Ključ (predmet)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Ključ.
Srednevekovni ključ
Svežanj ključeva

Ključ je predmet najčešće od metala koji služi za zaključavanje ili otključavanje brava ili katanaca. Ključevi mogu biti raznih oblika i dimenzija. Pojam zaključati znači zatvoriti bravu ili katanac ali u širem značenju podrazumeva da je nešto zatvoreno i nedostupno ("srce zaključano").

Istorija[uredi | uredi izvor]

O postojanju ključa pominje još od Homera u svom delu Odisej u vezi sa Penelopom koja je imala ključ od bronze i slonove kosti. Arheolozi svedoče na osnovu iskopavanja da su postojali brave i ključevi još od 3. veka p. n. e.

Predmoderna istorija[uredi | uredi izvor]

Srednjovekovna gotička brava, iz 15–16 veka, napravljena od gvožđa, u Metropoliten muzeju (Njujork)

Brave su bile u upotrebi više od 6000 godina, a jedan rani primer otkriven je u ruševinama Ninive, glavnog grada drevne Asirije.[1] Ovakve brave su razvijene u egipatsku drvenu bravu sa iglama, koja se sastojala od zasuna, učvršćenja ili dodatka za vrata i ključ. Kada je ključ umetnut, igle unutar uređaja su podignute iz izbušenih rupa unutar zavrtnja, omogućavajući mu da se pomeri. Kada je ključ uklonjen, igle su delimično pale u zavrtnje, sprečavajući kretanje.[2]

Zaštićena brava je takođe bila prisutna od antike i ostaje najprepoznatljiviji dizajn brave i ključa u zapadnom svetu. Prve potpuno metalne brave pojavile su se između 870. i 900. godine, a pripisuju se engleskim zanatlijama.[3] Takođe se kaže da je ključ izmislio Teodor sa Samosa u 6. veku pre nove ere.[1]

„Rimljani su izmislili metalne brave i ključeve i sistem bezbednosti koji su obezbeđivali štitnici.“[4]

Imućni Rimljani često su čuvali svoje dragocenosti u sigurnim zaključanim kutijama u svojim domaćinstvima, a ključeve su nosili kao prstenje na prstima. Ova praksa je imala dve prednosti: ključ se uvek držao pri ruci, dok je signalizirao da je nosilac dovoljno bogat i važan da ima novac i nakit vredne obezbeđenja.[5]

Poseban tip brave, koji datira iz 17-18 veka, iako je potencijalno stariji jer slične brave datiraju iz 14. veka, može se naći u Beginažu belgijskog grada Lir.[6][7] Ove brave su najverovatnije gotičke brave, koje su bile ukrašene lišćem, često u obliku slova „V” koji okružuje ključaonicu.[8] Često se nazivaju bravom pijanog čoveka, međutim referenca na pijanstvo može biti pogrešna jer su ove brave, prema određenim izvorima, dizajnirane tako da osoba i dalje može da pronađe ključaonicu u mraku, iako to možda nije slučaj, jer su ukrasi mogli biti čisto estetski.[6][7] U novije vreme su dizajnirane slične brave.[9][10]

Moderne brave[uredi | uredi izvor]

Tibetanska brava i ključ – Dankar Gompa, Spiti. Indija. 2004.
Kineska brava i ključ iz provincije Junan, početak 20. veka

Sa početkom industrijske revolucije u kasnom 18. veku i pratećim razvojem preciznog inženjeringa i standardizacije komponenti, brave i ključevi su se proizvodili sa sve većom složenošću i sofisticiranošću.[11]

Bravu sa polugom, koja koristi set poluga da spreči da se zasun pomeri u bravi, izumeo je Robert Baron 1778. godine.[12] Njegovo zaključavanje poluge sa dvostrukim dejstvom zahtevalo je da se poluga podigne na određenu visinu tako što je u ručici izrezan prorez. Stoga je podizanje poluge previše bilo loše kao i nedovoljno podizanje poluge. Ova vrsta brave se i danas koristi.[traži se izvor]

Dijagram Čabove detektorske brave.[13][14][15][16][17]

