Ozren (Bosna i Hercegovina)

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Ozren.

Ozren
Ozren i rijeka Prenja
Geografske karakteristike
Najviša tačka	Ostravica
Ndm. visina	918 m
Koordinate	44° 35′ 26″ S; 18° 16′ 57″ I
Geografija
Ozren
Države	Bosna i Hercegovina
Regije	Republika Srpska [[Federacija Bosne i Hercegovine]]
Oblast	Bosna

Ozren je planina u Republici Srpskoj, na sjeveru Bosne i Hercegovine, u pojasu nižih planina. Smještena je između rijeke Bosne na zapadu i rijeke Spreče na sjeveru. Na jugu se proteže uz rijeku Krivaju i spaja se sa planinom Konjuh, dok se istočni obronci spuštaju na Modračko jezero. Geografski prostor Ozrena je podjeljen između entiteta Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine.

Dio planine u Srpskoj se nalazi na području grada Doboja i opštine Petrovo, a dio u Federaciji na području opština Maglaj, Zavidovići, Lukavac i Gračanica. Najviši vrh planine se nalazi na području grada Doboja, u Republici Srpskoj.

Ime

Prema legendi bosanska kraljica Katarina Kosača Kotromanić je, popevši se na vrh Ozrena, oduševljena ljepotom krajolika, rekla: „Mili Bože, lijepa obazarja”. Tako je od riječi obazarje koja ima isto značenje kao i ozaren, nastao naziv Ozren.

Istorija

Početak nastanjivanja Ozrena, Vozuće i Gostovića krije se daleko u vjekovima. Prve pisane vijesti su tek iz 16. vijeka. Druga vrsta spomenika su materijalni ostaci, koji do sada nisu ozbiljnije arheološki istraživani.

Nesumnjivo je da je u predistorijsko i srednjovjekovno doba ovdje bilo života, kao što je to bilo u susjedstvu, preko rijeke Bosne i Spreče (lokaliteti Novi Šeher i okolina Doboja). Kraj obiluje mnogim gradinama, što upućuje na predistorijske tragove; takođe je mnogo i crkvina, a što opet kazuje da je riječ o ostacima iz rimskog doba.

U selu Gradina, jedan lokalitet se zove Crkvina, a vis u neposrednoj blizini Gradić, zaselak sela Borovci se, takođe, zove Crkvina. Na jednom od brda iznad Stoga su ostaci utvrđenja Grada (Gradine), neposredno pod Gradom je Pazarište, a blizu su i Kaursko brdo i Gradac.

U Gostoviću je Kaursko gumno, a pored Grabovačkog potoka Gradina; mjesto u selu Kućice zove se Staro Gradište, a tu je, takođe, vis Gradac.

Mnoge su starine ovoga kraja za koje se može reći da su iz Srednjeg vijeka; to su, uglavnom, groblja sa stećcima. Samo je na jednom stećku (Selo Banovići) sačuvan natpis.

Stećke, kao svjedoke toga vremena, nalazimo na cijelom prostoru Ozrena, Vozuće i Gostovića. Narod ih obično zove „mramor”, a pripisuje ih Grcima, Jevrejima ili divovima.

Vjeruje se da je Grke iz ovih krajeva otjerala dugogodišnja zima. Ovakvih grobalja ima u selu Bakotiću, na Đeralskom brdu ih je veći broj, ima ih u Donjoj Paklenici na više mjesta, nalazimo ih u Ševarlijama, zatim kod škole u Donjem Rakovcu, na molitvištu u Gornjoj Brijesnici, na Pocjelovu, u Gostoviću i još na mnogim drugim lokalitetima.

Da imena pojedinih naselja ovoga kraja potiču iz daleke prošlosti govori nam naziv vrela Perun ispod planine Ozren, koji je, po svemu sudeći, preuzet iz staroslovenske mitologije. Dva naselja ispod sjeverne padine Ozrena zovu se Kakmuž i Boljanić, oba naziva postoje u istočnoj Hercegovini, što najvjerovatnije upućuje na stari zavičaj ovdašnjeg stanovništva.

