Prizrenski sandžak u svetlosti turskog popisa 1530/31. godine”. Gjurmime albanologjike: Albanološka istraživanja. 7 (2): 103—120. 
• Zirojević, Olga (1972). „Vučitrnski i Prizrenski sandžak u vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog”. Istorijski časopis. 19: 263—275. 
• Zirojević, Olga (1984). Crkve i manastiri na području Pećke patrijaršije do 1683. godine. Beograd: Istorijski institut, Narodna knjiga. 
• Zirojević, Olga (1995). Srbija pod turskom vlašću (1450-1804) (1. izd.). Novi Pazar: Damad. 
• Ivanić, Ivan (1902). Iz crkvene istorije Srba u Turskoj u XVIII i XIX veku. Beograd-Novi Sad: Društvo Rad. 
• Ivanović, Milan (2013). Metohija: Spomenici i razaranja. Novi Sad-Beograd: Prometej & Službeni glasnik. 
• Jagodić, Miloš (2008). „Nufusko pitanje: Problem zvaničnog priznavanja srpske nacije u Turskoj 1894-1910” (PDF). Istorijski časopis (57): 343—353. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 3. 2018. g. Pristupljeno 31. 7. 2017. 
• Jagodić, Miloš (2009). Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878—1912). Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Jagodić, Miloš (2010). Uređenje oslobođenih oblasti Srbije 1912—1914: Pravni okvir. Beograd: Istorijski institut. 
• Jagodić, Miloš (2011). „Planovi o politici Srbije prema Staroj Srbiji i Makedoniji (1878—1885)” (PDF). Istorijski časopis (60): 435—460. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 3. 2018. g. Pristupljeno 31. 7. 2017. 
• Jagodić, Miloš (2012). „Pravoslavna crkva u novim krajevima Srbije (1912—1915)” (PDF). Srpske studije (3): 101—135. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2015. g. Pristupljeno 31. 7. 2017. 
• Jagodić, Miloš (2013). Novi krajevi Srbije (1912—1915). Beograd: Filozofski fakultet. 
• Jagodić, Miloš (2013). „Administrativna podela novih krajeva Srbije 1912-1914”. Kosovsko-metohijski zbornik (5): 141—167. 
• Jagodić, Miloš (2016). „Spisak parohija u Raško-prizrenskoj eparhiji za 1913. godinu” (PDF). Srpske studije (7): 368—411. Arhivirano iz originala (PDF) 31. 07. 2017. g. Pristupljeno 31. 07. 2017. 
• Jagodić, Miloš (2017). „Sveštenstvo u Raško-prizrenskoj eparhiji 1913. godine” (PDF). Crkvene studije (14): 325—348. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 11. 2018. g. Pristupljeno 31. 07. 2017. 
• Janković, Marija (1983). „Lipljanska episkopija i Gračanička mitropolija”. Istorijski časopis. 29-30 (1982-1983): 27—37. 
• Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut. 
• Janjić, Dragana (2009). „Podaci za istoriju Hvostanske eparhije (The Data for the History of Hvostan's Eparchy)” (PDF). Baština (26): 183—194. 
• Janjić, Dragana (2013). „Prizrenska episkopija: Istorijsko-kanonski aspekti (Prizren's diocese: Historical-canonical aspects)” (PDF). Baština (34): 157—170. 
• Jastrebov, Ivan S. (1879). Podaci za istoriju Srpske crkve. Beograd: Državna štamparija. 
• Jevtić, Atanasije (1989). „Hronika stradanja Srba na Kosovu i u Metohiji (1941—1989)” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 33 (1-2): 55—79. 
• Jevtić, Atanasije (1990). Stradanja Srba na Kosovu i Metohiji od 1941. do 1990. Priština: Jedinstvo. 
• Jović, Savo B. (2007). Etničko čišćenje i kulturni genocid na Kosovu i Metohiji: Svedočanstva o stradanju Srpske pravoslavne crkve i srpskog naroda od 1945. do 2005. godine. Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Judah, Tim (2008). Kosovo: What Everyone Needs to Know. Oxford: Oxford University Press. 
• Katić, Tatjana (2020). Vojnučki defter iz 1455. godine za sandžake Kruševac, Vučitrn, Prizren i vilajete Zvečan, Jeleč, Ras, Senice i Hodided (PDF). Beograd: Istorijski institut. 
• Kecojević, Dragiša (2006). „Kosovo i Metohija: Teror nad Srbima” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 155—188. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Kostić, Petar (1928). Crkveni život pravoslavnih Srba u Prizrenu i njegovoj okolini u XIX veku. Beograd: Narodna misao. 
• Krstić, Branislav (2004). Kosovo: Facing the Court of History. Amherst: Humanity Books. 
• Maliković, Dragi (2005). Kačački pokret na Kosovu i Metohiji 1918-1924. Leposavić-Kosovska Mitrovica: Institut za srpsku kulturu, Filozofski fakultet. 
• Marković-Novakov, Aleksandra (2011). Pravoslavna srpska bogoslovija u Prizrenu (1871—1890). Niš: Eparhija raško-prizrenska: Eparhija niška. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Politička, kulturna i privredna stremljenja”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 291—315. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Između balkanskih suseda i velikih sila”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 316—329. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Pod mladoturcima”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 330—348. 
• Mileusnić, Slobodan (2006). „Duhovni genocid - kulturna katastrofa: Kontinuitet crkvenorušiteljstva na Kosovu i u Metohiji” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 53—61. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 10. 2017. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Mrkobrad, Dušan (2006). „Srpsko rudarstvo u privredi Kosova i Metohije - srednji vek” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 379—395. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 3. 2016. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Nedeljković, Slaviša (2010). „Političke prilike na Kosovu i Metohiji (1895—1905): U vrtlogu anarhije i bezvlašća” (PDF). Srpske studije (1): 195—215. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 31. 7. 2017. 
