Istra

Za druge upotrebe, pogledajte Istra (višeznačna odrednica).

Mapa Istre

Istra (ital. Istria, lat. Histria) je najveće jadransko poluostrvo površine 3.476 km² i koje se nalazi na severoistočnoj obali Jadrana. Najvećim delom se nalazi u Hrvatskoj (90%) i Sloveniji, dok se područje oko mesta Milje nalazi u Italiji. Položaj Istre između Tršćanskog i Kvarnerskog zaliva, odnosno Jadranskog mora i srednje Evrope omogućili su razvoj velikih gradova Trsta, Kopra, Pule, Rijeke, brodogradilišta, intenzivnog saobraćaja, te evropski značajnog turističkog kompleksa.

Geografija

Tipični istarski krajolik

Geografska granica Istre prema severu je planinski lanac Ćićarija, a prema istoku hrbat Učke (tako da npr. Opatija nije deo Istre nego Kvarnera).

Zapadna obala Istre je plića i bolje razvedena, dok je istočna strma i slabije naseljena. Istra se obično deli na tri dela:

• Crvena Istra (zapadna obala), gde prevladava crveno-smeđa zemlja (crvenica)
• Siva Istra (središnja Istra), zbog sivog glinenastog tla i
• Bela Istra (padine Učke i istočni deo poluostrva) zbog kamenitog tla.

Važni gradovi i opštine u Istri su Pula, Pazin, Poreč, Rovinj, Umag, Labin, Buzet, Motovun, Kopar, Piran itd.

Istorija

Istra u sastavu starorimske oblasti Venetija i Histrija (lat. Regio X Venetia et Histria)

Naziv „Istra“ potiče od ilirskog plemena Histri, koje je živelo u tom području. Rimljani su Istru osvojili nakon dva vojna pohoda - 221. p. n. e. i 177. p. n. e.

Iako je prvobitno bila deo rimskog Ilirika, za vreme vladavine cara Avgusta uključena je u administrativnu strukturu Italije, postavši deo upravne oblasti koja je nosila naziv: Venetija i Histrija (lat. Regio X Venetia et Histria).

Nakon podele Rimskog carstva (395) pripala je zapadnom delu, a nakon propasti Zapadnog rimskog carstva (476) bila je pod vlašću Odoakara, a zatim je oko 489. godine potpala pod vlast Ostrogota.

Grb istarske markgrofovije

Istra je 539. godine potpala pod vlast Vizantijskog carstva, a potom je uključena u sastav Ravenskog egzarhata. Tokom razdoblja vizantijske vlasti, Istrom je upravljao lokalni namesnik koji je nosio titulu magister militum. U periodu od 6. do 8. veka, u vizantijsku Istru su sa zapada često upadali Langobardi, a sa istoka Avari i Sloveni, tako da je opseg vizantijske vlasti vremenom sveden na priobalni pojas sa gradovima, dok su istočne oblasti u unutrašnjosti Istre zaposeli Sloveni. Vizantijska Istra je opstala sve do 788. godine, kada je potpala pod franačku vlast.

Nakon toga Istrom je vladao niz franačkih i nemačkih grofova i markgrofova, a zatim i akvilejski patrijarsi. Primorsku oblast sa gradovima vremenom je zaposela Mletačka republika, tako da je taj deo postao poznat kao Mletačka Istra (ital. Istria Veneta), dok je preostali deo u unutrašnjosti (Markgrofovija Istra) pripadao različitim feudalnim gospodarima.

Istra u sastavu Austrijskog primorja

Mletačka Istra je 1797. godine po slovu mirovnih ugovora u Leobenu i Kampoformiju pripala Habzburškoj monarhiji. Nakon sklapanja Požunskog mira krajem 1805. godine, Istra je 1806. godine uključena u sastav napoleonske Kraljevine Italije, a potom se od 1809. do 1813. godine nalazila u sastavu francuskih Ilirskih pokrajina. Zatim je kao deo Austrijskog primorja bila u sastavu Austrijskog carstva (1813-1867) i Austrougarske monarhije (1867-1918).

Nakon Prvog svetskog rata, Istru je krajem 1918. godine zaposela Italije, a to stanje je ozvaničeno Rapalskim ugovorom (1920), što je bilo u skladu sa ranijim teritorijalnim obećanjima, koja su Italiji data Londonskim ugovorom iz 1915. godine.

Za vreme italijanske vlasti (1918-1945), Istra se počevši od 1923. godine nalazila u sastavu novostvorene Pulske pokrajine (ital. Provincia di Pola).

