Karipsko more

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Mapa Centralne Amerike i Karipskog mora

Karipsko more (šp. Mar Caribe; franc. Mer des Caraïbes) odvojeno je od Atlantskog okeana ostrvima Kariba koja se protežu u luku od Meksičkog zaliva pa gotovo do Venecuele. Karipsko more se nalazi u tropskom području zapadne hemisfere. Ono je ograničeno Meksikom i cenralnom Amerikom na zapadu i jugozapadu, na severu Velikim Antilima počevši od Kube, na istoku Malim Antilima, i na jugu severnom obalom Južne Amerike. Karipsko more, kao i karipska ostrva dobili su ime po Karibima, narodu koji su španski osvajači po svom dolasku zatekli na Malim Antilima.

Celokupna oblast Karipskog mora, brojna ostrva Zapadne Indije, i susedne obale, se kolektivno nazivaju Karibima. Karipsko more je jedno od najvećih mora i ima površinu od oko 2.754.000 km² .[1][2] Najdublja tačka mora je Kajmanska brazda, izmeću Kajmanskih ostrva i Jamajke, koja je 7.686 m (25.220 ft) ispod nivoa mora. Karipska obala ima mnogo zatona i zaliva: Gonavski zaliv, Venecuelanski zaliv, Darienski zaliv, Moskitos zaliv, Parijski zaliv i Honduraški zaliv.

Popularni tropski karipski pejzaž: ostrvo San Andres.

Karipsko more ima drugi po veličini barijerni greben, Mesoamerički barijerni greben. On se proteže u raponu od 1000 km duž obala Meksika, Beliza, Gvatemale, i Hondurasa.[3]

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Karibi su šarena mešavina naroda kojih ima oko 35 miliona. Pored Španaca, na različitim karipskim ostrvima žive i Kreoli, Mulati i Indijci. Turistički vodiči u Dominikanskoj Republici znaju reći, da ne postoji neki narod na Zemlji koji kod njih nije ostavio svoj genetički otisak. Glavni jezici Kariba su španski i engleski. Pored toga, na Hispanioli u državi Haiti se govori francuski, a uz to i različiti kreolski jezici. Govori se i holandski

Geologija[uredi | uredi izvor]

Osenčena reljefna mapa oblasti Karipskog mora i Meksičkog zaliva.[4][5]
Tektonika Karipske ploče
Pogled na Karipsko more iz Boden Tauna, Veliki Kajman

Karipsko more je okeansko more koje je velikim delom smešteno na Karipskoj ploči. Samo severozapadni deo, koji je sa druge strane kajmanskog kanala, leži na Severnoameričkoj ploči. Karipsko more je odvojeno od okeana putem nekoliko ostrvskih lukova različitih starosti. Najmlađi se prostiru od Malih Antila do Devičanskih ostrva i na severoistok do Trinidada i Tobaga pored obale Venecuele. Ovaj luk je formiran kolizijom Južnoameričke ploče sa Karipskom pločom i obuhvata aktivne i ugašene vulkane kao što su Mon Pele, Kvil na Svetom Eustahiju u Karipskoj Holandiji i Morn Tojs Pitons na Dominici. Najveća ostrva u severnom delu mora, Kuba, Hispaniola, Jamajka i Portoriko, leže na starijem ostrvskom luku.

Geološko doba Karipskog mora se procenjuje da je između 160 i 180 miliona godina i formirano je horizontalnim prelomom koji je podelio superkontinent zvani Pangea u mezozoičnoj eri.[6] Smatra se da je protokaripski basin postojao tokom devonskog perioda. U ranim pomeranjima Gondvane ka severu tokom krede i njenim spajenjem sa Evroamerikom došlo je do smanjenja veličine basina. Sledeći stadijum formiranja Karipskog mora je počeo u trijasu. Moćan rift je doveo do formiranja uskih korita, koja se protežu od modernog Njufaundlenda do zapadne obale Meksičkog zaliva čime su formirane siliciklastične sedimentne stene. U ranoj juri usled moćne morske transgresije, voda je prodrla u sadašnju oblast Meksičkog zaliva kreirajući prostrani plitki bazen. Do pojave dubokog basina Kariba je došlo tokom rifta srednje jura. Pojava tih basina je označila početak Atlantskog okeana i doprinela je destrukciji Pangaje na kraju kasne jure. Tokom krede Karibi su poprimili oblik sličan današnjem. U ranom paleogenu usled morske transgresije Karibi su se odvojili od Meksičkog zaliva i Atlantskog okeana putem zemljišne mase ostrva Kuba i Haiti. Karibi su zadržali takav oblik tokom većeg dela kenozoika do holocena kad su rastući nivoi vode okeana obnovili komunikaciju sa Atlantskim okeanom.