Džeremaja Čab je 1818. godine značajno unapredio bravu sa polugom.[12] Provala u Portsmut brodogradilištu podstakla je Britansku vladu da raspiše konkurs za proizvodnju brave koja se može otvoriti samo sopstvenim ključem.[5] Čab je razvio čabovu detektorsku bravu, koja je uključivala integralnu sigurnosnu karakteristiku koja bi mogla osujetiti pokušaje neovlašćenog pristupa i koja bi ukazala vlasniku brave ako je došlo do ometanja. Čab je nagrađen sa 100 funti nakon što obučeni provalnik nije uspeo da otvori bravu posle 3 meseca.[18]

Godine 1820, Džeremaja se pridružio svom bratu Čarlsu u osnivanju sopstvene bravarske kompanije Čab. Čab je napravio razna poboljšanja svoje brave: njegov poboljšani dizajn iz 1824. nije zahtevao poseban regulatorni ključ za resetovanje brave; do 1847. njegovi ključevi su koristili šest poluga umesto četiri; i kasnije je predstavio disk koji je omogućio ključu da prođe, ali je suzio vidno polje, skrivajući poluge od bilo koga ko pokuša da otključa bravu.[19] Braća Čab su takođe dobila patent za prvi sef otporan na provalu i započeli su proizvodnju 1835.

Najraniji patent za bravu sa iglama sa dvostrukim dejstvom dodeljen je američkom lekaru Abrahamu O. Stansberiju u Engleskoj 1805. godine,[20] ali modernu verziju, koja je i danas u upotrebi, izumeo je Amerikanac Lajnus Jejl stariji 1848. godine.[21] Ovaj dizajn brave koristio je igle različite dužine kako bi sprečio otvaranje brave bez ispravnog ključa. Godine 1861, Lajnus Jejl mlađi je bio inspirisan originalnom bravom sa iglama iz 1840-ih koju je dizajnirao njegov otac, te je tako izumeo i patentirao manji pljosnati ključ sa nazubljenim ivicama, kao i igle različite dužine unutar same brave, istog dizajna kao i pin-tambler brava koja se i danas koristi.[22] Moderna Jejlova brava je u suštini razvijenija verzija egipatske brave.

Izrada[uredi | uredi izvor]

Ključevi su se odlikovali raznim izradama od davnina i bili su ukrašavani najme okce (deo koji se drži rukom) je bilo u različitim oblicima, zatim su se razlikovali po težini, obliku i u upotrebi materijala. Ovi ukrasi su se upotrebljavali do kraja 19. veka kada se počinju upotrebljavati složenije brave od jednostavnijih ključeva. Zbog toga što je posedovanje ključeva bio znak dostojanstva oni su se nekada nosili na hrudima okolo grla na zlatnim lancima a mnogi ključevi su imali i posebna imena kao npr. Ključ sobe na dvoru Marije Terezije.

Određenje ključeva[uredi | uredi izvor]

Pored upotrebe ključeva koji su bili određeni za upotrebu radi otključavanja i zaključavanja vrata pojavili su se i razvili specijalni ključevi koji je trebalo da obezbede čuvanja blaga, kasa i raznih trezora patentnim bravama.

Paključ[uredi | uredi izvor]

Pojednostavljeni tip ključa koji su upotrebljavali bravari ali isto tako i kradljivci stanova.

Ključaonica[uredi | uredi izvor]

Tradicionalna ključaonica za zaštićenu bravu.

Ključaonica (ili otvor za ključ) je rupa ili otvor (kao na vratima ili bravi) za primanje ključa.[23] Oblici otvora za ključeve za brave se uveliko razlikuju u zavisnosti od proizvođača brave, a mnogi proizvođači imaju niz jedinstvenih profila koji zahtevaju posebno glodani prazan ključ da bi se zahvatili stubovi brave.

Simbolizam[uredi | uredi izvor]

Heraldika[uredi | uredi izvor]

Ključevi se pojavljuju u različitim simbolima i grbovima, a najpoznatiji je onaj Svete Stolice:[24] izveden iz fraze u Mateju 16:19 koja obećava Svetom Petru, u rimokatoličkoj tradiciji prvom papi, ključeve neba. Ali ovo svakako nije jedini slučaj. Mnogi primeri su dati na Komonsu.