U dolini Krivaje, u naselju Hrge, nađeni su bronzani predmeti, kojima se potvrđuje da su još u pradavna vremena ovi prostori bili naseljeni stanovništvom sa visokim stepenom materijalne kulture. Mnogo je predanja i legendi, koje predio vezuje za starine. Takvo je i predanje o imenu planine Klek u Gostoviću, koje se dovodi u vezu sa vremenom čuvene Marije Terezije.

Legenda, naime, govori da je takva valičina, kao što je austrijska carica klekla zadivljena ljepotom krajolika, i tako osta Klek. I naziv planine Udrim potiče iz predslovenskog doba.

Prve pouzdane vijesti o prilikama u ovome kraju su iz 16. vijeka. Godine 1503. u tursko-ugarskom ugovoru o miru pominje se Maglaj, kao važnije utvrđenje na turskoj strani, iz čega se može zaključiti da je Maglaj, kao grad postojao i ranije. Od tada, Maglaj se pominje kao važnije mjesto i upravno središte.

Iz pomenutoga vremena su i prve vijesti o maglajskim Srbima. Ferdinand I Habzburški, kao ugarski kralj, spremao se 1529. godine za rat protiv Turaka, te je tražio oslonac kod domaćih narodnih vođa da se i oni dignu, obećavajući im nagradu. Tako je on tada pisao i Žarku od Maglaja, i Jurašinu od Žepča, i nekom vojvodi Hasanu. Da li su Žarko i njegovi Srbi bili potomci kakvih skorašnjih doseljenika, koje su tek doveli Turci, ili su bili predstavnici starog, autohtonog stanovništva, o tome se pouzdano ne može ništa reći.

Srbi su u 16. vijeku u ovom kraju bili mnogobrojniji i napredni, te u drugoj polovini vijeka podižu manastir Ozren, a u njegovoj daljoj okolini i manastire Vozućica i Gostović. U natpisu o građenju manastira Ozren 1587. godine sačuvano je ime popa Jakova, koji je bio od plemena Marića, o kojima, inače, nema više tragova. Srba iz 16. vijeka vremenom je nestajalo; iseljivani su i stradali u epidemijama i ratovima, a na njihova mjesta su dolazili drugi, tako da među današnjim stanovnicima najvjerovatnije uopšte nema starosjedilaca.

Malo je vijesti o zbivanjima iz 17. vijeka, ali ih ipak ima, a one nam govore o tadašnjim etničkim prilikama. Godine 1609. dovršeno je živopisanje manastira Ozren, što je veoma skup posao, a to svjedoči da je kraj tada bio bogat i napredan. Manastir je, zajedno sa cijelom okolinom, živio u blagostanju do austrougarskog rata 1683—1699. godine, koji će teško pogoditi cijeli kraj. Iz tog vremena je pomen na rod Komnenovića, koji je odselio u Toplu (Boka), gdje je stigao preko Banjana.

Značajan uticaj na nacionalnu strukturu imali su i austro-turski ratovi 1716—1718. i 1736—1739. godine. Tokom ovih ratova Austrijanci su dva puta osvajali Maglaj. Najznačajnija epizoda u ratu 1683—1699. godine bila je provala austrijske vojske pod princom Eugenom Savojskim dolinom Bosne do Sarajeva 1697. godine. Povlačenjem iz Bosne, princ je sa sobom poveo mnoge katolike, koji su polagali velike nade u uspjeh austrijske vojske i pomagali je, te su se time zamjerili Turcima.