Karipsko dno se sastoji od podokeanskih sedimenata od dubinske crvene gline u dubokim basinima i koritima. Na kontinentalnim padinama i grebenima se nalaze krečnjački nanosi. Glineni minerali su verovatno deponovani posredstvom kopnenih reka Orinoko i Magdalena. Depoziti na dnu Karipskog mora i Meksičkog zaliva imaju debljinu od oko 1 km (0,62 mi). Gornji sedimentarni slojevi su vezani za period od mezozoika do kenozoika (od pre 250 miliona godina do danas), a niži slojevi su od paleozoika do mezozoika.

Dno Karipskog mora je podeljeno u pet basina mođusobno razdvojenih podvodnim grebenima i planinskim lancima. Voda Atlantskog okeana ulazi u Karibe kroz prolaz Anegada koji leži između Malih Antila i Devičanskih ostrva i kroz prolaz Vindvord lociran između Kube i Haita. Jukatanski |kanal između Meksika i Kube povezuje Meksički zaliv sa Karibima. Najdublja tačka mora leži u Kajmanskoj brazdi sa dubinom koja doseže oko 7.686 m (25.220 ft). Uprkos toga, Karipsko more se smatra relativno plitkim morem u poređenju sa drugim vodenim telima.

Pritisak Južnoameričke ploče na istok Kariba uzrokuje da region Malih Antila ima visoko izraženu vulkansku aktivnost. Došlo je do veoma ozbiljne erupcije vulkana Mon Pele 1902. godine, koja je uzrokovala veliki broj žrtava.

Dno Karipskog mora isto tako sadrži dva okeanska rova: Kajmansku brazdu i Portorikansku brazdu, koji stavljaju ovo područe pod visok rizik od zemljotresa. Podvodni zemljotresi pedstavljaju opasnost od stvaranja cunamija koji mogu da imaju devastirajuće efekate na Karipska ostrva. Naučni podaci pokazuju da je tokom zadnjih 500 godina došlo do desetak zemljotresa jačine iznad 7,5 stepeni.[7] U najbližoj prošlosti, zemljotres od 7,1 stepeni je potresao Haite 12. januara 2010.

Okeanografija[uredi | uredi izvor]

Skeč Severnoekvatorijalne struje i Golfske struje

Hidrologija mora ispoljava visok nivo homogenosti. Godišnje varijacije mesečnih proseka temperature vode na površini ne premašuju 3 °C (5,4 °F). Tokom zadnjih pedeset godina Karibi su prošli kroz tri stadijuma: hlađenje do 1974; hladna faza sa vrhuncima tokom 1974–1976 i 1984–1986; i zatim faza otopljavanja sa povećanjem temperature od 0,6 °C (1,1 °F) godišnje. Virtualno svi temperaturni ekstremi su povezani sa fenomenima El Ninjo i La Ninja. Salinitet morske veode je oko 3,6% i njena gustina je 1.023,5—1.024,0 kg/m3 (63,90—63,93 lb/cu ft). Boja površinske vode je plavo-zelena do zelene.

Dubina Kariba u njihovom širem bezenu i temperatura duboke vode su slični sa onima u Antlantiku. Smatra se da se Atlantske duboke vode mešaju sa Karibskim i doprinose opštim dubokim vodama mora.[8] Površinska voda (100 m) deluje kao produžetak severnog Atlantika pošto Gvajanska struja i deo Severnoekvatorijalne struje ulaze u more na istoku. Na zapadnoj strani mora pasati utiču na severnu struju koja uzrokuje podizanje dubinske vode, i bogato ribarstvo blizu Jukatana.[9]

Ekologija[uredi | uredi izvor]

More San Andres i Providensija u Kolumbiji.
Pogled na Karipsko more sa obale Dominikanske republike

Karibi su dom za oko 9% svetskih koralnih grebena koji pokrivaju oko 50.000 km2 (19.000 sq mi), najveći deo kojih je lociran u blizini Karibskih ostrva i centralno američke obale.[10] Među njima se izdvjaja Koralni greben Beliza sa površinom od 963 km2 (372 sq mi) koji je bio deklarisan delom svetske baštine 1996. godine. On formira deo velikog Majanskog grebena takođe poznatog kao MBRS i koji je preko 1.000 km (600 mi) dugačak i drugi je po dužini u svetu. On se prostire duž Karibskih obala Meksiko, Beliza, Gvatemale i Hondurasa.

