Kruna Svetog Stefana

Kruna Svetog Stefana

Kruna Svetog Stefana, 1857

Kruna Svetog Stefana (mađ. Szent Korona) je kruna je kojom su krunisani mađarski kraljevi od 13. veka. Sa njom su bile povezane Zemlje krune Svetog Stefana.

Izvorna kruna Svetog Stefana

Krunisanja prvog hrišćanskog mađarskog kralja Stefana I (mađ. István), koji je kasnije proglašen svetim, označila je početak mađarske državnosti. Dan krunisanja bio je ili Božić 1000, ili 1. januar 1001. godine. Malo je verovatno da je današnja Kruna Svetog Stefana upravo ona kojom je krunisan kralj Stefan i koju mu je poslao papa Silvester II. Godine 1038. Sveti Stefan Mađarski je umro bez naslednika, budući da mu je sin, Emerik, prerano umro. Na samrti, stari je kralj Mađarsku posvetio devici Mariji, proglašavajući je zaštitnicom Mađarske (lat. Patrona Hungariae).

Sadašnja kruna Svetog Stefana

Sadašnja Kruna Svetog Stefana, prema načinu na koji je izrađena, verovatno predstavlja spoj više elemenata. Tome svedoči položaj malog zlatnog krsta koji je zavrtnjem pričvršćen na prekršteni deo krune i to baš na mestu gde se nalazi Hristov lik, tako da mu probija grudi. To nikako nije mogao biti izvorni oblik. Uz to, više slika apostola se preklapa ili nisu složene redom. Zato se pretpostavlja da krunu, u sadašnjem obliku, nije načinio neki ugledni kraljevski zlatar, nego je tokom vremena nastala sklapanjem više delova. Ovu pretpostavku potvrđuje i neobični oblik, kao i njena veličina, zbog koje je potrebna vrlo debela postava kako bi krunu iko mogao da stavi na glavu. Kruna je, takođe, i izuzetno neujednačenog težišta, pa predstavlja prilično opterećenje za vrat onoga koji je nosi.

Prema jednoj teoriji, kruna se sastoji od dva dela: donjeg koji predstavlja vizantijsku krunu i gornjeg u obliku krstaste kape. Niža, „Vizantijska kruna“ (lat. Corona Graeca)), možda potiče iz 1070-ih. Njeni medaljoni upućuju na to da bi mogla biti poklon vizantijskog cara Mihaila VII Parapinaka vizantijskoj princezi Sinadeni, ženi mađarskog kralja Geze I (1074—1075). Jedan medaljon upravo prikazuje toga kralja, a natpis na grčkom kaže: „Geza, odani kralj Turske“. Treba znati da su Vizantinci u to vreme redovno Mađarsku nazivali „Turskom“. Kralj je na medaljonu prikazan sa krunom koja liči na donji deo krune Svetog Stefana, samo bez resa. Gornji deo krstastog je oblika i nosi latinski natpis, pa se zbog toga i naziva „Latinskom krunom“ (lat. Corona Latina)). Njen oblik podseća na oblike relikvijara lobanje. U početku je verovatno u dnu imala dvanaest medaljona s likovima apostola, a na gornjem, krstastom delu, lik Hrista na prestolu. Kad je pričvršćena na donju krunu, verovatno je sa svake od četiri strane isečena po jedna ploča, tako da je ostalo samo osam medaljona sa apostolima.

Prikaz žezla, zlatne jabuke i krunidbenog mača iz iste knjige

Većina istoričara se slaže da su ta dva dela krune spojena do zadnje četvrtine 12. veka. Krst na vrhu je nakrivljen i u tom položaju se nalazi bar od 1790. godine. Više je teorija o tome kako je došlo do tog oštećenja.

Najpoznatija je legenda prema kojoj se krst na vrhu krune nakrivio u doba kralja Ladislava V Posmrčeta (1444—1457). Kako je bio još dete, plemstvo je za kralja izabralo poljskog kralja Vladislava I. Na to je Ladislavova majka Elizabeta, ćerka Žigmunda Luksemburškog naredila dvorskoj dami Heleni Kotaner da ukrade krunu i donese je u Bečko Novo Mesto kako bi se njom krunisao njen sin. To joj je i uspelo, ali se prilikom prevoza krst oštetio i nakrivio.

