Keramika

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Kratka vremenska linija keramike u različitim stilovima
Krovovi iz Dubrovnika
Keramika u stilu fajansa
Keramički vrčevi za mleko (Poljoprivredni muzej u Kulpinu)

Keramika je naziv za grupu proizvoda iz glinenih sirovina. Osnovne sirovine za keramiku su kaolin (bela i mekana vrsta zemlje), ilovače i gline koji su plastički sastojci dok su kao neplastički sastojci: kremen, krečnjak, šamot i drugi materijali.[1][2] Prema hemijskom sastavu i toploti keramičarski materijali se dele na opekarske, grnčarske, porozne, kamenite i porcelanske. Naziv keramika potiče od reči keramikos, kerameus i keramos (grčki: κεραμικός)[3] koji je bio opšti naziv za proizvode od gline i ilovače koji se plastično stvaraju, suše i peku u posebnim pećima.[4] Najranije poznato pominjanje korena „keram-“ je mikensko grčki ke-ra-me-we, radnici na keramici pisan linearnim B slogovnim pismom.[5] Reč keramika se može koristiti kao pridev za opisivanje materijala, proizvoda ili procesa, ili se može koristiti kao imenica, bilo u jednini, ili češće, kao imenica u množini.[6]

Postoji veliki broj materijala prema upotrebi i svrhama. Po izgledu i upotrebi sva keramika se deli na na grubu keramiku (za industrijsku upotrebu i upotrebu u građevinarstvu, kao crep, opeke, pokrivne ploče, podovi izolatori itd.) i finu keramiku (za elektro materijale, materijale koji se koriste u zdravstvu, grnčarske proizvode i proizvode za svakodnevnu upotrebu, ukrasni predmeti i sl).

Keramički materijali su složena hemijska jedinjenja koja sadrže metale i neorganske elemente. Keramički materijali imaju raznovrsna mehanička i fizička svojstava. Granica između metala i keramike se najlakše definiše pomoću temperaturnog koeficijenta električne otpornosti. Kod keramičkog materijala ovaj koeficijent ima negativan predznak dok za metale ima pozitivan predznak. Primena keramike varira od keramičkih pločica, grnčarske robe, opeke, odvodnih cevi, posuđa, vatrostalnih materijala, magneta, električnih uređaja, vlakana do abrazivnih materijala. Keramički materijali nastaju pod uticajem visoke toplote (pečenjem, topljenjem).

Najranija keramika koju su pravili ljudi bili su grnčarski predmeti (lonci, posude ili vaze) ili figurice napravljene od gline, bilo same po sebi ili pomešane sa drugim materijalima poput silicijum dioksida, očvršćene i sinterovane u vatri. Kasnije je keramika glazirana i pečena da bi se stvorile glatke, obojene površine, smanjujući poroznost upotrebom staklastih, amorfnih keramičkih premaza na vrhu kristalnih keramičkih podloga.[7] Keramika sada uključuje domaće, industrijske i građevinske proizvode, kao i širok spektar materijala razvijenih za upotrebu u naprednom keramičkom inženjerstvu, kao što su poluprovodnici.

Materijali[uredi | uredi izvor]

SEM mikrografija sa malim uvećanjem naprednog keramičkog materijala. Svojstva keramike čine lomljenje važnom metodom inspekcije.

Keramički materijal je neorganski, nemetalni oksidni, nitridni ili karbidni materijal. Neki elementi, kao što su ugljenik ili silicijum, mogu se smatrati keramikom. Keramički materijali su krhki, tvrdi, jaki na kompresiju i slabi na smicanje i zatezanje. Oni izdržavaju hemijsku eroziju koja se javlja u drugim materijalima koji su podvrgnuti kiselom ili kaustičnom okruženju. Keramika generalno može da izdrži veoma visoke temperature, u rasponu od 1.000 °C do 1.600 °C (1.800 °F do 3.000 °F).

Kristalnost keramičkih materijala veoma varira. Pečena keramika je najčešće vitrifikovana ili polustaklena, kao što je slučaj sa zemljanim, kamenim i porcelanskim posuđem. Različita kristaliničnost i elektronski sastav u jonskim i kovalentnim vezama uzrokuju da većina keramičkih materijala budu dobri toplotni i električni izolatori (istraženi u keramičkom inženjerstvu). Sa tako velikim rasponom mogućih opcija za sastav/strukturu keramike (skoro svi elementi, skoro svi tipovi vezivanja i svi nivoi kristalnosti), opseg predmeta je ogroman, a prepoznatljivi atributi (tvrdoća, žilavost, električna provodljivost) teško je odrediti za grupu u celini. Opšta svojstva kao što su visoka temperatura topljenja, visoka tvrdoća, loša provodljivost, visoki [elastic modulus[|moduli elastičnosti]], hemijska otpornost i niska duktilnost su norma,[8] sa poznatim izuzecima od svakog od ovih pravila (piezoelektrična keramika, temperatura prelaska stakla, superprovodna keramika) . Mnogi kompoziti, kao što su fiberglas i ugljenična vlakna, dok sadrže keramičke materijale ne smatraju se delom porodice keramike.[9]