Nacionalni park Marokoj, Venecuela
Sian Ka'an rezervat biosfere, Meksiko

Tokom zadnjih desetak godina, neobično tople Karibske vode sve više prete Karibskom koralnom grebenu. Koralni grebeni podržavaju neka od najraznovrsnijih morskih staništa na svetu, ali su oni krhki ekosistemi. Kad tropska voda postane neobično topla tokom dužeg vremenskog perioda, mikroskopske biljke zvane zooksantela, koje su simbiotski partneri koji žive unutar koralnih polipnih tkiva, izumiru. Ove biljke obezbeđuju hranu za korale, i daju im boju. Ishod umiranja i rasipanja tih majušnih biljki se naziva izbjeljivanje korala, što može dovesti do razaranja velikih područja grebena. Preko 42% korala je potpuno izbeljeno a 95% doživljava neki vid izbeljavanja.[11] Istorijski se smatralo da Karibi sadrže 14% svetskih koralnih grebena.[12]

Staništa koja podupiru grebeni kritična su za takve turističke aktivnosti kao što su ribolov i ronjenje, i obezbeđuju godišnju ekonomsku vrednost karibskim zemljama od US$ 3,1–4,6 milijarde. Nastavak uništenja grebena bi mogao da nanese ozbiljnu štetu ekonomiji regiona.[13] Protokol Konvencije za zaštitu i razvoj morske sredine šireg karipskog regiona je stupio na snagu 1986. godine s ciljem zaštite raznih engogenih Karibskih morskih vrsta putem zabrane ljudskih aktivnosti kojima bi se pospešila i nastavila destrukcija takvog morskog života u raznim oblastima. Do sada je ovaj protokol ratifikovalo 15 zemalja.[14] Isto tako, osnovano je nekoliko dobrotvornih organizacija za očuvanje morskog života na Karibima, kao što je Karibska konzervatorska korporacija koja nastoji da proučava i zaštiti morske kornjače putem obrazovanja ljudi o njima.[15]

U vezi sa gorenavedenim, Institut za morske nauke i limnologiju Nacionalnog autonomnog univerziteta u Meksiku, sprovodi regionalne studije, koje finansira Odeljenje za tehničku saradnju Međunarodne agencije za nuklearnu energiju, i u čemu učestvuju specijalisti iz 11 latinsko američkih zemalja (Kolumbija, Kostarika, Kuba, Gvatemala, Haiti, Honduras, Meksiko, Nikaragva, Panama, Dominikanska Republika, Venecuela plus Jamajka). Nalazi indiciraju da teški metali kao što su živa, arsen, i olovo, bili identifikovani u obalskoj zoni Karipskog mora. Analiza toksičnih metala i ugljenovodonika je bazirana na istraživanju priobalnih sedimenata koji su se akumulirali na manje od 50 m dubine tokom zadnjih pedeset godina. Rezultati projekta su predstavljeni u Beču u forumu „Pitanja u vezi s vodom”, i 2011. godine na Generalnoj konferenciji pomenute multilateralne organizacije.[16]

Vreme[uredi | uredi izvor]

Prosečna temperatura površine mora za Karibski Atlantski okean (25–27. avgust 2005).[17] Uragan Katrina je prikazan neposredno iznad Kube.

Karibsko vreme je pod uticajem Golfske i Humboltove okeanske struje.[18] Tropska lokacija ovog mora pomaže vodi da ostane topla, sa temperaturama u opsegu 21—26 °C (70—79 °F) u zavisnosti od sezone.

