Logor Jasenovac

Koordinate: 45° 16′ 54″ S; 16° 56′ 06″ I / 45.281667° S; 16.935° I / 45.281667; 16.935
Ova stranica je zaključana od daljih izmena anonimnih korisnika i novajlija zbog sumnjivog doprinosa istih, koji treba da se raspravi na stranici za razgovor
S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Za druge upotrebe, pogledajte Jasenovac (višeznačna odrednica).
Logor Jasenovac
Koncentracioni logor
Spomenik u Jasenovcu
Logor Jasenovac na karti NDH
Logor Jasenovac
Koordinate45° 16′ 54″ S; 16° 56′ 06″ I / 45.281667° S; 16.935° I / 45.281667; 16.935
Poznat pogenocidu nad Srbima, Jevrejima i Romima
MestoJasenovac
Pod kontrolom Nezavisna Država Hrvatska
KomandantIvica Matković (1942—1943)
Ivica Brkljačić
Dinko Šakić (1944)
Dominik Pićili (1945)
Postojao1941—1945
Broj žrtavaPrva zvanična procena oko 500.000 ubijenih[1]; reviziona umanjenja 150.000 (±33%) ubijenih[2][3][4]; reviziona uvećanja oko 700.000 ubijenih[5][6]

Logor Jasenovac, kao sistem logora pod komandom iz logora Jasenovac, bio je najveći koncentracioni i logor smrti na prostoru Kraljevine Jugoslavije za vreme okupacije u Drugom svetskom ratu. Logor je formirala Nezavisna Država Hrvatska, istočno od istoimenog gradića, u avgustu 1941. godine, a uništile su ga ustaše u aprilu 1945. godine da bi sakrili i umanjili zločin koji su počinili. Državna administracija Hrvatske nazvala ga je „Sabirni i radni logor Jasenovac”, ali to je bio logor smrti, mesto za mučenje i ubijanje prvenstveno Srba, Roma i Jevreja (svih uzrasta, polova, starosnih dobi, socijalnih, obrazovnih i drugih profila), a u to mučilište su dovođeni i svi drugi koji su podržavali Srbe, Rome, Jevreje, komuniste, partizane, ili su prosto bili ljudska bića i „nisu odgovarala” tadašnjim vođama ustaške Hrvatske.[7] Sistem logora Jasenovac je bio zloglasan po varvarskim metodama i velikom broju žrtava.[8] Logor Jasenovac je bio prvi sistematski izgrađivani logorski kompleks na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, jedini koji je neprekidno delovao sve do kraja njenog postojanja, najveći po prostoru koji je zauzimao, po broju logoraša koji su kroz njega prošli i po broju žrtava koje su u njemu stradale. U njega su se upućivali ne samo muškarci, nego i žene i deca.

Sistem koncentracionih logora Jasenovac je u egzilu osmislio Vjekoslav Luburić, koji je bio i njegov prvi komandant.[9]

Prof. dr Gideon Grajf, istoričar specijalizovan za Holokaust, autor izuzetno značajne monografije „Jasenovac — Aušvic Balkana — Ustaška imperija okrutnosti” kaže:[10]

„Jasenovac je daleko brutalniji od Aušvica.”

Logor je građen od sredine avgusta 1941. do proleća 1944. godine.[11] Veći deo logora se nalazio u Jasenovcu, oko 100 km jugoistočno od Zagreba. Logori I i II bili su u selima Bročici i Krapju, ali su brzo rasformirani zbog čestih poplava. Zatvorenici su prebačeni u logor Ciglana (Jasenovac III), koji je bio najveći logor i uključivao je krematorijum. U Donjoj Gradini s druge strane reke Save vršena su pogubljenja. Logor za decu bio je u Sisku i u Jastrebarskom, a ženski logor u Staroj Gradiški jugoistočno od Jasenovca, mada je žena i dece bilo i u Jasenovcu. U Jasenovcu je Nezavisna Država Hrvatska izvršila genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima. U njemu je stradao i određen broj Hrvata i Muslimana. To su bili antifašisti, komunisti i simpatizeri i pomagači Srbima. Ovaj jedinstveni kompleks logora, uređen po uzoru na koncentracione logore Nacističke Nemačke, službenog imena „Ustaška odbrana, Zapovjedništvo sabirnih logora Jasenovac”, bio je pod zapovedništvom Ustaške nadzorne službe (UNS) odnosno njenog Ureda III Ustaške odbrane čija je funkcija bila osnivanje, organizacija, uprava i osiguranje logora.[12] Uz centralni logor III Ciglana, postupno su tokom 1942. formirani i drugi delovi logora: radna grupa Kožara — osnovana 1942. godine u samom mjestu Jasenovac; logor Stara Gradiška — drugi po veličini logor, smješten unutar objekta bivše kaznionice; logorske ekonomije Mlaka, Jablanac, Gređani, Bistrica i Feričanci.

Tačan broj žrtava u sistemima logora Jasenovac nije nikada utvrđen.[13] Spomen park Jasenovac je do 2012. sastavio nepotpuni poimenični spisak oko 83.000 žrtava,[14][a] dok su istraživači Muzeja žrtava genocida do sada sastavili nepotpuni poimenični spisak od oko 88.000 žrtava.[16] Nasuprot nepotpunim brojevima popisanih ubijenih lica, ranije su pravljene zvanične, ali grube procene o stotinama hiljada ubijenih. Jedna takva procena o oko 700.000 ubijenih na području pod komandom iz logora Jasenovac stoji u Spomen području Donja Gradina (Republika Srpska).[5]

Deo ustaške emigracije po završetku rata je sprečen operacijom Gvardijan, u kojoj su neki od zapovednika logora Ljubo Miloš i Ante Vrban, kao i pojedini pripadnici Ustaške vojnice zarobljeni i pogubljeni. Zapovednici Ivica Matković i Miroslav Filipović pogubljeni u drugim procesima nedugo nakon rata, dok je Vjekoslav Luburić ubijen u emigraciji 20 godina kasnije pod nerazjašnjenim okolnostima.

Danas, 22. aprila, na dan proboja logoraša iz Jasenovca, Srbija obeležava državni praznik posvećen žrtvama holokausta, genocida i fašizma, dok Hrvatska održava zvaničnu komemoraciju na Spomen-području Jasenovac.

Izgled i položaj logora

Koncentracioni logor Jasenovac sačinjavalo je nekoliko logora osnovanih u kratkim vremenskim periodima, na većoj ili manjoj udaljenosti od samoga mesta Jasenovac. Ustaše su čitavo njegovo stanovništvo pobili ili ga preselili, a u samo mesto smestili stalan ustaški garnizon.

Žene i deca u logoru Stara Gradiška

Sam logor je bio sistem od 5 glavnih i nekoliko manjih logora i gubilišta koji su pokrivali ukupno oko 210 km² blizu ušća Une u Savu.[17]

Kampovi su bili[17]:

Dodatna bliska područja sa gubilištima su bila: Gradina, Jablanac, Uštice, Mlaka, Dubica (krečana), i Granik (na reci Savi).[17]

Funkcionisanje logora

Osnivanje kompleksa logora

Ustaše u logoru Krapje ili Bročice avgusta 1941. sa predmetima konfiskovanim od prvih logoraša

Jedan od oblik organizovanog terora NDH, koja je proglašena u Zagrebu 10.4.1941. godine bili su logori. Prvi logor osnovan na teritoriji NDH 15.4.1941. godine bio je Logor Danica kod Koprivnice, a logor Jadovno je bio prvi logor koje su ustaše koristile za masovna ubijanja.[18][19][20] Već od 11.4.1941. godine Srbi su zatvarani na području Gospića, a od maja 1941. godine odatle su vođeni na severozapad oko 22 kilometra do logora smrti Jadovno na planini Velebit i tu su masovno ubijani do oko 20. avgusta 1941. godine, kada su to područje preuzeli Italijani, ali vlasti NDH pristupile su izgradnji novih logora smrti na području Jasenovca.[21]

Pripremni radovi za osnivanje novog logora smrti na području Jasenovca započeli su najkasnije 24. jula 1941. kada je Ravnateljstvo melioracionih i regulatornih radova naručilo drvo „za gradnju drvenih baraka u Jasenovcu“. Vlasti NDH su planirale da zatvorenike pored ubijanja koriste i rad za na odvodnjavanju Lonjskog polja i gradnju nasipa duž pruge Jasenovac-Novska.[22][23] Kao lokacija logora spominje se mesto Jasenovac i nekoliko kilometara severnije na poljani pored sela Bročice je nastao logor poznat i kao "Jasenovac logor broj 2" između 15. i 21. avgusta 1941, a prvi zatvorenici u dovedeni su 20-21. avgusta tu sa zadatkom i da naprave barake u logoru.[12][12][24] Ti prvi dopremljeni zatočenici bili su muškarci, Srbi i Jevreji koje ustaše nisu stigli likvidirati nakon zatvaranja kompleksa ustaških koncentracionih logora Gospić—Jadovno—Pag.[25] Prvi zapovjednik logora Bročice bio je ustaški poručnik Ivan Rako, a područje logora Krapje osiguravala je 22. satnija Ustaške vojnice.[26] Na livadama kod sela Krapje od oko 20. avgusta zbog dovođenja zatočenika ustaše su pristupili izgradnji novog logora koji je poznat i kao "Jasenovac logor broj 1", a koji je bio oko 12 kilometara zapadno od Jasenovca između reka Save i Veliki Strug.[27] Od prvih 600 zatočenika iz Gospića, oko 300 ljudi, uglavnom Jevreja je upućeno u Krapje osam dana po dolasku, gdje su spavali na otvorenom jer su se barake tek gradile.[28] Osim logoraša sa Paga i iz Gospića, u novi logor su počeli dovoditi drugi zatočenici. Prvi zapovjednik logora Krapje bio je poručnik Ante Marić, a čuvali su ga pripadnici postrojbe 14. i 17. satnije Ustaške vojnice.[26] Najraniji pronađeni dokument u kom se pominje logor Jasenovac datiran je na 11. septembar u pismu Dide Kvaternika Glavnom stožeru domobranstva u kom daje instrukcije da se oko 50 uhvaćenih osoba iz Bijeljine otpremi u ovaj logor.[28][29] Do oktobra 1941. logori Bročice i Krapje bili su uglavnom samostalni, a privremeno zapovjedništvo je u mjestu Jasenovac je vodilo brigu samo oko prehrane talaca. Privremeno zapovjedništvo je bilo direktno podređeno Uredu III Ustaške nadzorne službe u Zagrebu, čiji je rukovodilac do decembra 1942. bio Vjekoslav Luburić.[26] Prvi zapovjednik sistema logora Jasenovac od oktobra 1941. bio je Luburićev zamjenik Ivica Matković. Od oktobra 1941. do proljeća 1942. zapovjednik sabirnog logora bio je Ivica Brkljačić, Ljubo Miloš je bio zapovjednik radne službe u logoru Ciglana, a zapovjednik logora Joso Matijević.[30]