Mnogi stručnjaci za keramiku ne smatraju materijale sa amorfnim (nekristalnim) karakterom (tj. staklo) keramikom, iako izrada stakla uključuje nekoliko koraka keramičkog procesa i njegova mehanička svojstva su slična keramičkim materijalima. Međutim, toplotni tretmani mogu pretvoriti staklo u polukristalni materijal poznat kao staklokeramika.[10][11]

Osobine[uredi | uredi izvor]

Zbog svojih jonskih i kovalentnih veza, keramika je obično tvrda, krta, ima visoku temperaturu topljenja, nisku električnu i toplotnu provodljivost, dobru hemijsku i toplotnu stabilnost i visoku čvrstoću na pritisak. Keramike mogu da budu jednostavni monofazni materijali ili složeni materijali. Najčešći tip monofazne keramike su aluminijumov i magnezijumov oksid. Složeni (višeslojni) keramički materijali su kordierit (magnezijum-alumosilikat) i forsterit (magnezijum-silikat).

Primena keramike[uredi | uredi izvor]

Keramički materijali imaju široku primenu; od izrade građevinarskih opeka, crepova, sanitarnih uređaja, alata za sečenje metala, vatrostalnih obloga ložišta, vetrobrana i stakala vozila, svećica motora, dielektrika kondenzatora, senzora, magnetnih memorija. I spejs šatlovi imaju toplotnu izolaciju od 25.000 lakih poroznih keramičkih pločica koje joj štite aluminijumske oplate od prekomernog zagrejavanja pri prolazu velikim brzinama kroz Zemljinu atmosferu.

Istorijat i razvoj keramike[uredi | uredi izvor]

Razvoj keramike možemo pratiti od paleolita i pojave najstarijih kultura. Iz paleolitskih grnčarija razvila se današnja savremena keramika.

Proizvodnja keramike koja je danas u velikoj meri industrijska je jedna od najstarijih ljudskih delatnosti. Najstariji nalazi se mogu datirati do mlađeg kamenog doba. Prvo su to bili koševi koji su bili oblepljeni glinom, a posle celoglineni proizvodi. Posude koje su proizvedene ručno bile su ne samo za svakodnevnu upotrebu već su služile i u kultne, religiozne svrhe (npr. za pohranjivanje pepela umrlih). Plastični proizvodi od gline i glineni idoli su najstariji dokazi religioznih predstava ljudskog roda. U praistoriji je keramika bila pretežno lepljena iz pojaseva i izuzetno gnječena, a kasnije je bila proizvedena na grnčarskom točku koji je značio znatni tehnološki napredak u proizvodnji keramike i grnčarije. Keramika je često bila pre pečenja ili posle njega obrađivana ili oslikavana. U arheologiji je jedno od najznačajnijih vidova poznavanja slojeva kultura, njenih razvojnih odnosa, umetničkih potreba kao npr. gajtanska keramika ili češljasta keramika predstavljaju arheološke grupe koje se zovu kulture u praistoriji.[12] U istorijskoj epohi su poznate keramike iz 4000. godine p. n. e. iz staroegipatske grnčarije koja je ukrašena bogatim oslikavanjem i glazurama u boji kao i iz prednje Azije iz arhitekture od opeka i reljefa od opeka u boji pa preko kritsko-mikenske kulture do grčkih vaza i etrurskih glinenih sarkofaga, da bi sa raspadom rimske imperije nestala i keramika u Evropi. Značajna je i kineska keramika koja je naročiti značaj dobila u vreme dinastije Ming. Takođe se beleži i razvoj keramike kod Indijanaca Južne Amerike koja je dobila na značaju i dostizala zavidan nivo. U srednjem veku se ponovo razvija keramika i dobija na značaju naročito u doba gotike i proizvodnji gotskih pehara. Sa islamskom kulturom se u Evropu javlja interes za fajans i pod imanom majolika se žiri u Italiji u 13. veku i iz nje se raširuje po Francuskoj, Švajcarskoj, Nizozemskoj i u 16. veku u Nemačku.[12]Raširenost fajansa je postepeno potisnuo kineski porcelan koji je u Evropu bio dovezen u 15. veku, U težnji da se imitira kineski porcelan je bila imitacija porcelana u Italiji (medičijevski porcelan) u i Francuskoj a kasnije i u Engleskoj kao meki porcelan koji je bio potisnut nakon pronalazka tvrdog porcelana od strane majisenskog apotekara i alhemičara Johana Fridriha Botgera („Johann Friedrich Böttger“) koji je prvi u Evropi upotrebio kaolin i 1710. godine je nastala prva manufakturna proizvodnja u Majisenu („Meißen“) nedaleko od Drezdena u Nemačkoj.[12] Postepeno se ova proizvodnja raširila po celoj Evropi.