Manjih seoba iz Bosne bilo je već početkom pomenutih ratova, a tekle su prema Dalmaciji, Slavoniji, Sremu i Bačkoj. Seobom iz 1697. godine katolika iz doline Bosne je, uglavnom, nestalo (ostala je samo jedna porodica Antolovića na Visu iznad Bakotića). Vijesti iz toga vremena su rijetke i šture, ali sudeći po činjenici da su stradali mnogi manastiri, kako pravoslavni, tako i katolički, na širem prostoru, može se bez sumnje reći da je riječ o teškom i nestabilnom periodu. Dok se broj hrišćana, uopšte, smanjivao, broj muslimana se osjetno povećavao. Pošto je Turska izgubila Ugarsku i Slavoniju, iz tih zemalja muslimani su se povlačili u Bosnu, a mnogi od njih su naselili sela oko rijeke Bosne, Krivaje i Spreče.

Jedini pouzdan podatak iz toga doba je o selu Maglajani i Lijevče polju, koje se pominje pod tim imenom 1718. godine. Po jednom opisu Bosne iz 1716—1718. godine Maglaj je nevelika tvrđava i ima pograđe od oko 50 kuća, na planini Ozrenu je istoimeni manastir, planina je gusto naseljena i to uglavnom pravoslavnim življem, a pominju se i manastiri Vozuća i Gostović.

Tokom 17. vijeka, a poslije pomenutih ratova, nije bilo većih ratnih stradanja, ali su epidemije kuge zatirale mnoga ognjišta. Bosnu je kuga u 18. vijeku pohodila nekoliko puta. Narodno predanje govori da su Srpska Rječica i Trbuk prije kuge bila muslimanska naselja, a da su muslimani iz Donje Paklenice odselili u selo Šije, preko rijeke Bosne. Tada je, vjerovatno, stradalo i srpsko stanovništvo na Ozrenu, neki su se odselili, a neki pomrli, ali ipak nije došlo do narušavanja etničke strukture, jer su i novonaseljeni bili pravoslavci iz Stare Hercegovine. Među ozrenskim Srbima uopšte nema starosjedilaca, rijetki su rodovi, koji o sebi i misle da su stranci, a njihove tvrdnje su nejasne. I najbolje očuvana predanja o porijeklu ne sežu dublje od 18. vijeka.

Manastiri na Ozrenu

Manastir u Vozućoj se u pisanim izvorima prvi put javlja 1617. godine, a iz tog vremena je, s obzirom na način gradnje, vjerovatno i manastir Gostović. Pošto manastir Vozuća datira iz prve polovine 17. vijeka, za očekivati je da je u to doba u njegovoj okolini bilo i većih naselja.

Iz tog vremena je i legenda o Klisur Vojvodi, čije ime se vezuje za gore i tjesnace Vozuće i Gostovića, i o njegova dva sina Žeravici i Plamenici, koji su tuda četovali, presretali Turke, branili slabe i nejač, a često dolazili u sukob sa pridošlicama zbog djevojaka. S obzirom da su po stilu i načinu gradnje ovdašnji manastiri veoma slični, njihov nastanak vezuje se za srpskog kralja Dragutina Nemanjića, tadašnjeg vladara Župe Usora i Soli. Iako je u narodu ostalo ovo tumačenje, postoji velika vjerovatnoća da su mit o Nemanjićima donijeli sa sobom doseljenici iz Stare Hercegovine.

Poslije 1628. godine nema nikakvih pomena o Vozućoj sve do početka 18. vijeka. U to vrijeme je živjelo u manastiru u Vozućoj mnogo kaluđera, koji su obrađivali mnogo zemlje. Njihov posjed sačinjavala su naselja Vozuća, Miljevići, Vukovine i Osječani. U Osječane su doselili muslimani, u Vukovinama su, takođe, živjeli muslimani, ali poslije kuge su se naselili pravoslavci. Stanovnici tih sela su rano prešli na islam da bi se oslobodili nameta.

Poslije propasti manastira, manastirska zemlja je neko vrijeme bila bez gospodara, dok je nije prisvojio Sefer-paša iz Crne Rijeke, a potom je došla u ruke Osman-paše Gradaščevića, a zatim je 1891. godine bila prodana sarajevskim agama Ćomari i Softiću.

