Istorija Meksika
 |
Praistorija[uredi | uredi izvor]
Postoje dokazi o postojanju ljudi pre 20.000 godina u Meksiku. Uzgoj kukuruza je započet oko 8.000. p. n. e., a keramika se pojavljuje oko 2300. p. n. e. Intenzivnije gajenje kukuruza započinje ozmeđu 1800. p. n. e. i 1500. p. n. e.
Prekolumbovske meksičke civilizacije[uredi | uredi izvor]
Između 1800. p. n. e. i 300. p. n. e. počinju se nazirati počeci meksičkih kultura različitih naroda, koji stvaraju napredne civilizacije, kao što su: Olmeci, Izape, Teotivakan, Maje, Zapoteci, Miksteci, Tolteci i Asteci. Te civilizacije su se razvijale hiljadama godina pre kontakta sa Evropljanima.
Dostignuća[uredi | uredi izvor]
Urođeničke civilizacije Meksika zaslužne su za mnoge pronalaske:
- gradnja piramida
- matematika
- astronomija
- pisanje
- izuzetno precizni kalendar
- točak
- umetnost
- intenzivna poljoprivreda
- računanje abakusom
Metalurgija je bila ograničena na bakar, zlato i srebro.
Važnost astronomije[uredi | uredi izvor]
Čak i pre početka urbanizacije razvijalo se brojanje, koje je bilo povezano sa astronomskim događajima. Mnoge kasnije meksičke civilizacije grade gradove i ceremonijalne centre za specifične astronomske događaje. Astronomija je postala centralni faktor razvoja religija, pismenosti, umetnosti i arhitekture. Od davnina su meksički astronom osmatrali i beležili nebeske pojave. Gradovi su građeni na astronomskim principima, vođe i ratovi su se birali i vodili prema astronomiji i solarnom kalendaru.
Tri velika meksička grada su u različitim vremenima postali među najvećim gradovima sveta: Teotiuakan, Tenočtitlan i Čolula. Ti gradovi su predstavljali centar trgovine, ideja, ceremonija i teologije.
Najveće civilizacije[uredi | uredi izvor]
Dok su se mnogi gradovi države, kraljevstva i carstva borile za prevlast može se reći da je Meksiko imao 5 velikih civilizacija:
Olmečka civilizacija[uredi | uredi izvor]
Olmeci su stvorili najraniju poznatu civilizaciju u Meksiku. Koreni Olmečke civilizacije počinju oko 2300. p. n. e., sa velikom proizvodnjom keramike, što je predstavljalo znak urbanizacije. Prvi znaci olmečke civilizacije mogu se naći u San Lotencu Tenočtitlanu, blizu obale kraj Verakruza. Poznati su po ogromnim glavama. Olmečki uticaj se raširio kroz Meksiko, Centralnu Ameriku i duž meksičkog Zaliva. Uspostavili su novi oblik vlasti, gradili su hramove-piramide. Imali su pismo, astronomiju, matematiku, umetnost, trgovinu i religiju. Njihova dostignuća krče put kasnijoj Civilizaciji Maja i drugim civilizacijama.
Teotivakanska civilizacija[uredi | uredi izvor]
Raspadom Olmečke civilizacije nastaje vakuum vlasti, iz koga se pojavljuje Teotivakanska civilizacija, sa prvim naseljima 300. p. n. e. Prvi pravi velegrad u Severnoj Americi nastaje 150. p. n. e. Teotivakan je uspostavio ekonomski i politički red, kakav nikad pre toga nije postojao. Uticaj se raširio od Meksika do Centralne Amerike, tako da su osnovane nove dinastije u gradovima Maja pod uticajem Teotiuakan civilizacije. Unutar grada Teotivakan postajalo je kosmopolitsko izmešano stanovništvo. Mnoge regionalne etničke manjine bile su zastupljene u delovima grada.
Do 500. Teotivakan postaje najveći grad na svetu. Imao je ogroman ekonomski uticaj na severni Meksiko. Bio je to grad čija je arhitektura predstavljala novu eru meksičkih civilizacija. Politička moć je počela opadati oko 650. p. n. e., a kulturni uticaj je trajao do oko 950., dakle preko hiljadu godina.
Civilizacija Maja[uredi | uredi izvor]
U doba procvata i najvećeg sjaja Teotiuakan civilizacije javlja se i velika civilizacija Maja u punom sjaju. Period od 250. do 650. predstavlja period intenzivnog procvata civilizacije Maja. Mnogobrojni gradovi-države od Maja nikad nisu postigli političko jedinstvo kao druge velike meksičke civilizacije. Međutim civilizacija Maja je ilmala veliki intelektualni uticaj po celom Meksiku i Centralnoj Americi. Maje su sagradile neke od najveličanstvenijih gradova, a napravili su i značajna otkrića u matematici, astronomiji i pismu, tako da je to postalo osnova naučnih dostignuća u Meksiku.