Kompleks logora Jasenovac

Prema popisu iz 1931. godine bilo je 5.545 stanovnika u opštini Jasenovac, od toga 2.591 (ili 47%) bili su pravoslavci (Srbi), koje su ustaše proterale ili pobile, a u Jasenovac su postavili stalni garnizon sa 1,500 do 2.000 ustaša.[31] Na istoku naselja oduzeli su („konfiskovali“) zemlju sa industrijskim kompleksom (ciglana, pilana, fabrika lanaca i mala elektrana) od srpske porodice Bačić u oktobru 1941. godine, a na tom posedu izgradili su glavni logor Jasenovac, koji je poznat kao Logor broj III, ili Ciglana, u oktobru i novembru 1941. godine.[32][33][34] Zatvorenici iz logora Bročice i Krapje, pored rada na logorima u kojim su boravili, radili su na izgradnji nasipa uz reku Strug, a zatim na postavljanju žice i drvenih stražarskih kula oko budućeg glavnog logora Jasenovac i izgradnji prvih primitivnih baraka i nasipa uz Savu za zaštitu logora od poplava.[35] Jesenje kiše i česte poplave reke Veliki Strug onemogućavale su boravak u logorima Krapje i Bročice, ali prilikom preseljenja ustaša u Logor broj 3, sredinom novembra 1941. godine, ustaše nisu povele većinu zatvorenika, nego su njih najvećim delom pobili.[36][37]. Ciglana je od ranije bila željezničkom prugom spojena na prugu Zagreb-Sisak-Novska. Preseljenjem logora između 14. i 16. novembra i osnivanju novoga logora III lično je zapovijedao Vjekoslav Luburić, koji je u septembru posjetio nemački logor Zahsenhauzen i tamo stekao uvid u njegovu organizaciju.[38] Zatočenici su po zaleđenom terenu morali sami prenositi svoje barake, a iznemogle osobe su ubijane, bacane u Savu ili ostavljane na livadi.[34] Time je Jasenovac dobio svoju pravu fizionomiju, postavši najveći koncentracioni i likvidacioni logor i mučilište svih nepoćudnih osoba, koje je režim hapsio i ubijao bez razlike na njihovu nacionalnost, što je iskazano u »Zakonskoj odredbi o upućivanju nepoćudnih i pogibeljnih osoba na prisilni boravak u sabirne i radne logore od 25. novembra 1941.[39]

Glavni ulaz u logor III Ciglana

Uz ovaj najveći, a po svojoj funkciji centralni, postupno su formirani i drugi delovi logora. Radna grupa Kožara osnovana je krajem januara 1942. godine na zapadu naselja Jasenovac, kao manji Logor broj 4. Zatočenici su ovde bili uglavnom Jevreji obučeni za proizvodnju i preradu kože. Ovo je bila jedna od retkih grupa koja nije bila izložena čestim i masovnim likvidacijama.[40]

Krajem decembra 1941. i početkom januara 1942. vođeno je nekoliko borbi između ustaša i partizana na desnoj obali Save, u oblastima sela Donja Gradina, Gornja Gradina i Draksenić. Početkom 1942. godine ustaše su doterale u logor Ciglana srpsko stanovništvo sela Gradine, uglavnom žene, djecu i starce.[41] Trupe NDH su u drugoj polovini januara potisnule partizane iz ovog kraja, dodatno ga utvrdili i od njega napravili glavno područje za ubijanje zatvorenika logora Jasenovac.[42][41]

Skoro istovremeno sa izgradnjom rovova i bunkera u oblasti Donje Gradine, bivša kaznionica u Staroj Gradiški je pretvorena u logor V Stara Gradiška.[37][43] Kako u logoru III Ciglana sve do avgusta 1944. godine nije postojao ženski logor, ženske osobe, ako prethodno ne bi bile ubijene, bile su upućivane većinom u logor Stara Gradiška.[44][45]

Cela grupa od 5 logora, sa nekoliko ekonomija i područja pogubljenja (Donja Gradina, Jablanac, Uštica,...) na obe obale reke Save zajednički se zove logor Jasenovac, isto ime se upotrebljava i za komandni Logor broj 3 (Ciglana).[46]

Funkcionisanje logora

Postojale su dve različite grupe zatvorenika. U prvoj grupi su bili zatvorenici koji su imali neku pisanu odluku od ustaša o slanju u logor, a u drugoj grupi bili su zatvorenici koje su ustaše dovele u logor bez ikakve pisane odluke.[46] Ustaše stražari mogli su bez odgovornosti ubijati dovođene zatvorenike i većina dovedenih u logore Jasenovca ubijena, a manji broj je preživeo i to govori da su to bili logori namenjeni za ubijanje (logori smrti).[47] U logor su dovođeni muškarci, žene i deca, a zajedno broj ubijenih žena i dece (ličnosti mlađe od 15 godina) izgleda je veći, nego broj ubijenih muškaraca (sa dečacima koji su imali 15 i više godina).[48] Smrt je za većinu dolazila brzo i oko ¾ zatvorenih nije u logoru preživelo duže od 6 meseci.[49] Veliki broj je doveden u logor, ili u neko od sela koja su složila za ubijanja kao što je bila Donja Gradina, i ubijen neposredno po dovođenju.[50] Apsolutnu većinu ubijenih čine muškarci, žene i deca Srbi, na drugom mestu po broju ubijenih su Romi, na trećem Jevreji, a Hrvati i ostale narodnosti čine manje od 10% ubijenih.[51] Jednostavan i strašan način za slabljenje i ubijanje zatvorenika, naročito dece, bilo je sprečavanje zatvorenika da dođu do hrane.[52] Nekim ustašama ubijanje nije bilo dovoljno i pokušavali su da to učine na što grublji način kako bi dodatno naneli patnje žrtvama.[53]

Pored ubijanja, ustaše su nastojale opljačkati žrtve do krajnjih granica i nisu samo uzimali od novi zatvorenika sve vredne predmete (novac, zlato, nakit, bolje cipele i odeću,…), nego su i onima koje su ubili vadili zlatne zube.[49]

Početkom 1942. ustaše su uspostavile sigurnosni pojas koji se na sjever prostirao sve do obronaka Psunja, a na jug do Prosare.[43]

Prvi zatočenici u logoru III od novembra 1941. spavali su u sušionici cigala, pošto barake još uvek nisu bile podignute. Kasnije su tokom zime sami zatočenici sagradili tri male barake da ih zaštiti od snega i kiše. Izgradnja prvih baraka je počeka tek nekoliko dana pred posetu Međunarodne komisije. Tada je u samo nekoliko dana i po jako niskim temperatura podignuto šest baraka koje su dobile električnu struju, zatim ambulanta i bolnica, dok su stare barake srušene. Ako bi neto posustao u radu ili pokazivao znakove umora odmah je bio ubijen. Poubijani su i svi teški bolesnici. Zbog poplava barake su bile podignute na stubove visine oko 1 m, ispod kojih je bila naslagana cigla. U svakoj od baraka spavalo je preko 200 ljudi. Izlazak iz baraka noću nije bio dozvoljen, pa su zatočenici vršili nuždu u kible.[54] Zatočenici nisu nosili nikakve oznake koje bi ih označavale kao osobe koje su zbog nekog određenog razloga lišene slobode, niti su nosili kažnjeničku odeću ili bile obilježene brojevima. Dva dana prije dolaska Međunarodne komisije izdvojeni su svi logoraši koji su loše izgledali, ali nisu bili ubijeni zbog nemogućnosti sahranjivanja u smrznutoj zemlji, pa su skrivani od Međunarodne komisije u samom mjestu Jasenovac. Kada je 6. februara 1942. godine u u razgledanje logora došla „Međunarodna komisija“, zatočenicima su podijeljene trake s brojevima: Jevrejima žute, Srbima bijele ili plave, a Hrvatima crveno-bijele.[55]

Plan logora III

Period najintenzivnijih likvidacija

Ustaška vojnica vrši egzekucije u Jasenovcu

Nekoliko hiljada tela ubijenih zatvorenika (većinom žena i dece), ili čak i živih žrtvi bilo je spaljeno u peći ciglane, koja je prepravljena u krematorijum prema planu Dominika Pićilija, od kraja februara do maja 1942. godine.[56][57] Često se piše da spaljivanje leševa nije bilo dovoljno uspešno, i da je peć srušena zbog toga posle tri mjeseca, ali u maju je moglo biti sviše toplo da se spaljuju masovno žrtve, a ubijanja noću na Graniku, ili u Donjoj Gradini su postala češća.[57]