Umetničko delo[uredi | uredi izvor]

Neka umetnička dela povezuju ključeve sa grčkom boginjom veštičarenja poznatom kao Hekata.[25]

Palestinski ključ[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Palestinski ključ
Palestinski ključ na demonstracijama na dan Nakbe u Berlinu.

Palestinski ključ je palestinski kolektivni simbol njihovih domova izgubljenih u Nakbi, kada je više od polovine stanovništva Mandativne Palestine proterano ili pobeglo od nasilja 1948. godine i nakon toga odbilo pravo na povratak.[26][27][28] Od 2016. palestinski restoran u Dohi, u Kataru, drži Ginisov svetski rekord za najveći ključ na svetu – 2,7 tona i 7,8 x 3 metra.[29][30]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b de Vries, N. Cross and D. P. Grant, M. J. (1992). Design Methodology and Relationships with Science: Introduction. Eindhoven: Kluwer Academic Publishers. str. 32. ISBN 9780792321910. Arhivirano iz originala 2016-10-24. g. 
  2. ^ Ceccarelli, Marco (2004). International Symposium on History of Machines and Mechanisms. New York: Kluwer Academic Publishers. str. 43. ISBN 1402022034. Arhivirano iz originala 2016-10-24. g. 
  3. ^ „History”. Locks.ru. Arhivirano iz originala 2010-04-20. g. Pristupljeno 2010-06-10. 
  4. ^ „Key | lock device”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-01-13. 
  5. ^ a b „History”. Slate. Slate Magazine. 15. 5. 2012. Arhivirano iz originala 2012-12-09. g. Pristupljeno 2012-12-09. 
  6. ^ a b R. De Bruyn, ‘Oude sloten op deurtjes in het Liers begijnhof’, in: 't land van Ryen jaargang 17, aflevering 3–4, 1967, p. 158, article in Dutch
  7. ^ a b Echtpaar schrijft eerste boek sinds twintig jaar over Liers begijnhof nieuwsblad.be, Chris van Rompaey, 17 april 2018, article in Dutch
  8. ^ Dictionary, Lexicon of locks and keys historicallocks.com
  9. ^ United States patent keyhole guide for locks and method of using the same patentimages, Eugene Toussant, 1990
  10. ^ V-Lock Helps Drunks Get Home to Bed wired.com, Charlie Sorrel, 5 April 2010
  11. ^ Abreha, Kaleb G.; Kassa, Woubet; Lartey, Emmanuel K. K.; Mengistae, Taye A.; Zeufack, Albert G. (2021-12-18). Industrialization in Sub-Saharan Africa: Seizing Opportunities in Global Value Chains (na jeziku: engleski). World Bank Publications. ISBN 978-1-4648-1721-2. 
  12. ^ a b Chatwood, Arthur Brunel (1911). „Lock”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 16 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 841—844. 
  13. ^ Pulford, Graham W. (2007). High-Security Mechanical Locks : An Encyclopedic ReferenceSlobodan pristup ograničen dužinom probne verzije, inače neophodna pretplata. Elsevier. str. 317. ISBN 978-0-7506-8437-8. 
  14. ^ Ullyett, Kenneth (27. 7. 1963). „Crime out of hand”. M. Joseph — preko Google Books. 
  15. ^ „The Architect and Building News”. 27. 7. 1922 — preko Google Books. 
  16. ^ „Keeping Track”. Canadian National Railways. 27. 7. 1960 — preko Google Books. 
  17. ^ Tobias, Marc Weber (2000). LOCKS, SAFES, AND SECURITY: An International Police Reference Two Volumes (2nd izd.). Charles C Thomas Publisher. ISBN 9780398083304 — preko Google Books. 
  18. ^ „Lock Making: Chubb & Son's Lock & Safe Co Ltd”. Wolverhampton City Council. 2005. Arhivirano iz originala 10. 01. 2016. g. Pristupljeno 16. 11. 2006. 
  19. ^ Roper, C. A.; Phillips, Bill (2001). The Complete Book of Locks and Locksmithing. McGraw-Hill Publishing. ISBN 0-07-137494-9. 
  20. ^ The Complete Book of Home, Site, and Office Security: Selecting, Installing, and Troubleshooting Systems and Devices. McGraw-Hill Professional. 2006. str. 11. ISBN 9780071467445. Arhivirano iz originala 2016-11-21. g. 
  21. ^ The Geek Atlas: 128 Places Where Science and Technology Come Alive. O'Reilly Media, Inc. 2009. str. 445. ISBN 9780596555627. Arhivirano iz originala 2016-05-01. g. 