Toltečka civilizacija[uredi | uredi izvor]
Toltečka civilizacija nastaje isto tokom jednog od perioda vakuuma vlasti oko 700. Tolteci su uglavnom bili severni ljudi iz pustinje. Oni su stvorili novu civilizaciju spajanjem ponosnog pustinjskog nasleđa sa moćnom Teotiuakan kulturom. Novo nasleđe daje novo carstvo u Meksiku. Toltečko carstvo je dopiralo na jugu do Centralne Amerike, a na severu do jugozapada SAD. Tolteci su uspostavili trgovačke puteve sa severnim civilizacijama Puebla Bonita u današnjem Novom Meksiku. Trgovali bi skupocenim ptičjim perima. U Čičen Ici, koja je pripadala području Maja, raširila se toltečka civilizacija i imala je uticaj na Maje. Politički sistem od Tolteka se pokazao toliko napredan, da su sve kasnije dinastije Maja tvrdile da potiču od Tolteka.
Astečka civilizacija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Sa postepenim zalaskom toltečke civilizacije pojavljuje se politička fragmentacija u dolini Meksika. Asteci su bili ljudi iz pustinje i postali su naslednici prethodnih razvijenih civilizacija, slično kao što je država Karla Velikog bila naslednik Zapadnog rimskog carstva.
Asteci su se zvali Meksika, tako da su oni darovali i naziv današnjoj državi.
Tokom 1428. Asteci su vodili rat za oslobođenje. Uspeli su postati vladari Centralnog Meksika na čelu trojne alijanse od gradova država: Tenočtitlana, Tekskoka i Tlakopana. Na vrhuncu moći 300.000 Asteka vlada sa carstvom od 10 miliona ljudi, gotovo sa polovinom tadašnjeg Meksika, koji je imao 24 miliona stanovnika.
Do 1519. glavni grad Tenočtitlan je bio jedan od najvećih gradova sveta. Imao je nešto preko 200.000 stanovnika. U to doba London je imao 70.000 stanovnika. Tenočtitlan je stvoren na mestu današnjeg grada Meksika.
Saveznici Asteka[uredi | uredi izvor]
Asteci su u početku bili na čelu trojnog saveza, a kasnije se povećava broj saveznika. Kasnije astečka vojska postaje multinacionalna, sastojeći se od vojnika iz osvojenih područja. Meksiko je već tokom dolaska Španaca bio dosta urbanizirana zemlja.
Špansko osvajanje Meksika[uredi | uredi izvor]
Francisko Hernandez de Kordoba je 1517. istraživao obalu južnog Meksika. Osvajač Meksika, konkvistador Hernan Kortez iskrcao se 1519. kod Verakruza. Španci su 1519. izvršili invaziju, a 1521. su osvojili glavni astečki grad Tenočtitlan. Asteci su imali svoje neprijatelje, koji su pomogli Špancima u osvajanju Tenočtitlana.
Kada je osvojen Tenočtitlan, još nije bio osvojen Meksiko. Osvajanje Meksika će trajati dva veka. Tokom dva veka postaojale su stalne pobune i ratovi domorodaca protiv Španaca.
Uloga religije pri padu Astečkog carstva[uredi | uredi izvor]
Asteci su imali religiju, koja se zasnivala na stalnom žrtvovanju ljudi. Smatrali su da će celi svemir stati, ako se stalno ne žrtvuju novi ljudi. Žrtvovali su hiljade ljudi na specijalnim ceremonijama. Da bi dobili zarobljenike, koje bi mogli žrtvovati, morali su voditi stalne ritualne ratove. Ostali narodi Meksika su stalno bili prisiljeni da vode ratove protiv Asteka. Kad su došli Španci lako su dobili saveznike protiv Asteka. Prema astečkim zapisima, koje mnogi smatraju preterivanjem, Asteci su samo tokom posvećenja velike piramide u Tenočtitlanu 1487. žrtvovali 84.000 zarobljenika.
Dobili su sve one, koje su Asteke napadale, da bi dobile žrtve za svoje bogove. Bilo je samo oko 600 Španaca, koji su uspeli pobediti Asteke. Španci su imali oklope i čelično oružje, kakvo nije postojalo u Meksiku, a pomagali su ih neprijatelji Asteka.