Istru je 1945. godine zaposela vojska nove Jugoslavije, nakon čega je oblast uključena u sastav FNRJ i podeljena između jugoslovenskih federalnih jedinica Hrvatske i Slovenije. To stanje je ozvaničeno Parsikim mirovnim ugovorom (1947), Londonskim sporazumom (1954) i jugoslovensko-italijanskim Osimskim sporazumom (1975). Od raspada SFRJ (1991-1992), Istra se nalazi u sastavu samostalnih država Hrvatske i Slovenije.

Demografija

Postepeno sužavanje opsega istriotskog jezika tokom 19. i 20. veka

Većina stanovnika Istre govori čakavskim narečjem. U gradovima zapadne obale ljudi se podjednako dobro služe i italijanskim jezikom. U istim naseljima postoji stanovništvo koje govori autohtonim romanskim jezikom - istriotskim.

Istrorumunska sela u istočnom delu Istre

Na istoku Istre, podno Ćićarije, žive Istrorumuni, odnosno Ćići, stanovništvo romanskog porekla koje govori posebnim istrorumunskim jezikom.

Na prostoru Istre može se izdvojiti deo u sastavu Hrvatske koji obuhvata oko 90% Istarskog poluostrva iu kojem žive većinom Hrvati sa oko 75% stanovništva dok je od manjina najbrojnija italijanska Italijani, 7% a ostatak razni drugi narodi .

Istra u sastavu Slovenije obuhvata oko 9% Istarskog poluostrva, a Slovenci su apsolutno većinsko stanovništvo.

Istra u sastavu Italije obuhvata manje od 1% površine Istre i obuhvata svega dve male opštine kod Trsta od kojih su u jednoj većinski Slovenci au drugoj Italijani.

Demografska istorija

Za vreme austrougarske vlasti u 19. veku, stanovništvo Istre su najvećim delom činili: Hrvati, Italijani (uključujući i Istriote) i Slovenci, a među manjim grupama su bili Nemci, Istrorumuni (istočnoistarski Vlasi, odnosno Ćići) i Srbi.

Prema austrijskom popisu iz 1910. godine, od ukupnih 404.309 stanovnika Istre, 41,6% govorilo je hrvatski, 36,5% italijanski, 13,7% slovenački, 3,3% nemački i 0,2% rumunski jezik. Tada su na zapadnoj obali Istre uglavnom živeli Italijani (uključujući i Istriote), dok su drugi delovi uglavnom bili naseljeni Hrvatima i Slovencima.

U drugoj polovini 19. veka došlo je etničkih konflikta, jer je italijanski pokret želeo da ujedini Trst i Istru sa Italijom, dok su Slovenci i Hrvati želeli drugačija politčka rešenja. Konflikt je bio i klasnog karaktera, jer su Italijani živeli uglavnom u gradovima, dok su Slovenci i Hrvati živeli u seoskim područjima Istre.

Po završetku Drugog svetskog rata Istra je postala deo Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Partizani su 1945. godine pobili mnoge Italijane bacivši ih u fojbe. Govori se o hiljadama bačenih u kraške jame. U prvih nekoliko godina nakon rata je Istru napustilo nekoliko desetaka hiljada stanovnika (oko broja još uvek ne postoji saglasnost među istoričarima), mahom Italijana, koji se dele na „ezule“ i „optante“. Ezuli su izbeglice koje su otišle odmah nakon rata, a optanti su oni koji su odabrali (optirali) da odu iz Jugoslavije, a Italija se obvezala da će brinuti za njih. Veliki broj ljudi koji su odlazili iz Istre samo su se privremeno zadržavali u Italiji i kasnije kretali u druge zemlje.

Pula je bila većinski italijanski grad. Između decembra 1946. i septembra 1947. grad je napustilo 28.000 od 32.000 stanovnika.

Uprkos tome, Istra je uspostavila tradiciju etničke tolerancije i premda se većina stanovnika danas izjašnjava kao Hrvati (stanovništvo je u stvari dosta izmešano), jak je osećaj regionalne pripadnosti. Danas je italijanska nacionalna manjina malobrojna (čini oko 5% stanovništva). Stanovnici imaju pravo da govore italijanskim ili hrvatskim jezikom (slovenačkim u slovenačkim delovima Istre) u javnim ustanovama.

Turizam

Istarski vinogradi

Počeci razvoja istarskog turizma uočljivi su već u doba rimske imperije, a vrhunac dostiže 1988-89. godine, a i sada poslednjih godina. U početku (rimsko doba) izgrađena su zdanja kao što je Vespazijanov amfitetar u Puli iz 1. veka koji je služio za zabavu građanima i turistima, a mogao je da primi oko 20.000 gledalaca. Osim toga drevni Rimljani, poznati po uživanju u čarima života, za svoju razonodu i odmor sagradili su mnogobrojne vile na priobalju, npr. na Brionima, današnjem nacionalnom parku.

