Legenda o ubodu u leđa

Desničarska karikatura iz 1924. godine; na njoj je prikazan Filip Šajdeman, socijaldemokratski političar koji je u 1918. godine proglasio Republiku i Matijas Ercberger, antiratni političar koji je nedugo potom potpisao primirje.

Legenda o ubodu u leđa (nem. Dolchstoßlegende) je izraz kojim se opisuje stav, široko rasprostranjen u nemačkoj javnosti u međuratnom periodu, prema kome carska Nemačka nije bila vojnički poražena od sila Antante u Prvom svetskom ratu, odnosno da je do kapitulacije došlo pre svega zbog subverzivnih aktivnosti u pozadini, odnosno masovne izdaje od strane civilnih političara. Taj stav su žestoko propagirali desničarski, odnosno nacionalistički i monarhistički krugovi, kako bi potkopali socijaldemokratske i liberalne vlastodršce poratne Vajmarske Republike, a široku je podršku stekao i zbog odredaba Versajskog mirovnog ugovora čije su ekonomske posledice izazvale ogromno siromaštvo i druge nedaće među najširim slojevima stanovništva. Mit o nožu u leđa je od svih najbolje iskoristio Adolf Hitler sa svojom Nacističkom partijom kako bi došao na vlast, odnosno posle sproveo brutalnu kampanju „čišćenja” Nemačke od „subverzivnih” elemenata. Izraz se kasnije koristio za slične fenomene i u nekim drugim državama, odnosno nastojanja da se ratni porazi pripišu "rovarenju" iz pozadine.

Istoričari u Nemačkoj i van nje jednoglasno odbacuju mit, ističući da je carska Nemačka armija ostala bez rezervi, da je bila preplavljena ulaskom Sjedinjenih Država u rat, i da je već vojno izgubila rat krajem 1918. godine.

Pozadina

Civilni predstavnici novoformirane Vajmarske republike 11. novembra 1918. potpisali su primirje sa saveznicima, koje je okončalo Prvi svetski rat. Sam rat je koštao Nemačku 1.770.000 vojnika i 760.000 civila i razorio ekonomiju. Versajski sporazum koji je usledio doveo je do dodatnih teritorijalnih i finansijskih gubitaka. Ljudi su tražili žrtvenog jarca i nemačka vojska ga je našla u komunistima, republikanskim političarima i „međunarodnoj jevrejštini“, zajedno nazvanim „novembarskim kriminalcima“. Oni su ih, kako su vojni komandanti tvrdili „uboli u leđa“ na domaćem frontu. Nemački termin Dolchstoßlegende igrao je važnu ulogu u međuratnoj Nemačkoj.

U kasnijem periodu rata, Nemačkom je praktično rukovodila vojna diktatura, sa vrhovnom visokom komandom ({{jez-nem|OHL}-, -{Oberste Heeresleitung}}) i generalom feldmaršalom Paulom fon Hindenburgom kao šefom štaba koji je savetovao cara. Kada je poslednja nemačka ofanziva na zapadnom frontu zakazala 1918, a srpska vojska primorala Bugarsku na kapitulaciju, postalo je jasno da je dalje ratovanje uzaludno. OHL je reagovao tako što je brzo izveo promenu ka civilnoj vlasti. General Erih Ludendorf, nemački šef štaba je rekao: „Tražio sam od njegove ekselencije da sada da vlast onim krugovima kojima imamo da zahvalimo što smo došli ovde gde smo sada. Stoga ćemo dovesti tu gospodu u ministarstva. Oni sad mogu da sklope mir koji mora biti sklopljen. Neka oni pojedu čorbu koju su kuvali nama!“

Kako je car bio primoran da abdicira i vojska je prepustila izvršnu vlast, civilna vlada je morala da potpiše mirovni ugovor. Ovo je dovelo do potpisivanja Versajskog sporazuma. Čak iako su javno prezirali sporazum, on je bio najpovoljnije rešenje za generale - nije bilo tribunala za ratne zločine, slavljeni su kao neporaženi heroji, i mogli su skriveno da se pripreme za uklanjanje republike, u čijem su stvaranju pomogli.