Španci su sa sobom doneli male boginje, koje su bile smrtonosne za lokalno stanovništvo. Male boginje su ubile stotine hiljada Asteka. Osim toga preneli su i druge bolesti, kao kugu, sifilis, gripu i ospice. Ne samo da su te bolesti pobile Asteke. Oko 4 miliona stanovnika toga dela Meksika stradalo je za nekoliko godina od bolestiju, koje su doneli Španci. To je ostavilo veliki socijalni vakuum vlasti, koji su popunili Španci.
Kolonijalni period[uredi | uredi izvor]
Španska pobeda 1521. označila je početak 300 godina dugog kolonijalnog perioda Meksika (1521—1810), kada je Meksiko bio poznat kao Nova Španija. Borbe su se još dugo vodile sa domorodcima, a posebno je žestok bio Čičimeka rat na severu Meksika (1576—1606)
Tadašnja Nova Španija je obuhvatala današnji Meksiko, španska karipska ostrva, Centralnu Ameriku do Kosta Rike, jugozapad SAD i Filipine. Španci bi gde god bi se prošetali tvrdili da je njihova zemlja. Prošetali su dobrim delom Severne Amerike, tražeći blaga, a usput svojatajuđi sve teritorije, kroz koje su prošli. Ako ne bi našli blaga, vraćali bi se. Imali su mape, koje bi pokazivale da poseduju mnogo veće teritorije od onih, koje bi faktički kontrolisali.
Meksički rat za nezavisnost[uredi | uredi izvor]
Napoleon Bonaparta je 1807. zauzeo Španiju i postavio je svoga brata na španski presto. Meksički konzervativci i bogati zemljoposednici se bune protiv liberalnije politike Napoleona Bonapartea. Stvoren je savez liberala, koji su hteli demokratski Meksiko i konzervativaca, kjoji su željeli da burbonska dinastija vlada i da se vrati status kvo. Liberali i konzervativci su se složili da Meksko treba postati nezavistan.
Katolički sveštenik Migel Idalgo Kostilja proglašava nezavisnost Meksika 16. septembra 1810. Time je započeo dug rat koji je doveo do španskog službenog priznanja nezavisnosti Meksika 1821. i stvaranja Prvog Meksičkog carstva. Rat za nezavisnost je trajao 11 godina, dok oslobodilačka vojska nije ušla 1821. u grad Meksiko. Ugovor iz Kordobe je potpisan 24. avgusta 1821. i Meksiko postaje nezavistan.
Bivši španski general Agustin de Iturbide, koji je prešao na stranu Meksikanaca, proglasio se carem. Pobuna protiv Iturbide izbija 1823. i uspostavljaju se Ujedinjene Meksičke Države, po uzoru na SAD. Novi predsednik je postao 1824. Feliks Fernandez, koji se prozvao Gvadalupe Viktorija.
Posle nezavisnosti[uredi | uredi izvor]
Mnogi španski posedi u Centralnoj Americi postaju posle nezavisnosti deo Meksika od 1822. do 1823, sa izuzetkom Čijapasa i nekoliko drugih centralno-američkih država. Posle nezavisnosti meksička vlada ima problema sa velikim slabo naseljenim područjima, posebno na severnoj granici. Meksiko odustaje od mnogih, ali ne svih, prava na teritorije unutar današnje SAD, jer nisu donosili dobit. Meksiko je pozvao hiljade emigranata iz SAD dajući im velike posede, pod uslovom da postanu katolici.
Prva republika i odvajanje Teksasa 1836.[uredi | uredi izvor]
Drugi predsednik Meksika Visente Gerero je pobedio na izborima, iako većina stanovništva nije bila za njega. Meksički ustav je bio sličan američkom, ali većini stanovništva nije bilo omogućeno da glasa. Konzervativna partija je potakla revoluciju pod vodstvom generala Bustamantea, koji postaje predsednik 1830. Federalisti su zamolili generala Antonija Lopeza de Santa Anu da zbaci Bustamantea.
Nakon uspešnog prevrata održani su izbori, na kojima general Santa Ana 1832. postaje predsednik. General Santa Ana je bio predsednik nekoliko puta, stalno menjajući politička ubeđenja. Tokom 1834. ukinuo je savezni ustav, izazivajući pobune na Jukatanu i najsevernijim teritorijama u Teksasu. Obe teritorije su tražile nezavisnost. Posle pregovora Jukatan se vraća pod meksički suverenitet. Stanovnici Teksasa su bili predvođeni uglavnom od strane naseljenika, koji su govorili engleski. Proglašavaju Republiku Teksas. Teksaška milicija pobeđuje meksičku vojsku i osvajaju nezavisnost 1836. Teksas je 1845. glasao da bude deo SAD.