Dopis iz marta 1942. o upućivanju Jevreja iz Visokog u Jasenovac i Staru Gradišku.
Dopis generala Domobranstva Ivana Prpića od 27. aprila 1942. da logor Jasenovac može primiti neograničeni broj zatočenika i da se svi uhvaćeni partizani šalju u Jasenovac

Izuzetno hladna i sniježna zima 1941/1942. izazvala je veliki poplave u oblasti Jasenovca. Bosanski partizani su između 3. i 4. aprila prešli Savu i evakuisali selo Jablanac, koje su ustaše kasnije pretvorili u jasenovačku ekonomiju.[43] Zbog visokih voda partizani nisu uspjeli da evakuišu selo Mlaka. Sredinom aprila 1942. godine ustaška satnija iz Jasenovca upala je u Mlaku i odvjela cjelokupno srpsko stanovništvo u logor, iako su mesec dana ranije svi bili pokatoličeni. Žena i djeca su odvedeni u logor Stara Gradiška, dok su muškarci odvjedeni u logor Zemun, odakle su radno sposobni muškarci deportovani u logore u Njemačkoj ili Norveškoj.[58]

Jedan od najviše inkriminirajućih ustaških dokumenata u vezi s Jasenovcem je okružnica u kojoj general Ivan Prpić obaveštava da logor Jasenovac može primiti neograničeni broj zatočenika i naređuje da se svi zarobljeni partizani šalju u Jasenovac. Taj dokument implicira da je mjesto za nove zatvorenike dobiveno ubijanjem starih i povećanjem kapaciteta logora.[59] Cijela sela Mlaka i Jablanac su maja 1942. pretvorene u logorske ekonomije na kom su u sezoni poljoprivrednih radova radile žene zatočene u Staroj Gradiški. Posle završetka radova, većina žena je bila tu ubijena, dok je manji dio vraćen u logor.[58]

Naredbom Ustaške nadzorne službe od 16. maja 1942. godine sve područne oružničke stanice morali su poslati sve Rome u Jasenovac.[60] Tretman Roma u logori je bio posebno okrutan i nehuman. Gotovo niti jedan Rom upućen u logor, bez obzira na uzrast i pol, nije izašao iz njega živ.[60] Najveći dio Roma bio je smješten je u Uštici, u napuštene kuće srpskih porodica koje su nasilno iseljene 8. maja 1942. kada je dio stanovnika upućen u jasenovačke logore, a deo je preko logora Zemun poslat na prisilni rad u Njemačku i Norvešku. U Uštici je maja i juna 1942. obrazovan Ciganski logor. Samo mali dio Roma je bio raspoređen u radne grupe, a radili su najteže poslove. Radili su kao grobari u Gradini, gdje su morali skidati i sortirati odjeću sa tek ubijenih žrtava.[61]

Ljeto 1942. bio period najintenzivnijih likvidacija logoraša.[62] Tokom juna u logore Ciglanu i Stara Gradiška svakodnevno su stizalo novi veliki transporti iz Srijema, Slavonije, Bosne i ostalih krajeva NDH, a kulminacija je bila u julu 1942. posle bitke za Kozaru kada je u logor dovedeno na desetine hiljada ljudi, uglavnom žene, djece i staraca. Dio njih je preko Jasenovca poslat u druge dijelove NDH (Slavoniju, đakovački kraj, Moslavinu i Bilogoru), dio njih je ostao u logoru, gdje je većina ubrzo ubijena, dok je dio radno sposobni muškaraca i žena deportovan na prisilni rad u Njemačku.[63] U julu 1942. ukinut je logor Đakovo, a preostali zatvorenici odvedeni u Jasenovac.[39] U Mlaci se jula 1942. godine nalazilo 9176 majki sa djecom.[64]

Na podsticaj Diane Budisavljević, u julu 1942. započela je akcija spasavanja djece iz logora.[63] Budisavljevićeva je preko kapetana Vermahta dobila dozvolu za odvođenje djece iz Stare Gradiške, Mlake i Jablanca u Zagreb. U Zagrebu su djeca dobila osnovnu negu, ali su uprkos tome mnoga djeca, a naročito mlađa umrla od bolesti i iscrpljenosti od boravka u logorima. Iz Zagreba djeca su zatim su prebacivana u dječja prihvatilišta u Jastrebarskom, Reci, Gornjoj Rijeci i Sisku, od kojih je prihvatilište u Sisku bilo pravi dječji logor.[65]. U toku avgusta preko 2000 djece je prebačeno u logor Sisak.[64] Tek u avgustu je dobijena dozvola da se djeca mogu udomljavati po porodicama, a udomljavanje je vršeno preko Karitasa Zagrebačke nadbiskupije.[65] Preko transportnih lista i drugih izvora Budisavljevićeva i njeni saradnici su sastavili kartoteku od oko 12.000 djece koja je u to vrijeme prošla kroz Zagreb.[65] Akcija Diane Budisavaljević oko spasavanja djece i slanja hrane i lijekova djeci u logorima nastavljena je do kraja rata.[66]

Zid od cigala oko logora logoraši su počeli da grade u julu 1942.[67]

Masovno ubijanje dece

U procesu „pročišćenja Hrvatske nacije“, srpska deca bila su prva koja su ubijana, zajedno sa odraslima, čak i ako su ih majke još uvek dojile. Tokom četiri godine, između aprila 1941. i maja 1945, više od 73.316 dece ubijeno je u ustaškoj NDH.[68] Najmlađa su bila još u kolevkama, dok su najstarija bila oko 14 godina starosti. Tokom Drugog svetskog rata, jedino mesto u celoj Evropi gde su postojali specijalni logori za decu bila je Hrvatska.[69]

Od decembra 1941. do aprila 1945, u kompleksu logora Jasenovca, ustaše su pobile najmanje oko 20.000 dečaka i devojčica starosti do 14 godina, a deca srpske nacionalnost čine od 61% do 63% ubijene dece.[70][71] Bili su ubijani na najstrašnije načine, i umirali su, brže nego odrasli, od gladi, žeđi, bolesti i smrzavanja. Hiljade dece je nasilno odvojeno od majki i u logorskom kompleksu Jasenovca ostavljano da gladuje do smrti u dvorištima ili sobama bez nameštaja, dok su plakala i vikala za hranom i vodom.“[72] Nasuprot toj strašnoj nasilnoj smrti dece stoji opis jednog preživelog o izgledu dece kada su tek dovedena:

Djeca dovedena u Jasenovački logor 1942. godine bila su neobično zdrava i lijepa. Nitko u logoru nije vidio ljepše, pametnije i zdravije djece. Pomislili bismo da su ih nacisti birali“.

[73]

Ustaša Ante Vrban, ustaškinja Marija Slomić Buždon i neki drugi ubili su nekoliko stotina dece otrovom u logoru Stara Gradiška u julu 1942. koja su dovedena a Kozare.[74] Krajem leta 1942. u logoru Jasenovac (Logor broj 3), ustaše su pokušale da prevaspitaju više od 400 dečaka i devojčica starosti od 4 do 14 godina i od njih naprave male ustaše, ali kada nisu uspeli odveli su decu u grupama od 60 do 80 na Donju Gradinu, a tamo ustaše Cigani su zaklali i zakopali male žrtve.[75] Svedok Kosina Franjo je opisao: "Kada je vešano 35 zatvorenika a među njima i jedna žena, koja je imala u logoru četvoro male dece; deca su prilikom njenog vešanja plakala za njom i hvatala se za njenu suknju, ali je [Dominik Hinko] Pičili [jedan od komandanata u logoru Jasenovac] jednu devojčicu od 6 godina udario je nogom [vojničkom čizmom] tako snažno da je njena lobanja pukla."[75]

Ponekad ustaše su nabadale na bajonete male bebe a Svedok Duzemlić Milan opisao je: "Vidio sam, kako su ustaše prilikom likvidiranja djece u logoru bacili jedno dijete staro godinu dana u zrak, a drugi ustaša njega je dočekao na bajonet."[76]

Ustaše bi dovukli malu decu u Savu, vezujući nekoliko njih u džak i bacajući ih u reku. Mnoga deca (oko njih 400) poklana su u Jasenovcu, sredinom septembra, 1942. Deca su dovođena u 15 zaprežnih kola u ciglanu i spaljivana. Veoma slična sudbina zadesila je 300 dece koja su pogubljena u Gradini, u oktobru 1942. Jedan od retkih preživelih dečaka-logoraša, Milan Bastašić iz Grubišnog Polja, opisao je svoj boravak i spašavanje iz logora smrti u svojoj knjizi Bilogora i Grubišno Polje 1941—1991. tekst[77] U ustaškom logoru Jasenovac je stradalo i 19.544 srpske djece do 12 godina starosti. Postoje mišljenja da je broj stradale hrvatske i muslimanske djece zanemarljivo mali.[78] Sa druge strane, mnoga deca, oko 12.000 su spašena od ustaškog pogroma, iz čega dalje Nikolić zaključuje da je zamisao ustaša bila da se sva djeca Kozare, Potkozarja i Krajine pobiju.[78] Ovom broju Nikolić dodaje i „oko 15 000 romske djece, sa egzaktnim brojem od 8.000 imena i prezimena“, (Acković).

U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, je izvršen pogrom, novijoj istoriji nepoznat i po broju ubijenih i po metodama, nad nehrvatskim stanovništvom u Bosanskoj Krajini i Hrvatskoj. Ovaj pogrom je viši od genocida. Ni pravna, ni moralna terminologija ne poznaju primerenu kvalifikaciju za ovakvu neljudskost. Istina o ovom pogromu srpske, romske i jevrejske dece nije potrebna samo žrtvama već i hrvatskoj deci, a naročito u poznatim konstelacijama srpsko-hrvatskih istorijskih odnosa.