Gosotovićki manastir i život oko njega su pominjani još 1716—1718. godine. Ubrzo iza toga manastir je propao, što je vjerovatno bila posledica krupnijih promjena u Osmanskom carstvu krajem 17. vijeka i početkom 18. vijeka i velikih stradanja, koja su tada zadesila hrišćane u Bosni.

Poslednje srpsko stanovništvo Ozrena, Vozuće i Gostovića uglavnom se naselilo iz Hercegovine i Crne Gore. To je, uglavnom, tačno, ako se i za doseljenike iz Vrhovine (okolina Jajca i Kotor Varoši) uzme da su starinom Hercegovci i Crnogorci. Tih doseljenika ima na zapadnim padinama Ozrena.

Manastir Svetog Nikole na Ozrenu je centar vjerskog i duhovnog života Srba u slivu srednjeg toka rijeke Spreče i područja planine Ozren. Prvi pisani podatak o sadašnjoj crkvi manastira Ozren potiče iz 1587. godine. Radovi na građi ove crkve, koja po svojim arhitektonskim osobinama pripada šesnaestom vijeku, počeli su vjerovatno poslije 1557. godine kada je, dolaskom patrijarha Makarija Sokolovića na presto srpske patrijaršije u Peći, uspostavljeno normalno organizaciono stanje u srpskoj crkvi i počela obnova crkava i manastira.

Stanovništvo Ozrena i njihovo porijeklo

Geografska cjelina Ozrena, je administrativo i teritorijalno podijeljena u okvirima predratnih opština: Doboj, Gračanica, Lukavac, Banovići, Zavidovići i Maglaj.

Nakon što je opustio manastir Vozuća, nestalo je i pravoslavnog življa iz njegove okoline, a na njegovo mjesto su se doseljivali muslimani iz tuzlanskog kraja (u sela Donja Gosovica, Ribnica i Osječani). Ovo je uslovilo krupne promjene; nekadašnja pravoslavna manastirska sela Osječani i Vukovine postala su u cjelosti muslimanska. Pravoslavce su iz Gosovice, takođe, protjerali muslimani, a oni prijeđoše u Bare. U naselju Kućice (Gostović) takođe su se naselili prognanici iz Vozuće. Na Kapetanovom brdu, sa desne strane Krivaje, doseljavali su se pravoslavci iz Podkočarina u Vozućoj.

Dok su se jedni selili, drugi su dolazili, tako da je u Vozućoj i bližoj okolini bilo doseljenika iz Hercegovine i Banje Luke. Selo Predrazi je prije kuge, poslije koje su ostale samo dvije kuće, bilo muslimansko, pa su age i begovi u opustjelo selo naseljavali pravoslavce sa svih strana. U Vozućoj se održalo i nešto staroga stanovništva.

Napuštanje i rušenje manastira Gostović nije bilo niti posljedica, niti uzrok raseljavanja, niti je poremetilo strukturu stanovništva, kao što je bio slučaj sa Vozućom.

Pravoslavno stanovništvo se održalo i ojačalo novim doseljenicima iz Hercegovine i drugih oblasti. Vremenom je doseljenika bilo sve više, pa su prevladali gostovićkim prostorom.

Rodovi porijeklom iz Crne Gore i Hercegovine činili su više od polovine ukupnog stanovništva Ozrena, Vozuće i Gostovića, mada nisu svi direktno ovamo dolazili, nego poslije kraćeg ili nešto dužeg zadržavanja na drugim prostorima.

Relativnom udaljavanju od starozavičajnih običaja kumovala je veća udaljenost, kao i doseljavanje u manjim grupama i u dužem vremenskom razdoblju. Sasvim malo se zna o životu ranijeg srpskog stanovništva, kao i šta su sadašnji Ozrenci, Vozućani i Gostovićani mogli da naslijede od njih.