Karibi su fokalna oblast mnogih uragana unutar Zapadne hemisfere. Niz sistema niskog pritiska se razvija od zapadne obale Afrike i prolazi kroz Atlantski okean. Iako većina ovih sistema ne postaje tropska oluja, neki to čine. Tropske oluje se mogu razviti u atlantske uragane, često u područjima niskog pritiska na istočnom Karibima. Karipska sezona uragana u celini traje od juna do novembra, pri čemu većina uragana nastaje tokom avgusta i septembra. U proseku bude oko 9 tropskih oluja svake godine, pri čemu 5 doseže uragansku jačinu. Prema podacima Nacionalnog centra za uragane 385 uragana se formiralo u Karibima između 1494 i 1900.

Svake godine uragani predstavljaju potencijalnu pretnju za Karibska ostrva, zbog izuzetno destruktivne prirode ovih moćnih vremenskih sistema. Koralni grebeni se lako mogu oštetiti nasilnim talasnim dejstvom i mogu se uništiti kada uragan odlaže pesak ili blato na greben. Kada se ovo desi, koralni organizmi se zaguše, greben umire, i na kraju se razbije.

Flora i fauna[uredi | uredi izvor]

Ovaj region ima visok nivo bioraznovrsnosti i mnoge vrste su endemske za Karibe.

Vegetacija[uredi | uredi izvor]

Vegetacija ovog regiona je uglavnom tropska ali razlike u topografiji, zemljištu i klimatskim uslovima povećavaju raznovrsnost vrsta. Gde postoje porozna krečnjačka terasasta ostrva, ona su generalno siromašna hranjivim sastojcima. Procenjuje se da oko 13.000 biljnih vrsta raste na Karibima od kojih su 6.500 endemske. Na primer, gvajačko (engl. guaiac) drvo (Guaiacum officinale), čiji cvetovi su nacionalni simbol Jamajke, i Bejahajbna ruža (Pereskia quisqueyana) koja je nacionalni cvet Dominikanske republike, i cejba koja je nacionalno drvo Portorika i Gvatemale. Mahagoni je nacionalno drvo Dominikanske Republike i Beliza. Kejmito (engl. caimito) (Chrysophyllum cainito) raste samo u karibskom području. U obalskim zonama izobilne su kokosove palme, a u lagunama i estuarima se nalaze guste oblasti crnog i crvenog mangrova (Rhizophora mangle).

U plitkim vodama flora i fauna su koncentrisani oko koralnih grebena, gde dolazi do male varijacije vodene temperature, čistoće i saliniteta. Zavetrinska strana laguna pružaja područja rasta za morske trave. Trava kornjača (Thalassia testudinum) se često sreće na Karibima, kao i manatej trava (Syringodium filiforme), koje mogu da rastu zajedno ili u poljima pojedinačnih vrsta na dubinama do 20 m (66 ft). Još jedna vrsta sprudne trave (Halodule wrightii) raste na peščanim i muljnim površinama na dubinama do 5 m (16 ft). U braktičnim vodama luka i estuara na dubinama manjim od 2,5 m (8 ft 2 in) raste rupija (Ruppia maritima). Predstavnici tri vrste koji pripadaju rodu Halophila, (Halophila baillonii, Halophila engelmannii i Halophila decipiens) se nalaze na dubinama do 30 m (98 ft) izuzev Halophila engelmani koja ne raste ispod 5 m (16 ft) i ograničena je na Bahame, Floridu, Velike Antile i zapadni deo Kariba. Halophila baillonii je nađena samo u Malim Antilima.[19]

Istorija Kariba[uredi | uredi izvor]

Naseljavanje ovog područja je počelo negde tokom prvog milenijuma p. n. e. Aravak indijanci su iz današnje Venecuele prvo stigli na Trinidad da bi zatim od njega krenuli u naseljavanje ostrvo za ostrvom. Oko 1500 godina kasnije, njihov su put sledili ratnički narod Kariba. Kako Aravak indijanci nisu bili ratnici, Karibi su ih uspeli potisnuti, tako da su u vreme dolaska belaca Aravak naseljavali još samo Kubu, Hispaniolu i Bahame dok su na svim ostalim ostrvima živeli Karibi.