Tehnička keramika: klizni ležaj

Danas poznajemo sledeće vrste keramike;

  • terakota, je keramika od pečene i neglazirane gline od koje se izrađuju vodovodne cevi, krovni pokrivači i drugo i ima crvenu boju.
  • fajans, je „poluporcelan“, od fine gline koje se peče pri nižim temperaturama u peći i ima neprovidnu belu glazuru koja je pogodna za oslikavanje a ime je dobio po gradu Faence koji se nalazi u Italiji i svojim poreklom je iz Orijenta odakle je došla preko Španije.
  • majolika, je poluporcelan od fine gline i ovaj naziv nosi jer se širila preko Španije i Majorke i u 15. veku nastali su radnje oko grada Faence, Urbina i Venecije i odatle se širi u Evropu.
  • Porcelan.

Keramika je tradicionalno podeljena na:

  • Grubu keramiku, u koju spadaju opekarski proizvodi i
  • Finu keramiku, na koju se odnose drugi keramičarski proizvodi.

Karakteristične osobine keramičkih materijala su:

Niska

Visoka

  • fizička čvrstoća, ali i krtost
  • Izvrsna otpornost na visoke temperature i korozije.

Narodna keramika na Balkanu[uredi | uredi izvor]

Lončari, seljačke zanatlije izrađuju lončarske proizvode koji narodu zadovoljavaju potrebe za ovakvom robom. Oni vade lončarsku zemlju na naročitim mestima i zatim je gnječe i mese. U nekim krajevima je upotrebljavaju bez ikakvih primesa, a u drugim krajevima joj dodaju lončarski kamen. Zemlja se obrađuje na lončarskom točku („koturu“) koji može da se pokreće rukom ili nogom. Proizvodi se izrađuju prstima (palac, srednji prst i kažiprst) i uz pomoć specijalnih komadića kože i drvene alatke koja sliči nožu. Proizvod se suši i posle se peče u peći. Postoji peć sa kanalima za regulisanje vatre koje je savršenija i peći koje ove kanale nemaju kao udubljenja u zemlji i ozidanim svodom i vatrom koja struji od jednog otvora ka drugom. Ova keramika se ne ostavlja neišarana već se boji i šara, a onda ponovo peče da se boja primi. Najprostije je prskanje jednom bojom, najčešće crnom dobijenom od kuvanog korena paprati. Za belu boju služi naročita bela zemlja. Ostale se boje kupuju. Što je kulturnija sredina upotrebljava se više glazure.[13]

Najviše se upotrebljava „slovenska“, valovita šara, a upotrebljavaju se i razne geometrijske slike, tj. različiti krugovi koji su praćeni viticama.[13]

Od vrsta i oblika keramike mogu se pomenuti: ćupovi sa poklopcima, posude sa grlom za tečnost (stucke, rukatke, vrčevi i čuture), zatim pekve za pečenje hleba i peciva, razne vrsta tanjira, posude i za cveće, pa sve do savremenih formi šoljica, pehara, slanika pa i dečjih igračaka. Keramika je prema severozapadu zemlje više glazirana i ocaljena i više ošarana dok je prema jugu i istoku jednostavnija.[13]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Heimann, Robert B. (16. 4. 2010). Classic and Advanced Ceramics: From Fundamentals to Applications, Preface. ISBN 9783527630189. Arhivirano iz originala 10. 12. 2020. g. Pristupljeno 30. 10. 2020. 
  2. ^ „the free dictionary”. Arhivirano iz originala 2020-08-03. g. Pristupljeno 2020-08-03. 
  3. ^ keramiko/s. Liddell, Henry George; Scott, Robert; A Greek–English Lexicon at the Perseus Project
  4. ^ ke/ramos. Liddell, Henry George; Scott, Robert; A Greek–English Lexicon at the Perseus Project
  5. ^ Palaeolexicon Arhivirano 2011-05-01 na sajtu Wayback Machine, Word study tool of ancient languages
  6. ^ „ceramic”. Oxford English Dictionary (3rd izd.). Oxford University Press. septembar 2005.  (Potrebna je pretplata ili članska kartica javne biblioteke UK.)
  7. ^ Carter, C. B.; Norton, M. G. (2007). Ceramic materials: Science and engineering. Springer. str. 20& 21. ISBN 978-0-387-46271-4. 
  8. ^ Black, J. T.; Kohser, R. A. (2012). DeGarmo's materials and processes in manufacturing. Wiley. str. 226. ISBN 978-0-470-92467-9. 
  9. ^ Carter, C. B.; Norton, M. G. (2007). Ceramic materials: Science and engineering. Springer. str. 3& 4. ISBN 978-0-387-46271-4. 
  10. ^ „How are Glass, Ceramics and Glass-Ceramics Defined?”. www.twi-global.com. Arhivirano iz originala 2021-10-01. g. Pristupljeno 2021-10-01. 
  11. ^ „Ceramics and Glass - an overview | ScienceDirect Topics”. www.sciencedirect.com. Arhivirano iz originala 2021-08-09. g. Pristupljeno 2021-08-09. 
  12. ^ a b v Příruční slovník naučný, ČS Akadémia Vied, Praha 1963
  13. ^ a b v Narodna enciklopedija, St. Stanojević, Zagreb, 1925.- 1929.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Keramika na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Керамика&oldid=27555396”