Na dan 9. oktobra 1942. godine Luburić Vjekoslav zvani „Maks“ je na svečanosti u Jasenovcu, koju je priredio kao proslavu godišnjice svoje krvave vladavine u svom govoru rekao:

i tako smo vam mi u ovoj godini ovdje u Jasenovcu poklali i više ljudi nego osmanlijsko carstvo za cijelo vreme boravka Turaka u Evropi.

[79] [80][81]

Mesta ubijanja

Jasenovac je prvi ustaški logor koji je funkcionisao po nacističkom uzoru. Maks Luburić, ustaški funkcioner zadužen za rad logora je proveo neko vreme u Nemačkoj, kao gost Gestapo-a, početkom oktobra 1941. Tom prilikom je posetio više nemačkih koncentracionih logora, a po povratku u NDH, sproveo je reorganizaciju postojećih logora i osnovao nove, po ugledu na logore u Nemačkoj.[82]

Tela žrtava u reci Savi

Jasenovac je po organizaciji ličio na nacističke logore, mada su ubijanja vršena drugačije. Kao i u nacističkim logorima nastojalo se iskoristiti radnu snagu logoraša pre likvidacije. Jasenovac je i podignut na mestu gde su se već nalazila zanatska i fabrička postrojenja.

Sistem masovnih ubistava u Jasenovcu ustanovljen je već u jesen 1941, čim su veći transporti ljudi počeli da pristižu. Muškarci, žene i deca stizali su ovamo vozovima, kamionima, konjskim zapregama ili prosto trčeći pred ustašama sa naperenim puškama. Mesta masovnih pogubljenja nalazila su se po celom jasenovačkom logoru. Većina je smeštena na desnoj obali Save od Dubice nizvodno, a naročito u selu Gradina. Prema forenzičkim istraživanjima, preko 300.000 ljudi pobijeno je baš tu. Ubistva logoraša vršila su se takođe i u šumi pored logora „Krapje“, blizu logora „Versaj“ i „Uštica“, na čitavoj levoj obali Save nizvodno od Jasenovca do sela Jablanac i Mlake. Osim toga, unutar kompleksa „Trojke“ postojao je krematorijum, koji je u stvari bio peć za pečenje cigle; ustaše su je pretvorile u krematorijum, prema nacrtima Hinka Pićilija, tako da su se u njemu mogli spaljivati logoraši. U krugu logora, osim „Pićilijevih“ peći, postojala su i druga mesta gde su ljudi mučeni i ubijani, a zvali su se „lončara“, „granik“, „zvonara“, „sablasno jezero“, i tako dalje.

U logoru „Stara Gradiška“, mučenja i ubijanja vršila su se u podrumima stare austrijske tvrđave, u kuli te tvrđave i na obalama Save.

Do kog stepena je sistem ubijanja bio razvijen svedoči jedan dopis iz glavnog štaba, poslat 27. aprila 1942. svim ustaškim jedinicama i institucijama, u kome se kaže da „sabirni i radni logor u Jasenovcu može primiti neograničen broj zatvorenika.“[83]

Metodi i sredstva masovnog uništenja ljudi u Jasenovcu

Od leta 1941. do proleća 1945, smrt se pojavljivala u mnogobrojnim oblicima. Zatvorenike i sve one koji su završili u Jasenovcu, ustaše su klale posebno oblikovanim noževima ili su ih ubijale sekirama, maljevima i čekićima; bivali su takođe i streljani ili vešani po drveću ili banderama. Neki su živi spaljivani u usijanim pećima, kuvani u kazanima ili davljeni u reci Savi.

Srbosjek

Ovde su korišćeni najraznovrsniji oblici mučenja – metalnim predmetima čupali su nokte na rukama i nogama, ljude su oslepljivali zabijajući im igle u oči, meso su im kidali a zatim solili. Takođe su ljude žive drali, odsecali im noseve, uši i jezike sekačima za žicu, i šila im zabadali u srce. Ćerke su silovali pred očima majki, a sinove mučili pred očima njihovih očeva. Prosto rečeno – u konclogorima u Jasenovcu i Staroj Gradiški ustaše su prevazišli sve ono što čak ni najbolesniji um nije mogao da zamisli i sprovede, po pitanju brutalnosti sa kojom su ljudi ubijani.[84]

Kao jedan od ostataka mučenja u Jasenovcu ostala je tzv. topola užasa na kojoj su u ogromnom broju vešani logoraši.

Ljudi u Jasenovcu više nisu ni bili ljudska bića već objekti podesni za iživljavanje svakog ustaškog hira.

Čak su i nacistički generali bili zapanjeni užasima Jasenovca. Tako je general fon Horstenau, Hitlerov izaslanik u Zagrebu, zapisao u svom ličnom dnevniku za 1942. godinu da su ustaški logori u NDH bili „suština užasa“ a Artur Hefner, oficir zadužen za transport radne snage u nemački Rajh, napisao je za Jasenovac 11. novembra 1942.: „Koncept logora Jasenovac trebalo bi zapravo shvatati kao kompleks od nekoliko logora, koji su udaljeni po nekoliko kilometara jedan od drugog, a grupisani su oko samog Jasenovca. Bez obzira na javnu propagandu, ovo je jedan od najstrašnijih logora, koji bi se mogao porediti jedino sa Danteovim „Paklom“.“

Za razliku od nemačkih logora u kojima je ubijanje bilo industrijsko, u Jasenovcu je ubijanje bilo divljačko, vršeno je uglavnom ručno, ručnim alatima, noževima, polugama, maljevima, čekićima.[85]

Voz koji je prevozio logoraše u Jasenovac

"Oporavak" u Đakovu

Udaranje zatvorenika po 25 batina bio je čest slučaj i smatrao se lakšom kaznom. U korbaču kojim je ustaša tukao zatvorenika, bila je žica, a udarci su bili tako jaki da je koža osuđenog pucala i krv šibala. Primenjen je i specijalan način mučenja, tzv. „oporavak u Đakovu“. Kada bi se neki od zatočenika javio da želi da ide u logor u Đakovo, ustaše bi ih potovarile u kamione i naredili im da čučnu ili sednu. Zatim su ih sve pokrili nekom velikom ciradom i na svaki kamion popeli 5-6 naoružanih ustaša koji bi počeli „skakati po zatvorenicima“ gazeći ih nogama i tukući ih kundacima“. To im je bio „oporavak u Đakovu“.[86]

Kraj logora

Treće razdoblje masovnih likvidacija obuhvata vremenski period od septembra 1944. do proljeća 1945. Početkom jeseni iz logora Stara Gradiška svakodnevno su stizali transporti sa zatočenicima Hrvatima.[87] Većina njih je odmah odvedena na likvidaciju u Gradinu.[87] Od početka 1945. godine svakodnevno se smanjivao broj zatočenika.[87] Transporti zatočenika koji su u to vrijeme dolazili iz Lepoglave, Sarajeva i drugih mjesta odmah su bili upućivani na likvidaciju u Gradinu ili na Granik.[87]

Nakon savezničkih bombardovanja logora u martu i aprilu 1945. godine, u kojima su uništeni mnogi objekti unutar logora, rad zatočenika je gotovo sasvim prestao. Od preostalih zatočenika obrazovane su radne grupe koje su radile na iskopavanju i uništavanju leševa ranijih žrtava. Luburić je naredio da se likvidiraju svi zatočenici, a logor i mesto Jasenovac do temelja sruši i spali, kako bi se prikrili svi tragovi zločina. Poslednja grupa od 700 žena likvidirana je 21. aprila.[88][87] Istog dana su svi preostali muški zatočenici (na prozivci je bilo još 1073 logoraša) zatvoreni u zidanu dvospratnicu u istočnom dijelu logora.[89]

Noću 21/22. aprila deo poslednjih muških zatočenika odlučio se na pokušaj proboja iz logora, znajući da će oni biti ubijeni sutra. Od njih, proboj je preživelo 117 zatočenika.[90][89] Oko 470 bolesnih, starih i nemoćnih logoraša nije učestvovalo u proboju. Verovatno su ubijeni kasnije i spaljeni zajedno sa logorskim objektima.[89] Isti dan, samo nekoliko sati kasnije, započeo je i proboj zatočenika iz Kožare. Od njih 176 spasilo ih se samo 11.

U napušteno mesto Jasenovac i nedaleko od njega razoreni logor, 2. odnosno 3. maja 1945. godine, prve su ušle streljačke čete 1. bataljona 4. srpske brigade 21. srpske divizije Jugoslovenske armije. Bataljonu koji je ušao u Jasenovac dat je zadatak da sačuva tragove zločina do dolaska državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora.

Prvi uviđaj o zatečenom stanju u Koncentracionom logoru Jasenovac III Ciglana, u Gradini i Uštici, obavila je Okružna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača iz Nove Gradiške, 11. maja 1945. godine. Anketna komisija Zemaljske komisije Hrvatske za utvrđivanje zločina došla je u Jasenovac 18. maja 1945. Podatke o izgledu, organizaciji rada, svakodnevnom životu i poslednjim danima postojanja logora, Komisiji su dali preživeli logoraši i učesnici proboja. Mesec dana kasnije, 18. juna, kada se reka Sava povukla u svoje korito, Zemaljska komisija Hrvatske obavila je i treći uviđaj.[91]

Pokušaji spašavanja logoraša

Geografski položaj logora Jasenovac otežavao je svaku akciju spasavanja logoraša. Istočno i zapadno od logora nalazilo se močvarno područje, dok je sa juga i sjevera logor bio okružen rijekama Savom i Strugom. Rijekom Savom su patrolirali brodovi rečne flotile, a logor se nalazio i blizu železničke pruge Beograd-Zagreb, koje su čuvali bunkeri i oklopni vozovi. U samom logoru se nalazilo oko 1500 iskusnih ustaša. Eventualni napad na logor bi zahtevao jake snage, kojih oko Jasenovca nije bilo nakon bitke za Kozaru.