  22. ^ „Inventor of the Week Archive”. Massachusetts Institute of Technology. Arhivirano iz originala 2013-05-29. g. 
  23. ^ Gove, Philip Babcock, ur. (1981). „keyhole”. Webster's Third New International Dictionary of English Language. Merriam-Webster Inc. str. 1239. 
  24. ^ Fox-Davies, Arthur Charles (1909). A Complete Guide to Heraldry. New York: Dodge Publishing. str. 291. ISBN 0-517-26643-1. LCCN 09023803 — preko Internet Archive. 
  25. ^ Seyffert, Oskar (1901). A Dictionary of Classical Antiquities: Mythology, Religion, Literature and Art (6 izd.). Swan Sonnenschein and Co. str. 271. Pristupljeno 2022-01-01. 
  26. ^ Meital, Y.; Rayman, P. (2017). Recognition as Key for Reconciliation: Israel, Palestine, and Beyond. Social, Economic and Political Studies of the Middle East and Asia. Brill. ISBN 978-90-04-35580-4. Arhivirano iz originala 2023-11-10. g. Pristupljeno 2023-04-06. „Michal concedes the fact that Israelis do the same thing to the memory of the Nakba when saying "it was in 1948, enough talking about the past, let's talk about the future." When the Palestinians come with their keys [the Palestinian symbol of their lost homes], she says, "it's the same thing, it's a memory still burning in the hearts of families” 
  27. ^ Fisk, Robert (2018-06-28). „'I spoke to Palestinians who still hold the keys to homes they fled decades ago – many are still determined to return'”. The Independent. Arhivirano iz originala 2023-05-01. g. Pristupljeno 2023-04-06. „Keys must always be the symbol of the Palestinian “Nakba” – the “disaster” – the final, fateful, terrible last turning in the lock of those front doors as 750,000 Arab men, women and children fled or were thrown out of their homes in what was to become the state of Israel in 1947 and 1948.” 
  28. ^ Feldman, llana. 2008. Refusing Invisibility: Documentation and Memorialization in Palestinian Refugee Claims Arhivirano 2023-04-11 na sajtu Wayback Machine, Journal of Refugee Studies 21 (4): 4, page 503: "Anyone familiar with Palestinian visibility practices will certainly be aware of the importance of certain central objects within this field. Many refugees still have the keys to their houses in Palestine. Keeping these keys, and showing them to visitors and researchers, is part of a hope for return and a claim to these properties. Given this widespread practice, these keys, with their distinctive old-fashioned look, have also become symbols of refugee commitment to Palestine. At demonstrations in support of Palestinians one can often find people carrying enlarged replicas of these keys—in the process transforming individual objects into collective symbols."
  29. ^ The Peninsula Newspaper (2016-05-16). „'Largest Key' dedicated to refugees around the world”. The Peninsula Qatar. Arhivirano iz originala 2023-05-01. g. Pristupljeno 2023-04-06. „The gigantic key, dedicated to all the refugees around the world, was unveiled in a spectacular show at the Katara Amphitheatre last night featuring Palestinian Arab Idol winner Mohammed Assaf. “This key symbol for all the refugees in the world. We want to set a Guinness World Record to say that it is the right of these refugees to return back home. Actually this is linked particularly to Palestinian refugees."... Around 4,000 people filled the Katara Amphitheatre to witness the unveiling of the enormous key and enjoy the concert highlighted by the performance of the young Palestinian singer who is the first United Nations Relief and Works Agency regional youth ambassador for Palestine refugees.” 
  30. ^ „The Largest Key in The World”. Ard Canaan Restaurant. 2016-12-08. Arhivirano iz originala 2023-05-01. g. Pristupljeno 2023-04-06. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Ključ na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Кључ_(предмет)&oldid=27554483”