Iz turskog doba poznati su i putni pravci (drumovi), koji su presijecali ovaj kraj. Svakako je od najvećeg značaja onaj, što je, izbjegavajući dolinu Bosne, išao do Sarajeva, preko Vareša, pored manastira Gostovića i Vozuće, i dalje, preko Puračića, Mosorovca za Tuzlu. Drugi značajni put vodio je iz Maglaja, preko Krčmarice, za Gračanicu, odakle se jedan pravac odvajao, preko Mičijevića i Milina Sela, za Puračić. Postojao je, takođe, i put uz Rakovačku rijeku, preko Omerove vode i Tumara, za Tuzlu.

Značajno je pomenuti i dvije škole, i to u Vozućoj, koja je, zalaganjem popa Serafijana Stakića, počela sa radom 1856. godine. Zauzimanjem popa Jefte Blagojevića, uz obnovljenu manastirsku crkvu, izgrađena je i školska zgrada 1857. godine. Škola je potom prenesena u Hrge, koja je kasnije prerasla u vozućku osnovnu školu.

Druga škola je bila pri manastiru Ozren, a počela je sa radom 1856. godine. Prvi učitelj u njoj bio je Danilo Blagojević. Dugo godina škola je bila jedino mjesto gdje su Ozrenci sticali pismenost i obrazovanje. Danas se širom svijeta nalaze mnogi poznati i uspješni ozrenci. Poznato je da je i veliki broj ozrenaca kolonizovao Vojvodinu i Slavoniju. Poznati su takođe ozrenci u Borovu Selu, Deronjama. Danas se veliki broj ozrenaca nalazi u Brčkom, Bijeljini i Zvorniku. Dovoljno je pomenuti neke od njih: Vuk Perušić, Radislav Maksimović, Nemanja Spasojević, Milan Stankić, dr Mitar Perušić i drugi.

Ozren poslije završetka Turske vladavine

Odmah po prestanku turske vladavine 1878. godine, razvoj cijele Bosne krenuo je u drugom pravcu. I kod ozrenskih, vozućkih i gostovićkih Srba počele su se uočavati krupne promjene, što je imalo za posljedicu i slabljenje njihovog etničkog jedinstva. Izgradnja novih puteva, a posebno pruga dolinama Bosne, Spreče i Krivaje dovela je do naglih promjena u životu i radu lokalnog stanovništva. Dotadašnje stočarsko-ratarsko stanovništvo počelo se zapošljavati po tek osnovanim firmama u Doboju, Maglaju, Zavidovićima, Gračanici itd. Nastalo je naglo spuštanje porodica iz brda u polja, bliže komunikacijama, tako da su pored puteva nastali nizovi kuća i mnogi novi zaseoci u poljima, a posebno oko željezničkih stanica. Počela je i industrijska eksploatacija šuma, a nju je pratilo podizanje pogona za preradu drveta u Zavidovićima i Maglaju. Otvoreni su i kamenolomi u Lipcu i Ševarlijama, a u Petrovu prvi rudnik.

U to nemirno doba ovdašnji Srbi su pozivani u razne armije, u koje su se, htjeli ili ne htjeli, morali odazivati, ali su, ipak, smogli snage i načina da učestvuju i u balkanskom i Prvom svjetskom ratu. Tako je na proboju Solunskog fronta učestvovalo oko 400 Ozrenaca, Vozućana i Gostovićana.

Na demografske prilike bitno je uticao i prirodni priraštaj stanovništva. Na prvom mjestu su se dijelile porodične zadruge, te su jedni ostajali na očevinama, a drugi su se saseljavali kraj puteva i pruga, a sa druge strane, porast stanovništva u starim selima uticalo je na potrebu gradnje crkava, pa su tako nicale nove crkve u Bočinji, Boljaniću, Tumarama, Stogu i Puračiću. Njima treba dodati i crkve u Doboju, Gračanici, Zavidovićima, Žepču i Tuzli, koje je posjećivalo stanovništvo okolnih sela. Tako su crkve ovdašnjih manastira prestale da imaju onu ulogu, koju su imale u životu Srba u tursko doba. Manastiri više nisu bili središta okupljanja lokalnog stanovništva. Uticaj vjere i crkve u narodnom životu je slabio. Saobraćaj ljudi i dobara dolinom rijeka uglavnom je obilazio nekadašnje centre, pa su stari putevi zarastali i gubili svaki značaj. Te promjene su imale za posljedicu da se već krajem 19. vijeka počelo razbijati i administrativno jedinstvo ovog prostora, što se naročito probudilo i pojačalo pred Drugi svjetski rat. Tako je cijeli kraj već u Austrougarsko doba bio podijeljen na četiri sreza: dobojski, tuzlanski, maglajski i zenički.