Tito je iz Foče 31. marta 1942. dao nalog Operativnom štavu NOP i DV za Bosansku da u saradnji sa štabom Hrvatske ispita mogućnost napada na logor tako da on sigurno uspije.[92] Za vrijeme trajanja Prve banjalučke operacije u jesen 1943. partizanske jedinice su oslobodile Bosansku Gradišku, a slavonski partizani su bili zaustavljeni od jakih ustaških snaga kod sela Donji Varoš.[43]

Neke poznatije žrtve jasenovačkih logora

Glavni članak: Spisak logoraša Jasenovca
Portret Nade Dimić na naslovnoj strani novina.

Među poznatijim preživelima su: Dragoje Lukić, Nedeljko Nedo Zec, Mile Ristić, Milan Bastašić, Andrija Hebrang, Vlatko Maček, Fuad Midžić, Nikola Nikolić, Božidar Švarc, Egon Berger,...

Neki od stradalih u Jasenovcu su: Nada Dimić, Vukašin Mandrapa, Berta Bergman, Jovo Bećir, Pavle Đurišić, Dragomir Vasić – Dragiša, Zija Dizdarević, Smail-aga Ćemalović, Mihovil Pavlek Miškina, Mitar Trifunović Učo, Marijan Čavić, Milo Bošković, Milan Špalj, Ante Bakotić,...

Broj žrtava, revizije i falsifikovanja

Nemački generali iz Drugog svetskog rata davali su veoma različite i stoga nepouzdane podatke o broju ubijenih Srba u NDH.[93] Aleksander Ler je dao 1943. broj od 400.000 Srba,[94] Lotar Rendulić — 500.000 pravoslavaca (avgust 1943),[95][96][b] Herman Nojbaher — više od 750.000 (1943),[97] Hitlerov general Ernst Fik je pisao 16. marta 1944. da su ustaše ubile 600.000 do 700.000, ali nije napisao da se to odnosi samo na Jasenovac.[98][99] [100]

Neki preživeli iz logora Jasenovca izjavljivali su da je broj ubijenih blizu 1,5 miliona, ali zbog užasa koji su gledali i preživeli oni su preterivali.[101]

Broj žrtava logora Jasenovac je do današnjeg dana predmet naučnih i političkih debata.[102]

Prva zvanična procena broja ubijenih i reviziono uvećanje

Broj žrtava nije i neće biti tačno utvrđen, jer u ratovima u pravilu postoji deo ubijenih za koje nije moguće odrediti mesto smrti, nego samo da su ubijeni, a za jedan broj lica može se odrediti samo da su „nestala“ u ratu. Pored toga ubice su uništavale tragove o ubistvima i ubijenim.[103] To otvara mogućnost za beskonačne rasprave o broju ubijenih. Logorska arhiva je dva puta uništavana (početkom 1943. i aprila 1945. godine). Ipak o masovnim i okrutnim zločinima Nezavisne Države Hrvatske postoji velika dokumentacija. Žrtve logora bili su Srbi, Romi i Jevreji, komunisti i antifašisti, koji se nisu slagali sa politikom tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. U Jasenovcu Hrvati ne stradaju zato što su Hrvati, niti Muslimani zato što su Muslimani, već jedino kao antifašisti, komunisti i pomagači i spasioci Srba.[104]

Današnji izgled memorijalnog centra ustaškog logora Donja Gradina; šest spomen-tabli sa brojem žrtava

Prve zvanične procene broja ubijenih u logorima Jasenovca pravila je Zemaljska komisija Hrvatske, osnovana 1945, koja je objavila izveštaj 1946. godine u kome se iznosi procena da da su ustaše ubile oko 500.000 ljudi u logorima Jasenovac, a osnova za izveštaj su bila svedočenja nekoliko desetina preživelih.[105][106] Ubrzo posle prvih pokušaja popisivanja žrtava (1964-65) neki su izrazili sumnje da je procena dobro urađena i nastalo je preispitivanje (revizija) broja ubijenih u Jasenovcu koje traje do danas. Vladimir Dedijer je pisao 1973. da ima oko 200.000 ljudi ubijenih u masovnim zločinima koji su spomenuti u izveštaju Zemaljske komisije Hrvatske.[107] Posle slično mišljenje ponavlja se posle kod Aleksandra Logosa.[108]

U kasnijim zvaničnim procenama (revizijama) broja žrtava uvećan je na oko 700.000 lica.[5][109] Na tablama u Donjoj Gradini ispred kojih se svake godine odaje pošta stradalima danas stoji da Jasenovac broji ukupno 700.000 žrtava genocida, od čega 20.000 dece i 127.000 antifašista.[110] "U toku Rata, kao što je poznato, ustaše su progonile i poubijale blizu milion Srba, a samo u logoru Jasenovac 600.000 – 700.000."[111] Najveći zvanično prihvatani broj žrtava branio je i jugoslovenski istoričar i Titov biograf Vladimir Dedijer koji je procenjivao da je u Jasenovcu ubijeno 700.000 (ili do 1,2 miliona?).[112]

Izgleda da je i Centar Simon Vizental u Los Anđelesu imao procenu da je u Jasenovcu ubijeno oko 600.000 Srba, Jevreja, Roma i hrvatskih antifašista.[traži se izvor]

Neuspešno popisivanje žrtava i smanjene procene

Od 1964-65. pokušava se izvršiti popisivanje žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, uključujući i logore Jasenovca, ali sami popisivači su procenili da su popisali manje 60% ubijenih lica u Jugoslaviji, ili ukupno 597.323 lica od očekivanih „1.016-1.066 hiljada“ ubijenih.[113] Istovremeno za Jasenovac su popisali samo oko 60.000 ubijenih (Jasenovac 49.874 lica + Stara Gradiška 9.587 lica + Gradina kod Jasenovca 128 lica), a za „Gospić-Jadovno“ samo 1.794 ubijena lica[114] [v] Pokušaji su nastavljeni i nastalo je nekoliko uvećanih spiskova ubijenih u Jasenovcu, ali su oni već prevaziđeni.[g] [d]

Savremena poređenja broja popisanih ubijenih 657.101 lica,[118] i procene ukupnog broja ubijenih, od 1.000.000 do 1.706.000 lica, pokazuju da je popisano (do 2022. godine) najviše oko 66%, ili samo oko 39% ubijenih lica za celu Jugoslaviju.[119] Jedna nepotpuna lista sastavljena u Spomen području Jasenovac u Hrvatskoj u martu 2013. godine navodi da je najmanje 83.145 lica ubijeno u Jasenovačkim logorima, a među ubijenima žene i deca (starosti do 14 godina) zajedno bili su brojniji, nego muškarci i dečaci (sa 15 i više godina).[110][120]

Nepotpuna lista žrtava logora Jasenovac iz marta 2013.[120]

  Deca starosti do 14 godina (24,18%)
  Žene i devojčice sa 15 i više godina (28,23%)
  Muškarci i dečaci sa 15 i više godina (47,59%)

Nepotpuni spiskovi ubijenih u logoruima Jasenovca sadrže manje od 90.000 žrtava.[121] Poređenja broja popisanih i procene broja nepopisanih lica koja su ubijena poslužili su za revizije i smanjenja procene broja ubijenih i u Jasenovcu. Prema jednoj takvoj proceni broj ubijenih u Jasenovcu je između 122.279 i 130.120 lica.[122][123] Poređenje samo razlike u broju popisanih ubijenih lica i procene ukupnog broja ubijenih u Jugoslaviji (popisano je najviše oko 66%, ili samo oko 39% ubijenih), pokazuju da i u Jasenovcu nije popisano od oko 42.000 do oko 160.00 ubijenih lica.[119] Iz tih činjenica sledi, razumno je pretpostaviti da je ukupni broj ubijenih u Jasenovcu bio između oko 126.000 i 245.000 lica, a u tom broju je (najmanje) 83.145 popisanih + od oko 42.000 do oko 160.00 nepopisanih ubijenih lica. [đ]

Procena da bilo je ubijeno verovatno između 100.000 i 200.000, ili oko 150.000 (ali do ±33%) ljudskih bića u logorima Jasenovca je posledica poređenja tri činjenice o Jasenovačkim logorima, a to su: nepotpuni spisak ubijenih u Jasenovcu (sa više od 83.000 ubijenih), umanjena procena broja žrtava za celu Jugoslaviju (oko 1 milion ubijenih) i revidirani zbir ubijenih (oko 200.000 ubijenih) u zločinima koje su opisali svedoci Zemaljskoj komisiji Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača.[124][125]

Živopis Svetih Srpskih Novomučenika Jasenovačkih u kripti hrama Svetog Save u Beogradu
Manastir Jasenovac posvećen Novomučenicima jasenovačkim

Falsifikovana umanjenja broja žrtava

Glavni članak: Poricanje genocida nad Srbima u NDH
Izložba o ustaškom genocidu, Muzej Republike Srpske

Primer kako nepotpuni spiskovi ubijenih (iz 1964-65) mogu poslužiti za pravljenje falsifikata dao je Franjo Tuđman. Od 1965. godine, on je koristio samo jednu činjenicu (nepotpuni spisak ubijenih), a bez poređenja sa drugim činjenicama (procenama broja nepopisanih ubijenih, izjave svedoka o broju ubijenih,...) pravio je lažni prikaz ukupnog broja ubijenih (falsifikat) i pisao je da je u svim logorima u NDH ubijeno oko 60.000, a od toga u Jasenovcu oko 40.000.[126] U knjizi „Bespuća povijesne zbiljnosti“ pokojni hrvatski predsednik Franjo Tuđman tvrdio je da je u Jasenovcu ubijeno 30.000 do 40.000 Srba, 30.000 Jevreja, kao i 10.000 hrvatskih antifašista.[127]