Rat protiv SAD (1846—-1848)[uredi | uredi izvor]
Jedna od najznačajnih ličnosti 19. veka u Meksiku je diktator, general Santa Ana. Meksiko je od sticanja nezavisnosti izgubio mnoštvo teritorija na severu. Od oko 8 miliona Meksikanaca 1846, oko 60.000 je živelo na severnim teritorijama, većinom u Novom Meksiku (53.000) i Kaliforniji (7.000). Santa Ana je bio vođa Meksika tokom rata u kome je Teksas 1836. postao nezavisan.
Kad su SAD 1846. prihvatile teksašku želju da budu deo SAD, vlada SAD šalje vojsku u Teksas da bi osigurali nove teritorije. Meksiko je zahtevao da se vojska SAD povuče iz Teksasa. Smatrali su to mešanjem SAD u unutrašnje poslove, jer Meksiko nije priznao nezavisnost Teksasa.
Meksička vojska je napala, ubila nekoliko američkih vojnika, i zarobila jedan odred. Američki predsednik je tražio od Kongresa sa se krene u rat, što je Kongres izglasao 13. maja 1846. Meksiko je proglasio rat 23. maja 1846.
Tokom Meksičko-američkog rata (1846—1848) Meksiko je poražen. Vojska SAD je zauzela meksički glavni grad Meksiko i mnoge druge delove zemlje.
Osnovni razlog meksičkog poraza je bio nedostatak jedinstva i organizacije. Rat je završen Ugovorom iz Gadalepe Idalga, po kome su SAD kupile uglavnom prazne severne teritorije za 15 miliona dolara. Tokom sledećih decenija Amerikanci su nastanili te teritorije i stvorili su niz država: Kalifornija, Nevada, Juta, veliki deo Arizone, Novi Meksiko i Kolorado. Donja Kalifornija nije bila uključena u taj ugovor.
Pored svega toga, mnoge pustinjske teritorije delova današnje Arizone i Novog Meksika prodani su SAD u posebnoj transakciji zvanoj Gadsdenova kupovina. Tu zemlju je prodao general Santa Ana da bi 1853. platio vojsku i da bi lično profitirao.
Borba za liberalne reforme[uredi | uredi izvor]
Na vlast u Meksiku dolazi partija umerenih, politički između liberala i konzervativaca.
Novi ustav Meksika je proglašen 1857. Zadržao je većinu privilegija koje je katolička crkva uživala još iz kolonijalnog perioda, ali katolička crkva prestaje biti jedina državna religija. To je bilo nedopustivo i neprihvatljivo konzervativcima i katoličkoj crkvi, pa crkva ekskomunicira članove vlade, a izbija i pobuna.
Izbio je građanski rat zvan Reformski rat od decembra 1857. do januara 1861. Umereni se uglavnom udružuju sa liberalima. Jedno vreme su postojale dve vlade, konzervativna u Meksiku, a liberalna u Verakruzu. U ratu su pobedili liberali, a predsednik postaje Benito Pablo Huares.
Francuska intervencija i car[uredi | uredi izvor]
Tokom 1860-ih Francuska je izvršila intervenciju u Meksiku dovodeći na vlast habzburškog nadvojvodu Ferdinanda Maksimilijana kao cara Meksika. Francuzi su imali podršku crkve i konzervativaca u uspostavljanju Drugog meksičkog carstva.
SAD pomažu logistički i diplomatski svrgnutog predsednika Benita Huareza. General Ignacio Zaragoza je pobedio francusku vojsku u Meksiku u gradu Pueblo 5. maja 1862. Meksiko je time ponovo postao republika.
Car francuske Napoleon III je ponovo vratio Ferdinanda Maksimilijana kao cara Meksika od 1864. do 1867. Tokom 1867. republikanci su sve više pobeđivali carsku vojsku, sve slabije podržanu Francuzima. Ferdinando Maksimilijan je uhvaćen i ubijen, a Benito Pablo Huarez je ostao predsednik do 1872.
Obnova republike[uredi | uredi izvor]
Republika je obnovljena 1867, a po novom ustavu konfiskovani su ogromni posedi katoličke crkve, koja je posedovala oko pola Meksika. To je bila osveta katoličkoj crkvi zbog njene uloge u građanskom ratu i francuskoj intervenciji. Zabranjuje se učešće sveštenika u politici i omogućava se građanski brak.