• Nedeljković, Slaviša (2012). „Srpski narod na Kosovu i Metohiji od Grčkog ustanka do proglašenja hatišerifa od Gilhane (1821—1839)” (PDF). Srpske studije (3): 255—277. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2015. g. Pristupljeno 31. 7. 2017. 
• Nedeljković, Slaviša (2013). „Kosovo i Metohija u planovima bugarske propagande (1870—1878)” (PDF). Srpske studije (4): 61—72. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2015. g. Pristupljeno 31. 7. 2017. 
• Nikolić, Slobodan, ur. (1989). Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Nikolić, Kosta; Cvetković, Srđan (2014). Srbi i Albanci na Kosovu i Metohiji u 20. veku 1912-1990. Beograd: Institut za savremenu istoriju. 
• Novaković, Dragan (2006). „Stav islamske zajednice prema događajima na Kosovu i Metohiji od 1981. do 1991. godine” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 311—331. Arhivirano iz originala (PDF) 1. 8. 2017. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Ocić, Časlav (2006). „Kosovo and Metohia: Ethnodemographic Changes from the End of World War II to 1991” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 441—460. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 01. 2019. g. Pristupljeno 18. 01. 2019. 
• Papazoglu, Fanula (1969). Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba: Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordisci i Mezi. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. 
• Pejin, Jovan (2006). „The Extermination of the Serbs in Metohia, 1941-1944” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 189—207. Arhivirano iz originala (PDF) 1. 8. 2017. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Petrović, Vladimir P. (2007). „Pre-Roman and Roman Dardania: Historical and Geographical Considerations” (PDF). Balcanica. Balkanološki institut SANU. 37: 7—23. 
• Petrović, Ruža; Blagojević, Marina (1992). The Migration of Serbs and the Montenegrins from Kosovo and Metohija: Results of the Survey Conducted in 1985-1986. Belgrade: Serbian Academy of Sciences and Arts. 
• Puzović, Predrag (2018). „Stradanje sveštenika Raško-prizrenske eparhije tokom Prvog svetskog rata” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 77 (1): 123—138. 
• Radić, Radmila; Isić, Momčilo (2015). Srpska crkva u Velikom ratu 1914-1918. Beograd-Gacko: Filip Višnjić, Prosvjeta. 
• Radovanović, Milovan (2004). Etnički i demografski procesi na Kosovu i Metohiji. Beograd: Liber press. 
• Radovanović, Milovan (2008). Kosovo i Metohija: Antropogeografske, istorijskogeografske, demografske i geopolitičke osnove. Beograd: Službeni glasnik. 
• Radovanović, Milovan (1998). „Desrbizacija i albanizacija kosovo-metohijske Stare Srbije”. Arhiv za pravne i društvene nauke. 84 (3): 3—38. 
• Radomirović, Slavica, ur. (2008). Šiptarski genocid nad Srbima u 20. veku: Dokumenta Arhive Eparhije raško-prizrenske i kosovsko-metohijske. Gračanica: Eparhija raško-prizrenska. 
• Rakočević, Novica (1983). „Političke i društvene prilike”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 263—290. 
• Rastović, Aleksandar (2015). Velika Britanija i Kosovski vilajet 1877-1912. godine. Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Slijepčević, Đoko M. (1938). „Ukidanje Pećke patrijaršije 1766” (PDF). Bogoslovlje. 13: 250—307. 
• Stanić, Dragan, ur. (2018). Kosovo i Metohija: Juče, danas, sutra. Novi Sad: Matica srpska. 
• Stephenson, Paul (2000). Byzantium's Balkan Frontier: A Political Study of the Northern Balkans, 900-1204. Cambridge University Press. 
• Stojančević, Vladimir (1994). Kosovo i Metohija u srpsko-arbanaškim odnosima u XIX veku (1804—1878). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Stojančević, Vladimir (2006). „Prošlost kosovsko-metohijskih Srba 1912-1918. godine” (PDF). Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 113—123. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 9. 2015. g. Pristupljeno 1. 8. 2017. 
• Stojčević, Pavle (2013). Izveštaji sa raspetog Kosova Svetom arhijerejskom sinodu za Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve 1957-1990. Beograd: Izdavačka fondacija Srpske pravoslavne crkve Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke, Fondacija patrijarh Pavle. 
• Subotić, Momčilo (2009). „Otimanje Kosmeta u procesu rasrbljivanja Balkana” (PDF). Nacionalni interes: Časopis za nacionalna i državna pitanja. 5 (3): 49—71. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 02. 2015. g. Pristupljeno 17. 02. 2018. 
• Tucović, Dimitrije (1914). Srbija i Albanija: Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije. Beograd. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Henri, Izolda (2007). Prikrivanje genocida na Kosovu: Zločin protiv Boga i čovečnosti. Beograd: Eparhija raško-prizrenska i kosovsko-metohijska. 

Spoljašnje veze

• Istorija Kosova i Metohije Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. april 2009)
• Milan Ivanović: Metohija - spomenici i razaranja
• Zulum kantar nema - feljton („Večernje novosti“, novembar 2011) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. новембар 2011)
• Koliko je vaš zavičaj bio pod Turcima: Zaboravite na 500 godina koje svi pominjemo (MAPA)
• Распето Косово („Вечерње новости”, фељтон, септембар 2018) Архивирано на сајту Wayback Machine (18. septembar 2018)
• Političke, ekonomske i kulturne prilike na Kosovu i Metohiji 1929-1941, doktorska disertacija (2014)