Ceremonija krunisanja

Kruna na ilustraciji iz knjige Šamuela Dečija (Sámuela Decsyja)(Istorija mađarske krune i predmeta povezanih sa njom, Beč, 1792)

Sami obredi krunisanja nikada nisu bili određeni zakonom, nego su se odvijali prema običajnom pravu. Krunisanje je u početku bio isključivo crkveni čin, ali je malo pomalo sve više dobivao svetovni, ustavnopravni značaj. Mađarski kraljevi do Ferdinanda I krunisali su se u Stolnom Beogradu (mađ. Székesfehérvár), od Ferdinanda I u Požunu, a od kraja 18. veka u Budimu. Pravo krunisanja kralja neosporno je imao mađarski primas ostrogonski nadbiskup. Ako bi nadbiskupska stolica bila upražnjena ili nadbiskup bio sprečen, krunisanja je mogao obaviti i neki drugi nadbiskup ili biskup. Od krunisanja Josipa I 1687, krunu je zajedno sa mađarskim primasom na glavu novog kralja stavljao i palatin kao predstavnik naroda.

Najstariji iscrpniji opis krunisanja jednog mađarskog kralja, Ladislava V Posmrčea 1440, potiče od Calimahusa (lat. Callimachusa), humaniste na poljskom dvoru. Krunisanje Vladislava II 1490. je opisao italijanski dvorski istoričar Matije Korvina Antonius Bonfini. Oba ta opisa su nepotpuna. Prvi potpun i iscrpan opis ceremonije krunisanja dao je čuvar krune Svetog Stefana Petrus de Reva (lat. Petrus de Rewa), organizator krunisanja Ferdinanda II 1618. godine. Otada pa sve do krunisanja poslednjega mađarskog kralja Karla IV. 1916. ceremonije krunisanja ostale su iste.

Kruna na novčanici

Kralj Franc Jozef krunisan je krunom Svetog Stefana (2. juna 1867).

Krunisanja su se odvijala uvek u crkvi. Kralj bi najprije kleknuo pred oltar i dotičući Evanđelje položio crkvenu zakletvu pravednosti i mira (iuramentum iustitiae et pacis). Posle toga bi ostrogonski nadbiskup pomazao kralja i ogrnuo ga plaštom Svetog Stefana. Zatim bi počela bi crkvena ceremonijalna služba. Tokom mise kralj bi ponovo kleknuo na stepenice glavnog oltara nakon čega bi kaločki nadbiskup na latinskom pozvao ugarskog primasa ostrogonskog nadbiskupa da obavi krunisanje.

Franc Jozef I krunisan je krunom Svetog Stefana 1867.

Posle toga bi usledilo krunisanje. Ostrogonski nadbiskup stavio bi novom kralju (od 1687. zajedno s palatinom) krunu Svetog Stefana na glavu. Palatin bi nakon toga prvi uzviknuo: Živio krunisani mađarski kralj! Zatim bi novom kralju dvorski sudija (Iudex Curiae) predao žezlo, hrvatski ban kraljevsku jabuku i vrhovni dvorski štitonoša mač Svetog Stefana. Kraljica je takođe bila krunisana, ali ne krunom Svetog Stefana. Njom bi joj mađarski primas dotakao samo desno rame, a potom bi je vespremski biskup, koji je tradicionalno bio kraljičin kancelar, krunisao kućnom krunom kojom su se krunisale supruge vladara. Kraljica bi se nakon toga vratila u kraljevski dvor i ne bi više sudelovala u ceremonijama krunisanja.

Kralj bi se nakon službe uputio peške u svečanoj povorci u drugu crkvu (u Požunu je to bila franjevačka crkva). Pred njim bi se nosile zastave deset zemalja koje pripadaju ili su nekad pripadale zemljama krune Svetog Stefana. Iza kralja koračao bi rizničar i bacao među okupljeni narod zlatnike i srebrnjake. Stigavši u drugu crkvu kralj bi sjeo na prestolje i nekoliko plemića proglasio vitezovima dotaknuvši im mačem desno rame. Ti vitezovi su se zvali vitezovi Zlatnih mamuza (aurati equites). Kralj bi zatim, sedeći na prestolu, lično presudio u nekoliko sudskih parnica u skladu sa srednjovekovnim shvatanjem po kojem je suđenje i čuvanje pravde najviša obaveza kralja u doba mira. Nakon toga usledio bi čin svečanog polaganja zakletve. Kralj bi se u pratnji ostrogonskog i kaločkog nadbiskupa, palatina i još nekih barona kraljevstva uputio do podijuma, koji je za tu priliku napravljen pod vedrim nebom. Tamo bi kralj podignuvši tri prsta desne ruke i sa krstom u levoj ruci izgovorio reči zakletve. Tekst zakletve čitao bi ostrogonski nadbiskup. Kralj bi se zatim popeo na konja i odjahao u velikoj povorci do krunidbenog brežuljka. Tamo bi izvukao mač i zamahnuo njime prema sve četiri strane sveta, što je simbolizovalo njegovu spremnost da brani zemlju od svih neprijatelja. Ovime bi se ceremonija krunisanja završila.