Otkrivači i naseljenici[uredi | uredi izvor]

Kad se Kolumbo, po nalogu španolske krune, 1492. iskrcao na San Salvadoru, bio je pre svega u potrazi za zlatom i drugim bogatstvima. Međutim, narod Aravaka nije polagao baš nikakvu pažnju onome, što su Evropljani smatrali bogatstvom. Tako su Karibi bili, doduše, naseljeni, ali su konkistadori ubrzo prešli na američki kontinent. Uskoro su Karibe počeli naseljavati i Englezi, Holanđani i Francuzi; čak su Danska i Kurlandija imali nekoliko kolonija.

U 16. veku su Karibi bili prizorište gusarenja. Mala ostrva as brojnim uvalama pružali su izvrsne mogućnosti raznim gusarima, ali i takvim koji su po nalogu pojedinih kraljeva napadali i pljačkali brodove rivalizirajućih nacija, za postavljanje zaseda i napade na pretežno španske brodove sa blagom. Port Rojal na Jamajki kao i francusko naselje na Tortugi su bili prava gusarska gnezda.

Nezavisnost[uredi | uredi izvor]

Većina ostrva postala su nezavisna sredinom 20. veka.

Intervencije SAD na Karibima i u Srednjoj Americi[uredi | uredi izvor]

Države koje graniče sa Karipskim morem[uredi | uredi izvor]

Grupe ostrva u Atlantiku koje se takođe smatraju Karibima[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „The Caribbean Sea”. 
  2. ^ „New World Encyclopedia - Caribbean Sea”. 
  3. ^ „Mesoamerican Reef | Places | WWF”. World Wildlife Fund. Pristupljeno 21. 10. 2016. 
  4. ^ National Geophysical Data Center, 1999. Global Land One-kilometer Base Elevation (GLOBE) v.1. Hastings, D. and P.K. Dunbar. National Geophysical Data Center, NOAA. . doi:10.7289/V52R3PMS.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć) [access date: 2015-03-16]
  5. ^ Amante, C. and B.W. Eakins, 2009. ETOPO1 1 Arc-Minute Global Relief Model: Procedures, Data Sources and Analysis. NOAA Technical Memorandum NESDIS NGDC-24. National Geophysical Data Center, NOAA. . doi:10.7289/V5C8276M.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć) [access date: 2015-03-18].
  6. ^ Iturralde-Vinent, Manuel (2004), The first inhabitants of the Caribbean , Cuban Science Network . URL accessed on 28/07/2007
  7. ^ Dawicki, Shelley. „Tsunamis in the Caribbean? It's Possible.”. Oceanus. Pristupljeno 30. 4. 2006. 
  8. ^ Pernetta, John. Guide to the Oceans. Buffalo, NY: Firefly Books, Inc. 2004. ISBN 978-1-55297-942-6. str. 178.
  9. ^ Pernetta, John. Guide to the Oceans. Buffalo, NY: Firefly Books, Inc. 2004. ISBN 978-1-55297-942-6. str. 177-178.
  10. ^ Status of coral reefs in the Caribbean and Atlantic Ocean Arhivirano 2006-06-21 na sajtu Wayback Machine World Resource Institute. URL accessed on April 29, 2006.
  11. ^ [1] Inter Press Service News Agency – Mesoamerican Coral Reef on the way to becoming a Marine Desert
  12. ^ Elder, Danny and Pernetta, John. The Random House atlas of the oceans. . New York: Random House. 1991. pp. 124. ISBN 9780679408307. 
  13. ^ Alarm sounded for Caribbean coral. BBC News. URL accessed on April 29, 2006.
  14. ^ Protocol Concerning Specially Protected Areas and Wildlife to the Convention for the Protection and Development of the Marine Environment of the Wider Caribbean Region (SPAW) NOAA Fisheries: Office of Protected Resources. URL accessed on April 30, 2006.
  15. ^ Caribbean Conservation Corporation Arhivirano 2006-10-01 na sajtu Wayback Machine Orion Online. URL last accessed May 1, 2006.
  16. ^ Analysis of Contaminants in the Caribbean Sea over the last 150 years. National Autonomous University of Mexico (UNAM) 2012 (Spa).
  17. ^ NASA Satellites Record a Month for the Hurricane History Books
  18. ^ Silverstein, Alvin Weather And Climate (Science Concepts); 21st Century. 1998. ISBN 978-0-7613-3223-7. str. 17.
  19. ^ Caribbean seagrass. Seagrass watch, retrieved April 23, 2009.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Karipsko more na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Карипско_море&oldid=27550918”