Slično smanjivanje broja ubijenih u Jasenovcu primenio je koristeći "demografske procene" hrvatski pisac Vladimira Žerjavića prema kome u Jasenovcu je ubijeno oko 83.000, ili oko 85.000 osoba,[128] Vladimir Gajger je napisao i „Ujedno je teško oteti se dojmu da su sve te brojke, Žerjavićeve od 40.000 do 50.000, 92.000 i 100.000 i Goldsteinova od 110.000, pa i one kasnije Žerjavićeve brojke od 83.000 i 85.000, određene na temelju izračuna zvanoga „odoka”.[129]

Slična umanjenja broja ubijenih daje i Projekat Poslednja šansa za Hrvatsku Centra Simon Vizental navodeći da je najmanji broj žrtava 85.000.[130]

Među istoričarima u Hrvatskoj nastavilo se sa pokušajima da se nepotpuni spisak ubijenih sastavljen u Spomen području Jasenovac (u Hrvatskaoj) koji sadrži 83.145 ubijenih uzme kao glavni, ili jedini izvor za "procenu" broja žrtava. Tako ostaju grube greške i falsifikati, a kod umerenijih takvih postupaka neki hrvatski istoričari pišu da je u Jasenovcu ubijeno „između 80.000 i 100.000 ljudi“.[131][132] Isto mišljenje je delio i Slavko Goldštajn, bivši predsednik Jevrejske zajednice Hrvatske, koji je mislio da je broj ubijenih oko 90.000.[traži se izvor][133]

Nakon raspada Jugoslavije u desničarskim krugovima u Hrvatskoj se pojavila tendencija upoređivanja broja logoraša ubijenih u Jasenovcu od strane ustaša i ustaša ubijenih u partizanskoj osveti kod Blajburga. Kritičari ukazuju da se radi o istorijskom revizionizmu. Izjava bivšeg predsednika Mesića („Treba reći istinu da nijedan poginuli u Jasenovcu nije kriv ni za jednog na Blajburgu, ali su mnogi na Blajburgu krivi za mnoge u Jasenovcu.”)[134] izazvala je žestoke kritike u revizionističkim krugovima.[135]

Tendenciju umanjivanja broja ubijenih preuzeli su i neki istraživački imemorijalni centri van Hrvatske. Tako Izraelski Jad-Vašem centar piše o desetinama hiljada žrtava genocida u logoru Jasenovac, a to svakako spada u falfifikate.[136]

Istraživački institut Jasenovac, sa sedištem u Njujorku, na svom veb-sajtu u odeljku o žrtvama postavio je ukupan popis jugoslovenskih žrtava u Drugom svetskom ratu kao žrtve jasenovačkih logora, što je izazvalo burna negodovanja.[137] Na ovom popisu nalaze se imena ljudi koji su umrli u zbegovima u El Šatu i južnoj Italiji,[138] poginuli u partizanima kao i oni koje su ubili Nemci, Italijani, partizani i četnici, ponekad i na kućnom pragu, imena poginulih četnika sa područja Jugoslavije,[138] imena poginulih ustaša,[138] poginulih od anglo-američkih bombardera.[139]

Tendencija umanjivanja broja žrtava prisutna je i danas u desničarskim krugovima u Hrvatskoj. Jedna od novijih knjiga koja se promoviše u ovim krugovima je „Mit o Jasenovcu”, autora Romana Leljaka.[140] U njoj se iznose tvrdnje da su u logoru stradala svega 1.654 logoraša. Na internetu se ovakve teze promovišu na desničarskim sajtovima, među kojima je i Vikipedija na hrvatskom jeziku, koja je pod kontrolom hrvatske krajnje desnice.[141][142]

Suđenja za ratnim zločincima i njihove likvidacije

Mnoge ustaše su po završetku rata emigrirale, najviše u Latinsku Ameriku, uključujući i vrhovnog poglavara Antu Pavelića i projektanta sistema logora Jasenovac Vjekoslava Luburića. Deo emigracije je sprečen operacijom Gvardijan, u kojoj su neki od zapovednika logora Ljubo Miloš i Ante Vrban, kao i pojedini pripadnici Ustaške vojnice zarobljeni i pogubljeni.[143]

Zapovednika logora Ivicu Matkovića su Britanci deportovali iz Austrije nakon čega je ubrzo ubijen sa drugim saradnicima fašista, dok se Dominiuk Pićiliju gubi svaki trag nakon 1945. godine.[144][145] Još jedan od zapovednika. Miroslav Filipović, proglašen je krivim za ratne zločine, osuđen na smrt i obešen.[146]

Miroslav Filipović
Ljubo Miloš
Ante Vrban
Dinko Šakić

Luburić je u emigraciji nađen mrtav 1. aprila 1969. godine, a ubistvo dogodilo u vreme kada je UDBA vršila atentate na vodeće hrvatske nacionalističke ličnosti širom Evrope i sumnja je neizbežno pala na njih.[147] Nakon što je Ilija Stanić, agent UDBA-e, objasnio okolnosti ubistva koje je izvršio, u intervjuu 2009. godine je rekao da su Luburića, ipak ubili pripadnici Hrvatskog oslobodilačkkog pokreta, terorističke organizacije nastale od ustaške emigracije, koje je pozvao Stanić zbog Luburićevih komentara o gerilskim aktivnostima njegovog oca.[148]

Efraim Zurof, lovac na naciste, imao je značajnu ulogu u hvatanju Dinka Šakića, još jednog zapovednika, tokom 1990-ih.[149] Nakon pritiska međunarodne zajednice na desničarskog predsednika Franju Tuđmana, tražio je Šakićevo izručenje i suđeno mu je u Hrvatskoj, sa 78 godina; oglašen je krivim za ratne zločine i zločine protiv čovečnosti i izrečena mu je maksimalna kazna od 20 godina zatvora. Prema istraživačima ljudskih prava Eriku Stoveru, Viktoru Peskinu i Aleksi Kenigu, to je bio „najvažniji domaći pokušaj posle hladnog rata da se nacistički osumnjičeni za ratne zločine pozove na krivičnu odgovornost u bivšoj istočnoevropskoj komunističkoj zemlji“.[149]

Dokumentarni filmovi i izložbe vezane za Jasenovac

O Jasenovcu i stvaranju NDH snimljeni su dokumentarni filmovi „Jasenovac“ (1966) Bogdana Žižića, „Krv i pepeo Jasenovca“ (1983) Lordana Zafranovića i „Gospa — kraljica Hrvata“ (1992) Krsta Škanate.[150]

U zgradi Ujedinjenih nacija u Njujorku je u januaru 2018. godine održana izložba o Jasenovcu.[151][152][153]

Galerija

Velika masovna groblja su poimenovana po drvu. Veliki deo pobijenih nije sahranjen na tom mestu, jer su bačeni u Savu ili leže kod Gradiške.

  • Topola užasa u Spomen-području Donja Gradina]]
    Topola užasa u Spomen-području Donja Gradina]]
  • Smerokazi ka grobnim poljima Topole, Jasen, Hrastovi, Košute, Tišina
    Smerokazi ka grobnim poljima Topole, Jasen, Hrastovi, Košute, Tišina
  • Put oko spomen-parka groblja je polukružan
    Put oko spomen-parka groblja je polukružan
  • Grobno polje Topole
    Grobno polje Topole
  • Grobno polje Jasen
    Grobno polje Jasen
  • Spomenik Kameni cvet u Spomen-području Jasenovac
    Spomenik Kameni cvet u Spomen-području Jasenovac

Napomene

  1. ^ Iz poređenja broja 657.101 popisanih ubijenih lica u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji i procena da je ukupni broj ubijenih između 1.000.000 i 1.706.000 lica, možemo zaključiti da u broju popisani ubijenih nema više od 50% lica. Odatle se i broj popisanih ubijenih u Jasenovcu (različiti spiskovi izgleda pokazuju između 83.000 i 90.000 lica) verovatno treba uvećati za više više od 50% onih koji nisu popisani, a „procene” da je broj ubijenih manji od 100.000 lica imaju veliku grešku i moraju biti posmatrane kao grube greške, ili falsifikati, a ne stvarne procene.[15]
  2. ^ U svojim memoarima pominje broj od pola miliona, podatak se odnosi na NDH i sa njim je upoznat do avgusta 1943. godine.
  3. ^ Koliko su velike greške pravljene pokazalo je kasnije dopunjavanje spiska za Gospić-Jadovno, koji je uvećan više od 5 puta, a ipak ostao je nepotpun. Tako da je razumno pretpostaviti i da je za Jasenovac napravljena velika greška. [1]
  4. ^ Ranije Beogradski muzej žrtava genocida imao je spisak od 80.022 imena poginulih, većinom iz Jasenovca. Od tog broja: 52.000 Srba, 16.000 Jevreja, 12.000 Hrvata i blizu 10.000 Roma,[115] ali taj broj je danas znatno uvećan i ovaj sadržaj je pre za napomenu, nego trenuti uvid u spisak žrtava ubijenih u Jasenovcu.
  5. ^ U Decembru 2007. Jasenovački memorijalni centar je objavio spisak od 72.193 imena jasenovačkih žrtava. Po tim podacima 59.376 osobe su ubijene u logoru III Ciglana i 12.790 u Staroj Gradiški. Od toga je 19.006 dece do 14 godina starosti. Nacionalno, žrtve su: 40.251 Srba, 14.750 Roma, 11.723 Jevreja, 3.583 Hrvata, 1.063 muslimana itd.[116] ali i ovaj broj je danas znatno uvećan i ovaj sadržaj je pre za napomenu, nego trenuti uvid u spisak žrtava ubijenih u Jasenovcu. Katalozi uključuju biografske podatke o postradalima, podatke o mestu i načinu stradanja i izvore u kojima se svaki od njih pominje. Međutim ovaj spisak nije gotov, već se stalno dopunjuje novim imenima žrtava, tako da ne predstavlja konačan broj pobijenih ljudi, već samo one koji su do tog trena evidentirani. To su potvrdili čelnici centra, nakon oštrih kritika koja su na njihov račun upućena od strane srpskih predstavnika na komemoraciji 2008. godine.[117]
  6. ^ Iz poređenja broja 657.101 popisanih ubijenih lica u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji i procena da je ukupni broj ubijenih između 1.000.000 i 1.706.000 lica, možemo zaključiti da u broju popisani ubijenih nema više od 50% lica. Odatle se i broj popisanih ubijenih u Jasenovcu (različiti spiskovi izgleda pokazuju između 83.000 i 90.000 lica) verovatno treba uvećati za više više od 50% onih koji nisu popisani, a „procene“ da je broj ubijenih manji od 100.000 lica imaju veliku grešku i moraju biti posmatrane kao grube greške, ili falsifikati, a ne stvarne procene.[15]