Uistinu, već 1919. Rajhsver je počeo da obrazuje Adolfa Hitlera o uzrocima rata i poraza, duboko urezavši Dolchstoßlegende u njegov um; Ludendorf je vodio neuspešni Pivnički puč 8. novembra, 1923. zajedno sa Hitlerom; Rajhsver je pružio ranu finansijsku podršku Nacističkoj partiji; a 85-godišnji Paul fon Hindenburg je imenovao Hitlera za nemačkog kancelara 30. januar 1933.

Može se reći da je ova legenda zvanično nastala u novembru 1919, kada je Hindenburg pokušao da oslobodi optužbi sebe i nemačku armiju u celini, svaljujući krivicu posebno na ubod u leđa (Dolchstoß) od strane trupa stacioniranih u Nemačkoj, koji su se pridružili vojničkim i mornarskim sindikatima tokom spartakističkih ustanaka. Izraz „novembarski kriminalci“ se odnosi i na državnike koji su potpisali Versajski sporazum i na „široku jevrejsko-marksističku zaveru“ kako su je često nazivali, kao i na Nemce koji su smatrani nedovoljno patriotski ili militaristički nastrojenim. Izraz se takođe odnosio i na one koji su učestvovali u revoluciji u kojoj je svrgnuta carska vlada i stvorena Vajmarska Republika.

Kako nijedan saveznički vojnik nije kročio na nemačko tle, mnogi koji su verovali u potpunu nepobedivost vojske su tvrdili da su državnici koji su potpisali Versajski sporazum izdajnici, i da bi inače Nemačka pobedila. Kao rezultat sporazuma, nemačke teritorije su smanjene, Rajnska oblast je demilitarizovana i savezničke trupe su patrolirale rejonom. Nemačka je morala da plati ratne reparacije. Iz perspektive propagande, možda najznačajniji aspekt sporazuma je bila Klauzula o krivici za rat, koja je primorala Nemačku da prihvati celokupnu odgovornost za rat.

Sporazum je postao izrazito nepopularan u Nemačkoj, ne malim delom i zbog toga što se znatno mešao u unutrašnja pitanja Nemačke. Ipak, saveznici su bili voljni da postepeno olabave sporazum u dolazećim godinama kako bu kontrirali antikapitalističkom Sovjetskom Savezu. Štaviše, Vajmarska Republika pod Fridrihom Ebertom je silovito gušila radničke ustanke pomoću rajhsvera, i tolerisanih terora paravojnih grupa, frajkora koje su formirane širom Nemačke. Uprkos, ili zbog ove tolerancije ekstremne desnice, republika je snažno napadana, mnogi od njenih predstavnika su ubijeni, poput Valtera Ratenaua, a vođe su bile nazivane „kriminalcima“ i Jevrejima od strane desničarske štampe, kojom je dominirao Alfred Hugenberg.

Dobro finansirana Dolchstoß propaganda je uspela da prikrije ključne činjenice o primirju i Vajmarskoj Republici, tako da se ideja uboda u leđa mogla iskoristiti u gradnji nacističkog pokreta u Nemačkoj. Emocionalna uspešnost kampanje je proistekla iz načina na koji je preusmeravala bes i zbunjenost koju nije osećao samo prosečan Nemac, već i vojnici koji su se vraćali sa ratišta. Mnogi od ovih ljudi su osećali kako su odvojeni od civilnog društva kao celine zbog svojih iskustava sa fronta, i bili su više nego voljni da se pridruže frajkorima zahtevajući neku vrstu osvete. Latentni antisemitizam, intenziviran jevrejskom dominacijom u kratko-postojećoj Bavarskoj Sovjetskoj Republici, je lako bio eksploatisan i dograđivan, kako bi se stvorila ideologija rasizma.