Posle poraza konzervativci se žale da predsednik ima previše ovlasti i žele da ga smene. Jedan od generala Porfirio Dijaz buni se 1876. i postaje novi predsednik. Porfirio Dijaz je vladao više od trideset godina (1876—1911). To je bio period prosperiteta i mira. Tokom toga perioda infrastruktura zemlje je unapređena zahvaljujući stranim investicijama. Međutim dolazi do velike socijalne nejednakosti i nezadovoljstva radnika.
Meksička revolucija[uredi | uredi izvor]
Porfirio Dijaz je odlučio 1910. da održi izbore s ciljem da dobije još jedan mandat. Imao je 80 godina i odavno je eliminisao bilo kakvu ozbiljniju opoziciju. Fransisko Madero je odlučio da mu bude protivnik na izborima. Fransisko Madero je postao izuzetno popularan, iako ga je Dijaz bio jedno vreme zatvorio.
Na službenom proglašenju rezultata izbora objavljuje se da je Fransisko Madera dobio samo nekoliko stotina glasova u celom Meksiku. Toliko velika i očita izborna krađa izaziva pobune. Madera poziva 20. novembra 1910. meksički narod na oružani ustanak protiv vlade Porfirija Dijaza. Time je započela Meksička revolucija. Madero je bio utamničen, ali revolucija je svejedno započela. Vođe revolucije su bili Emilijano Zapata na jugu i Pančo Vilja i Paskal Orosko na severu. Porfirio Dijaz je dao ostavku 1911, da bi došlo do mira u zemlji. Dijaz je otišao u izbeglištvo u Francusku, gde i umire 1915.
Vođe revolucije su imale različite ciljeve. Fransisko Madero je bio liberal, a Emilijano Zapata i Pančo Vilja su bili radikali. Zbog toga je bilo teško da se među njima postigne dogovor, kako da organizuju vlast proizašlu iz revolucionarnih grupa. Taj period borbe za kontrolu meksičke vlade označava se kao Meksička revolucija, a izgledala je kao građanski rat. U tom periodu ubijeni su predsednik Fransisko Madero 1913, Emilijano Zapata 1919. i Pančo Vilja 1923.
Fransisko Madero je posto predsednik 1911, nakon Dijazove ostavke. Zbačen je sa vlasti i ubijen 1913. Venustijano Karanza je postao predsednik, koji je proglasio ustav 1917. Taj ustav je i danas na snazi u Meksiku.
Alvaro Obregon je postao predsednika 1920. i postigao je široki konsenzus, sem sa reakcionarnim klerikalcima i veleposednicima. Od tada traju samo sporadični sukobi. Od 1910. do 1921. poginulo je 900.000 ljudi u Meksičkoj revoluciji.
Posle revolucije[uredi | uredi izvor]
Institucionalna revolucionarna partija (PRI)[uredi | uredi izvor]
Predsednik Meksika tokom 1929. general Plutarko Elijas Kaljes osniva Institucionalnu revolucionarnu partiju, koja vlada do kraja XX veka. Uspostavlja se novi tip sistema. Nastaje potpuni politički monopol. Sve do 1988. partija nije izgubila nijedno mesto u senatu. Senat je bio 100% u rukama revolucionarne partije. Tek je jula 2000. Vinsent Foks postao prvi predsednik, koji dolazi na vlast, a nije iz PRI.
Predsednici Kardenas i Kamačo[uredi | uredi izvor]
Cela naftna industrija i proizvodnja i distribucija struje je nacionalizovana 1938. tokom vladavine predsednika Lazara Kardenasa. Započeo je zemljišne reforme, delio je besplatne udžbenike i primio je španske izbeglice iz Španskog građanskog rata.
Manuel Avila Kamačo počinje predlagati stvaranje povoljnijih uslova za strane investicije. Zamrznuo je plate, proganjao je štrajkaše.
Meksički ekonomski pad i rast[uredi | uredi izvor]
Meksiko je posle revolucije prolazio težak period svetske ekonomske krize. Posle 1945. godine zemlja je dostizala relativno dobar ekonomski rast, ali nekoliko puta je zemlja dolazila na ivicu ekonomskog kolapsa, koji je dovodio do nemira. Ekonomska kriza je bila 1976, pa opet 1982, kada su banke nacionalizovane i optužene za ekonomske probleme zemlje. Tokom 1994. posle devalvacije pezosa dolazi do ekonomske krize i najgore recesije posle 1945. godine. Ekonomska kriza izazvala je demonstracije u Meksiku i pobunu zapatista u oblast Čjapas .
Meksiko je 1994. godine postao član NAFTE, severno-američkog udruženja slobodne trgovine. Od tada je trgovina sa SAD i Kanadom povećana tri puta.