Značenje krune

Današnji grb Mađarske sa krunom

Materijalna vrednost krune Svetog Stefana procenjena je početkom 19. veka na samo 20.000 zlatnih forinti, no njeno je simboličko značenje mnogo veće. Primera radi, Karlo I Robert, morao je triput biti krunisan, sve dok 1310. nije izvršeno i krunisanje krunom Svetog Stefana, i tek tada i zakonito je postao kralj. Noviji primer je Mađarska između dva svetska rata. Nakon što je poslednji austrougarski car Karl I (u Hrvatskoj i Mađarskoj Karlo IV.) 1921. bezuspešno pokušao povratak na mađarski presto, Mađarska je ostala kraljevina bez kralja sve do 1946.

Mikloš Horti (mađ. Miklós Horthy) je vladao kao namesnik, a kruni je pripisana posebna pravna osobnost i to na taj način da sva ovlašćenja monarha, namesnika ili vlade proističu iz svete moći krune.

Narod u Mađarskoj poštuje krunu u smislu podsetnika na opstanak mađarskog naroda i njegove državnosti i pored nesigurnih vremena u istorijskim razdobljima.

Kraljevska obeležja danas

Parlament u Budimpešti gde se čuva kruna

• Kruna je više puta kroz istoriju bila ukradena, sakrivana, izgubljena i nalažena. Zadnji put je posle Drugog svetskog rata odneta u SAD, gde je izvršena i detaljna analiza njenog sastava i istorije. Američki predsednik Džimi Karter ju je vratio 1978. Mađarskoj, i od tada je čuvana u Mađarskom narodnom muzeju. Posle pada komunizma kruna je odlukom mađarskog parlamenta iz 1990. vraćena na državni grb. Sama kruna Svetog Stefana sa ostalim kraljevskim obeležjima (lat. regalia), žezlom, kraljevskom jabukom i mačem, preneta je 1. januara 2000, na 1.000-itu godišnjicu krunisanja Svetog Stefana, u zgradu mađarskog parlamenta gde je trajno izložena.
• Veliki plašt, zbog svog osetljivog stanja, ostao je u muzeju, čuvan u posebnim uslovima. Za taj crveni plašt se tvrdi da je iz vremena kralja Stefana I, i da je sašiven 1030. godine. Natpis na njemu kaže da je reč o poklonu kraljice i njenih monahinja. Na plaštu se na leđima nalazi i jedini poznati portret toga kralja (na njemu kralj nosi krunu drugačijeg oblika od današnje krune Svetog Stefana).
• Žezlo je verovatno umetnički najvredniji deo mađarskih kraljevskih obeležja. Sadrži kuglu od gorskog kristala s urezanim lavovima, što je proizvod fatimidskog carstva iz 10. veka. Držač se sastoji od drvene palice obložene finim srebrnim ornamentima.
• Ceremonijalni ravni mač koji se čuva uz krunu italijanske je izrade i potiče iz 14. veka. Izvorni mač Svetog Stefana nalazi se od 1368. u Pragu u Katedrali svetog Vida.
• Koplje kralja Stefana I, koje se vidi na portretu kralja na plaštu, verovatno je 1100. godine prešlo u vlast cara Svetog rimskog carstva.

Literatura

• Lajos, Csomor (1996). Őfelsége, a Magyar Szent Korona. Székesfehérvár. ISBN 978-963-04-7517-4. 
• Ivan Beuc, Povijest institucija državne vlasti u Hrvatskoj (1527—1945). Zagreb 1969, 165-168
• Anton Radvánszky, Grundzüge der Verfassungs- und Staatsgeschichte Ungarns. Prof. Dr. Dr. Rudolf Trotenik, München (1990). str. 59-74
• Viktor Rudolf, Kralj Karlo IV. Sisak 1916.
  1. Ákos v. Timon, Ungarische Verfassungs- und Rechtsgeschichte mit Bezug auf die Rechtentwicklung der westlichen Staaten. Preveo s mađarskoga na njemački dr. Felix Schiller. Berlin 1904 (pre svega 2. poglavlje IV knjige: Das Königtum und die Heilige Krone, 509-551)