Geografski položaj Istre u blizini glavnih kopnenih i pomorskih puteva središnje Evrope i ugodna sredozemna klima, blizina toplog mora i bogatstvo pitomih prirodnih lepota su najveći razlog razvoja turizma na ovim područjima.

Početke savremenog turizma nalazimo u ranim godinama 19. veka. U vremenu Austrougarske monarhije sve više bujaju turistički sadržaji: hoteli, pansioni, ugostiteljski lokali, morska i termalna kupališta, niču duž cele obale. Gradovi Portorož, Umag, Poreč, Rovinj, Pula s Brijunskim otokom na zapadnoj obali pa do Rapca i Lovrana na istoku, razvijaju se u prave turističke gradove. Preduzetnici sve više ulažu u istarski turizam. Ako izuzmemo razdoblja Prvog i Drugog svetskog rata, te rata tokom 1990-ih, koji Istri nije naneo razaranja (ali svakako stagnaciju), trend razvoja i sadržajnog obogaćivanja istarskog turizma se nastavlja.

Današnja turistička Istra obiluje mnoštvom najraznovrsnijih turističkih kapaciteta i sadržaja od onih na njenom obalnom, primorskom delu, do onih sve aktuelnijih i traženijih u unutrašnjim ruralnim područjima. Osim već poznatog stacionarnog turizma u mnogobrojnim hotelima, apartmanskim naseljima, kampovima, privatnim smeštajima, danas se u Istri sve više razvija nautički turizam, kongresni, izletnički, lovni i ribolovni, agroturizam, kulturni, etno-gastronomski, sportsko-rekreacioni, ronilački, konjički i ekološki turizam.

Zanimljivosti

• U Istri se nalazi najmanji grad na svetu prema Ginisovoj knjizi rekorda. Grad Hum ima samo 23 stanovnika.

Galerija

Pogled na Koper Motovun Rovinj Porečka riva Panorama Pule Amfiteatar u Puli Rt Kamenjak blizu Pule Limski kanal

Vidi još

• Istarska županija
• Istrorumuni
• Istrorumunski jezik
• Istriotski jezik

Literatura

• Bileta, Vedran (2014). „Remapping the Socio-political Landscape on the Fringes of an Imperium: The End of Byzantine Histria”. Landscapes of Power: Selected Papers from the XV Oxford University Byzantine Society International Graduate Conference. Oxford: Peter Lang. str. 111—124. 
• Bileta, Vedran (2017). „At the Crossroads of Late Antiquity and Early Middle Ages - The Rise and Fall of the Military Elite of Byzantine Histria”. Annual of Medieval Studies at the Central European University. 11: 100—123. 
• Buršić-Giudici, Barbara (2018). „L'istrioto ieri, oggi e domani: Una lingua minoritaria e in via di estinzione”. Jezici i kulture u vremenu i prostoru: Tematski zbornik. 7 (1). Novi Sad: Filozofski fakultet. str. 57—64. 
• Vicelja-Matijašić, Marina (2005). „Byzantium and Istria: Some Aspects of Byzantine Presence in Istria” (PDF). Acta Histriae. 13 (1): 185—204. 
• Goldstein, Ivo (1992). Bizant na Jadranu od Justinijana I. do Bazilija I. Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest. 
• Jurkić-Girardi, Vesna (1988). „Istria in the Context of the 10th Italic Region "Venetia et Histria" as a Border Area of the Roman Empire”. Balcanica. 18-19 (1987-1988): 109—114. 
• Katunar, Daniela (2008). „Istrorumunji - jezik i zajednica”. Diskrepancija. 9 (13): 81—94. 
• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Tejlor, Alen (2001). Habzburška monarhija 1809-1918: Istorija Austrijske carevine i Austrougarske. Beograd: Clio. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Flora, Radua (1962). „Prilog pitanju klasifikacije istrorumunskog”. Južnoslovenski filolog. 25 (1961-1962): 329—353. 
• Haas, Arthur G. (1963). Metternich, Reorganization and Nationality, 1813-1818: A Story of Foresight and Frustration in the Rebuilding of the Austrian Empire. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 

Spoljašnje veze

• Turistički portal Istre
• IstriaNet
• Poznati Istrani
• Istra novosti
• Istra online
• Virtualna Istra
• Istra
• Piemonte d'Istria Community (it.)