Reference

  1. ^ Zemaljska komisija Hrvatske 2013, str. 42, 73 — „Navodimo niže nekih pedesetak masovnih zločina, koje su ustaše počinili u Jasenovcu, pa ako broju žrtava, koje su stradale kod tih pokolja, pribrojimo one zatočenike, koji su stradali pojedinačno, dobit ćemo cifru od oko 500-600.000… Spomenuli smo u općem dijelu, da se broj jasenovačkih žrtava kreće oko cifre od pola miliona, što znači, da je svaki deseti stanovnik tzv. NDH ostavio svoje kosti u Jasenovcu.”
  2. ^ Cvetković 2007, str. 173 — „Na osnovu dostignutih rezultata u reviziji popisa, a prateći do sada iskazan trend u kretanju dobijenih podataka za određene teritorije i određene nacionalnosti, procena je da se broj stradalih u logoru Jasenovac kreće između 122.300 i 130.100 osoba.”
  3. ^ Nikodijević 2019, str. 199–200 — „…rezultat od minimalno 99.370 i maksimalno 208.346 žrtava ne može biti konačan, jer su greške u datom slučaju neizbežne. Dodatno istraživanje bi dalo nešto drugačije brojeve, koji bi mogli odstupiti od navedenih za nekoliko stotina, ili čak hiljada, ali je vrlo moguće da se negde u rasponu oko izneta dva broja krije realan broj stradalih.”
  4. ^ Logos 2022, str. 55 — „Verovatno između 100.000 i 200.000, ili bolje približno oko 150.000 (ali do ±33%) ljudskih bića bilo je ubijeno u logorima Jasenovca.”
  5. ^ a b v Greif 2018, str. 354, 360, 376, 657. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFGreif2018 (help)
  6. ^ „Nemački oficiri o broju žrtava u Jasenovcu”. Muzej žrtava genocida Beograd. 29. 10. 2020. 
  7. ^ Logos 2022, str. 29, 31, 33, 37, 39, 45, 47, 57. Prema nekim procenama: „Prema tome manje od 12% od svih zatvorenika bilo je pušteno (ili je pobeglo) iz logora Jasenovac, a oko 88 % od svih zatvorenika bilo je ubijeno. U isto vreme, za 60.401 zatvorenika je određeno koliko dugo su boravili u logorima i većina zatvorenika 45.817 (ili skoro 76 %) provela je u logorima do 6 meseci pre nego što su umrli (ili oslobođeni)… Zajedno žene i deca bili su većina žrtava.”.
  8. ^ Tomasevich 2002, str. 399.
  9. ^ „Maks Luburić – masovni ubica iz pakla”. 
  10. ^ Greif, Gideon (2018). Jasenovac: Auschwitz of the Balkans [Ustasha empire of cruelty]. Knjiga komerc Institut za holokaust Šem olam Akademski koledž Ono. ISBN 978-8677124144. 
  11. ^ Logos 2022, str. 27, 29.
  12. ^ a b v Lituchy 2006, str. 39.
  13. ^ Greif 2018, str. 379. Broj poimenično popisanih sigurno neće biti jednak broju stvarno ubijenih, to jest za neka lica se neće moći pouzdano utvrditi da su ubijena u jasenovačkim logorima. Zbog toga broj ubijenih u njima je svakako veći od broja popisanih. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFGreif2018 (help)
  14. ^ „Poimenični popis žrtava”. www.jusp-jasenovac.hr (na jeziku: hrvatski). JUSP Jasenovac. Pristupljeno 10. 10. 2023. 
  15. ^ a b Logos 2022, str. 51, 53.
  16. ^ „O Jasenovcu se znaju sve činjenice, ostalo su interpretacije”. Blic. 24. 4. 2012. 
  17. ^ a b v Lituchy 2006, str. 25.
  18. ^ Logos 2022, str. 25, 27. sa napomenom 78.
  19. ^ Škiljan 2014, str. 90.
  20. ^ Mataušić 2008, str. 90.
  21. ^ Logos 2022, str. 25, 27 sa napomenom 84.
  22. ^ Komarica & Odić 2005, str. 31.
  23. ^ Logos 2022, str. 29. Ljubo Miloš, jedan od komandanata u logoru Jasenovac, rekao je: "Cilj formiranja logora bio je likvidacija Srpstva kao cjeline u NDH, te Židova, Cigana i svih onih koji su se protivili postojanju ustaške države!" Vidi se da je osnovni cilj bilo ubijanje.
  24. ^ Komarica & Odić 2005, str. 40–41.
  25. ^ Zatezalo-Jadovno: Kompleks ustaških logora 1941. — Zbornik dokumenata, Muzej žrtava genocida, Beograd, (2007) (jezik: srpski)
  26. ^ a b v Mataušić 2008, str. 100.
  27. ^ Logos 2022, str. 27, 63. "Logori smrti osnovani su u području Jasenovca oko 20. avgusta 1941. Iz logora Gospić-Jadovno, jedan deo zatvorenika bio je poslat u logor Krapje (poznato kao "Jasenovac logor broj 1") oko 12 kilometara zapadno od Jasenovca, drugi su bili poslati u logor Bročice (poznat kao Logor broj 2) nekoliko kilometara severno od Jasenovca, ali od oko 20. avgusta zatvorenici su morali izgraditi veći deo tih logora (drvene barake za zatvorenike okružene sa bodljikavom žicom, zemljanim nasipima i drvenim stražarskim tornjevima)".
  28. ^ a b Komarica & Odić 2005, str. 41.
  29. ^ Mataušić 2008, str. 95–96.
  30. ^ On Croatian history textbooks
  31. ^ Logos 2022, str. 27–29.
  32. ^ Logos 2022, str. 29, 31.
  33. ^ Mataušić 2008, str. 93, 96.
  34. ^ a b Komarica & Odić 2005, str. 44.
  35. ^ Mataušić 2008, str. 101.
  36. ^ Logos 2022, str. 27-29. sa napomenom 90. Od nekoliko hiljada zatvorenika iz logora broj 1 i 2 samo oko 250 stiglo je u Logor broj 3.
  37. ^ a b Mataušić 2008, str. 93.
  38. ^ Mataušić 2008, str. 96.
  39. ^ a b Jelić-Butić 1977, str. 186.
  40. ^ Mataušić 2008, str. 97.
  41. ^ a b Mataušić 2008, str. 108.
  42. ^ Komarica & Odić 2005, str. 60.
  43. ^ a b v g Komarica & Odić 2005.
  44. ^ Mataušić 2008, str. 94.
  45. ^ Logos 2022, str. 47. „U septembru 1942. ustaše su silovali Zlatu Švarc, maloletnu Jevrejku, zajedno sa još jednom devojkom, više noći u Logoru broj 3 a posle nekoliko dana, ubili su obe žrtve“ Znači i žene su bile zatvarane u Logoru broj 3 najmanje na „nekoliko dana“ pre avgusta 1944.
  46. ^ a b Logos 2022, str. 31.
  47. ^ Logos 2022, str. 29, 31, 33.
  48. ^ Logos 2022, str. 31, 55–57.
  49. ^ a b Logos 2022, str. 33.
  50. ^ Logos 2022, str. 33, 35.
  51. ^ Logos 2022, str. 55–57.
  52. ^ Logos 2022, str. 33, 35, 43, 45. „U novembru 1942. oko 160 zatvorenika ostalo je u takozvanom „Logoru 3-C“, a tada Ivica Matković (1913-1945), jedan od komandanata u logoru Jasenovac, naredio je da se prestane davati bilo kakva hrana i voda njima, a postavi ispred logora tabla na kojoj piše „tifus“, ali među nekim zatvorenicima se pojavio i kanibalizam i oni su odsecali i otkidali meso sa mrtvih zatvorenika da jedu.“.
  53. ^ Logos 2022, str. 37, 39. „A kada sam njemu i po četvrti put naredio da vikne "Živeo Pavelić!" i zapretio da ću njemu nožem izvaditi srce iz grudi, on me pogledao, i uperivši pogled nekako kroz mene i preko mene u neizvesnost, polako i razgovetno meni je dobacio "Radi ti, dijete, tvoj posao!" … Skočio sam i iskopao njemu oči, isekao srce, preklao grlo od uha do uha i nogama gurnuo njega u jamu“.
  54. ^ Mataušić 2008, str. 105.
  55. ^ Mataušić 2008, str. 109.
  56. ^ Logos 2022, str. 41 sa napomenom 133. „ustaše bi obično skinuli njihove žrtve do gola, omamili sa udarcem u glavu i bacali u užareni krater".
  57. ^ a b Mataušić 2008, str. 108–109.
  58. ^ a b Mataušić 2008, str. 98.
  59. ^ Tomasevich 2002, str. 400.
  60. ^ a b Mataušić 2008, str. 113.
  61. ^ Mataušić 2008, str. 113–114.
  62. ^ Mataušić 2008, str. 110.
  63. ^ a b Mataušić 2008, str. 111.
  64. ^ a b Mataušić 2008, str. 202.
  65. ^ a b v Mataušić 2008, str. 112.
  66. ^ Mataušić 2008, str. 112-113.
  67. ^ Massengewalt der Ustaˇsa gegen Serben, Juden und Roma in Kroatien 1941–1945
  68. ^ Kinder-KZs der kroatischen Ustaša-Terroristen im Zweiten Weltkrieg
  69. ^ „Beograd: Premijera filma "Pakao Nezavisne Države Hrvatske" 26. decembra | Mondo Portal[[Kategorija:Botovski naslovi]]”. 25. 12. 2015. Arhivirano iz originala 28. 08. 2018. g. Pristupljeno 28. 08. 2018.  Sukob URL—vikiveza (pomoć)