Ova se podjela još više probudila podjelom na opštine poslije Drugog svjetskog rata. Te promjene su uticale na raspadanje etničkog jedinstva ovdašnjih Srba. Prvo se to očitavalo u nošnji, običajima, a poslije u svemu onome, što je stanovništvo na ovome prostoru vjekovima činilo jednim i posebnim. Od tada ovaj narod ima samo jedno zajedničko, a to je nevolja, koja ga samo ona čini jedinstvenim.

Vrhovi

• Najviši vrh je Velika Ostravica (918 m), opština Petrovo.
• Kraljica (883 m), opština Petrovo.
• Mala Ostravica (853 m), opština Petrovo.
• Gostilj (773 m), opština Doboj, proglašeno za Zaštićenu zonu Gostilj krajem decembra 2021. godine.

Kraljica

Na vrhu Kraljica se nalazi spomenik posvećen poginulim vojnicima Vojske Republike Srpske, koji su stradali 7. septembra 1995. tokom NATO bombardovanja.

Manastir Ozren

Glavni članak: Manastir Ozren

Planina Ozren je poznata po manastiru Srpske pravoslavne crkve posvećenom Svetom Nikoli, koji se naziva i manastir Ozren.

Ozrenski maraton

Opština Petrovo svaka godine tradicionalno organizuje Ozrenski planinarski maraton čiji je medijski pokrovitelj Radio-televizija Republike Srpske. Maraton se održava prvog vikenda mjeseca juna a veče prije starta održava se takmičenje u spremanju najboljeg kotlića. Domaćin maratona je Planinarsko društvo „Ozren-Kraljica 883” Petrovo.

Prezentacija u Muzeju u Doboju

Prezentacija u Muzeju u Doboju

U prirodnjačkom odjeljenju Muzeja u Doboju od 2022.godine dio stalne postavke je i dio prezentacije posvećen planini Ozren i njenim endemskim, rijetkim, zaštićenim i ugroženim vrstama. Identifikovane su sljedeće vrste u tim kategorijama a to su (edukativna tabla Muzeja u Doboju):

• Gorski javor (Acer pseudoplatamix),
• Divlja jabuka (Malus sylvestris),
• Divlja kruška (Pyrus pyraster),
• Divlja trešnja (Prunus avison),
• Brekinja (Sorbus torminalis),
• Jarebika (Sorbus aucuparia),
• Siva joha,
• Božikovina,
• Crvena zova,
• Trava iva,
• Crvena lisičina,
• Blagajev likovac,
• Veprina mekolisna,
• Divlja mačka,
• Tvor,
• Kuna bjelica,
• Kuna zlatica,
• Jazavac,
• Crna žuna,
• Krkuša,
• Klenić i
• Potočni rak.

Tu je i suvi preparat vuka kao predstavnik faune planine Ozren.

Stručni kadar Muzeja u Doboju je dao veliki doprinos očuvanju kulturnog, istorijskog i prirodnog nasljeđa planine Ozren. Posebno se izdvajaju rad na proglašenju berbe trave Ive dio nematerijalnog naslijeđa Uneska i Zaštićene zone Gostilj.

Vidi još

• Manastir Ozren
• Orlovo jezero
• Goransko jezero
• Berba iva trave na planini Ozren
• Trava iva
• Regionalni muzej u Doboju

Galerija

• 
• 
• 
• 

Spoljašnje veze

• Ozren na otvorenom (jezik: engleski)
• Branje trave ive na Ozrenu na listi Uneska („Politika”, 4. decembar 2018)