Kao takav, Dolchstoß je brzo postao centralna slika u propagandi koju je podržanoj od strane mnogih desničarskih i tradicionalno konzervativnih političkih partija koje su ponikle u ranim danima Vajmarske Republike, uključujući hitlerovu NSDAP. Za samog Hitlera je ovo posedovanje modela koji je objašnjavao Prvi svetski rat bilo od ključnog ličnog značaja. On je saznao za poraz Nemačke dok je lečen od privremenog slepila nakon što je bio izložen bojnom gasu na frontu. On je tvrdio da je u to vreme imao viziju koja ga je nagnala da uđe u politiku i „ispravi ove strašne nepravde,“ (Špilfogel) „oslobodi Nemce iz lanaca i učini Nemačku velikom“. Tokom cele karijere je uspešno ogovarao „novembarske kriminalce“.

„Ubod u leđa“ izvan Vajmarske Nemačke

Usled vrlo snažne slike „uboda u leđa“, i uobičajenog pogleda među nekim političkim konzervativcima da politički neprijateljski frontovi kod kuće dovode do poraza u ratovima koje je inače moguće dobiti, legenda o ubodu u leđa je rasprostranjena legenda u mnogim modernim društvima. Na primer, legendu o ubodu u leđa često koriste američki konzervativci da objasne poraz SAD u Vijetnamskom ratu. U kontekstu američke umešanosti u Vijetnamski rat, legenda o ubodu u leđa je deo kompleksa Vijetnamskog sindroma.

Ekvivalenati u drugim zemljama

Sjedinjene Države

Paralelne interpretacije nacionalne traume nakon vojnog poraza pojavljuju se u drugim zemljama. Na primer, to je primenjeno na učešće Sjedinjenih Država u Vijetnamskom ratu i u mitologiji izgubljenog slučaja Konfederacije.

Rusija

Tokom pobune Vagnerove grupe 2023. godine, lider ruskog režima Vladimir Putin nazvao je ovu pobunu koju je predvodio njegov bivši prijatelj Jevgenij Prigožin kao „nož u leđa našoj zemlji i našem narodu“. On je takođe napravio poređenje između potencijalnih ishoda vojnog udara i uticaja koji bi on mogao imati na rat koji je u toku, podsećajući na poraz Rusije u Prvom svetskom ratu nakon Ruske revolucije.

Literatura

• Spielvogel, Jackson J. (2001). Hitler and Nazi Germany: A History. New Jersey: Prentice Hall. 
• Evans, Richard J. (2003). The Coming of the Third Reich. New York: Penguin. ISBN 0-14-303469-3. 
• Helmreich, William (1985). The Third Reich and the Palestine Question. University of Texas Press. ISBN 978-1-351-47272-2. 
• Hett, Benjamin Carter (2018). The Death of Democracy. New York: St. Martin's. ISBN 978-1-250-21086-9. 
• Nicosia, Francis R. (2008). Zionism and Anti-Semitism in Nazi Germany. Cambridge: Cambridge Universityĕ Press. ISBN 978-0-521-88392-4. 
• Tipton, Frank B. (2003). A History of Modern Germany Since 1815. London: University of California Press. ISBN 978-0-520-24049-0. 
• Chickering, Rodger (2004). Imperial Germany and the Great War, 1914–1918. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521547806. 
• Diest, Wilhelm; Feuchtwanger, E. J. (1996). „The Military Collapse of the German Empire: The Reality Behind the Stab-in-the-Back Myth”. War in History. 3 (2): 186—207. S2CID 159610049. doi:10.1177/096834459600300203. 
• Schivelbusch, Wolfgang (2001). The Culture of Defeat: On National Trauma, Mourning, and Recovery. New York: Picador. ISBN 0312423195. 
• Watson, Alexander (2008). „Stabbed at the Front: After 1918 the Myth Was Created That the German Army Only Lost the War Because It Had Been 'Stabbed in the Back' by Defeatists and Revolutionaries on the Home Front. Reviews the Clear Evidence That in Reality It Simply Lost the Will to Go on Fighting”. History Today. 58 (11). Arhivirano iz originala 28. 06. 2011. g. Pristupljeno 06. 07. 2023. 

Spoljašnje veze

• OSS-ov psihološki profil Hitlera, peti deo
• Antisemitism on the Florida Holocaust Museum website
• Die Judischen Gefallenen A Roll of Honor Commemorating the 12,000 German Jews Who Died for their Fatherland in World War I.
• Book review by Harold Marcuse, with 15 "stab-in-the-back" illustrations, 1918–1942