  70. ^ Logos 2022, str. 45, 47, 55-57. sa napomenom 150.
  71. ^ Svijet — RTRS, Pristupljeno 8. 4. 2013.
  72. ^ Logos 2022, str. 43, 45. Dijana Budisavljević opisala je njenu posetu u takozvanu "bolnicu" u logoru Stara Gradiška: "...Sobe bez ikakvog nameštaja. Bile su tu samo noćne posude, a na podu su sedela ili ležala neopisivo mršava deca… Lečnik je kazao da je tu svaka pomoć zakasnela… [Ali, ] izbor je napravljen. Deca su postavljena na noge i ono koje se još nekako moglo držati [na njegovim nogama], bilo je predviđeno za transport.".
  73. ^ Nikolić 1979, str. 11.
  74. ^ Logos 2022, str. 43.
  75. ^ a b Logos 2022, str. 45.
  76. ^ Logos 2022, str. 41 sa napomenom 136. Egon Berger je o tome napisao: "Prenosimo ciglu pred Upravnom pisarnom i vidimo 3 žene sa dječicom na rukama kako čekaju svoju sudbinu… Svećeničko lice fra Majstorovića,... našminkanog… reče majkama da će sada biti krštenje njihove djece. Oduzeli su majkama djecu, a dijete koje je nosio fra Majstorović u svojoj dječjoj nevinosti milovalo je našminkano lice svoga ubojice… Dvoje djece su metnuli na zemlju, dok je treće bačeno kao lopta u zrak, a fra Majstorović, držeći u ruci bodež okrenut prema gore,… dijete [je] ostalo nataknuto na bodež. Majke [su] se bacale po zemlji čupajući kose,… sve troje djece tako [je] ... stradalo." Prema drugom svedoku, Đorđu Miliši bilo je dvoje dece u tom zločinu (Miliša, 1945, 257).
  77. ^ Milan Bastašić: U logoru Jasenovac-Bilogora i Grubišno Polje 1941—1991. Udruženje preživelih logoraša Drugog svjetskog rata R. Srpske, Menadžer kompanija, Banjaluka, (2010) (jezik: srpski)
  78. ^ a b Nikolić 1979.
  79. ^ Levene 2013, str. 278.
  80. ^ : Feljton Skrivena istorija: holokaust u Jugoslaviji (28) - Glavni ustaški koljači, Pristupljeno 4. 11. 2017.
  81. ^ Jasenovac genocid i zlocin NDH nad Srbima, Jevrejima i Romima u drugom Svjetskom ratu. Banjaluka: Udruzenje"Jasenovac-Donja Gradina". 2018. str. 290,291. ISBN 9789997670922. 
  82. ^ Von Jasenovac wollen die meisten Kroaten nichts mehr wissen
  83. ^ SJEĆANJA IZ JASENOVCA Bio sam mlad i snažan čovjek kada sam ušao, a izašao sam star, slab i bolestan
  84. ^ Jasenovac – logor u kojem su trebali biti istrijebljeni Srbi i Jevreji
  85. ^ Ni Nemačka nije imala Jasenovac („Politika“, 19. maj 2013)
  86. ^ Stranjaković 1991, str. 453-454.
  87. ^ a b v g d Mataušić 2008, str. 114.
  88. ^ Lituchy 2006, str. 51.
  89. ^ a b v Mataušić 2008, str. 115.
  90. ^ Lituchy 2006, str. 52.
  91. ^ Jasenovac sedma međunarodna konferencija o genocidu i zlocinima NDH nad Srbima, Jevrejima i Romima u drugom Svjetskom ratu. Udruzenje"Jasenovac-Donja Gradina". 2018. str. 152. ISBN 9789997670922. 
  92. ^ Komarica & Odić 2005, str. 71.
  93. ^ Logor Jasenovac; srpsko-hrvatski odnosi u Drugom svetskom ratu
  94. ^ The South Slav Journal. 20: 34. 1999 https://books.google.rs/books/about/The_South_Slav_Journal.html?id=ZqMsAQAAIAAJ&redir_esc=y.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  95. ^ The Lord Byron Foundation for Balkan Studies: „Holocaust Deniers at the U.S. State Department“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. oktobar 2013), Srđa Trifković, 23. 3. 2010, Pristupljeno 24. 7. 2013. (jezik: engleski)
  96. ^ Rendulic 1952, str. 161.
  97. ^ Neubacher, Hermann (1958). Sonderauftrag Südost, Musterschmit-Verlag. str. 31. .
  98. ^ Antonić 2007, str. 201.
  99. ^ Lituchy 2006, str. 115.
  100. ^ General major Ernst Fik u izveštaju SS brigade od 16. marta 1944 godine, procenio je broj žrtava Jasenovca na 700.000 do 1,2 miliona.
  101. ^ Antonić 2007, str. 202. Preživeli logoraši u svojim svedočenjima 1945. godine pred raznim komisijama kojima je poveren zadatak utvrđivanja zločina počinjenih od strane okupatora i njihovih pomagača, kažu – Julio Bing: „Ja verujem da je taj broj možda blizu 1.500.000 ljudi“; Jovan Živković: „Taj broj premašuje milion“; Mihajlo Marić: „Oko 1.400.000 logoraša je stradalo na ovaj ili onaj način“.
  102. ^ NEKE KONTROVERZE OKO LOGORA JASENOVAC
  103. ^ Logos 2022, str. 47–49.
  104. ^ Proboj logoraša iz Jasenovca
  105. ^ Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača — Zločini u logoru Jasenovac, Zagreb 1946, štampano izdanje, Spomen-područje Jasenovac, NIP "Glas" Banjaluka, 1980
  106. ^ Zemaljska komisija Hrvatske 2013, str. 42, 73-81. „Navodimo niže nekih pedesetak masovnih zločina, koje su ustaše počinili u Jasenovcu, pa ako broju žrtava, koje su stradale kod tih pokolja, pribrojimo one zatočenike, koji su stradali pojedinačno, dobit ćemo cifru od oko 500[.000]-600.000…Spomenuli smo u općem dijelu, da se broj jasenovačkih žrtava kreće oko cifre od pola milijona, što znači, da je svaki deseti stanovnik tzv. NDH ostavio svoje kosti u Jasenovcu.“ Poslednja procena u tekstu je "oko cifre od pola milijona" i može se smatrati zaključnom. Na stranama 74-81 dat je spisak svedoka.
  107. ^ Mirković 2008, str. 318 sa napomenom 15. Prema Vladimiru Dedijeru i dr u Istoriji Jugoslavije (Beograd 1973) na strani 608. piše da je Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, na osnovu iskaza 62 svedoka procenila broj žrtava na 500.000-600.000, ali da sabrane izjave i masovni zločini daju oko 200.000 ubijenih..
  108. ^ Logos 2022, str. 55. „Zajedno u logorima broj 1, 2, 3 i 4 nasilno je umrlo 182.000 do 194.000 osoba (ili oko 188.000 ± 6.000 osoba) prema izveštaju Zemaljske komisije Hrvatske. Ljudi koji su bili ubijeni u Logoru broj 5 u izveštaju su izgleda izostavljeni, a to je između oko 16.000 i oko 24.000 zatvorenika. Zajedno u logorima Jasenovca i njegovim područjima pogubljenja silom je umrlo oko 208.000 ± 10.000 osoba prema izveštaju Zemaljske komisije Hrvatske..
  109. ^ Antonić 2007, str. 209 „Godine 1989. imao sam tri suočavanja sa doktorom Bulajićem. Jednom u Beogradu, u jednoj televizijskoj emisiji, kada je doktor [Srboljub] Živanović, kao član arheološkog tima koji je 1964. godine vršio iskopavanja u Gradini, izjavio da su tri arheologa izračunala da tamo ima 700.000 tela. Međutim, doktor Iva Brodar, član tima iz Ljubljane, koji je u međuvremenu umro, pismeno je izjavio da nikakvi proračuni nisu vršeni, jer su pronašli samo 284 kostura u sedam grobnica koje su prethodno odabrane kao one koje najviše obećavaju kada je otkrivanje većeg broja žrtava u pitanju.“.
  110. ^ a b „Donja Gradina: Položeni vijenci za jasenovačke žrtve”. BHRT. 23. 4. 2017. Arhivirano iz originala 17. 8. 2017. g. Pristupljeno 25. 7. 2017. 
  111. ^ Lukajić, Lazar (2005). Fratri i ustaše kolju (PDF). Beograd: Fond za istraživanje genocida. str. 672.  Ranije pisano „Međunarodna komisija za istinu o Jasenovcu je utvrdila da je ubijeno preko 700.000 Srba, 23.000 Jevreja i 80.000 Roma među kojima je bilo 110.000 dece“ nisam našao u ovom izvoru, ali ima procena o 600.000 – 700.000 ubijenih u Jasenovcu
  112. ^ „krtitka Jakova Sedlara”. Deutsche Welle. 
  113. ^ Žrtve rata 1941-1945. (Rezultati popisa), Savezni zavod za statistiku Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, (za internu upotrebu), Beograd 1966, str. 6-7
  114. ^ Žrtve rata 1941-1945. (Rezultati popisa), Savezni zavod za statistiku Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, (za internu upotrebu), Beograd 1966, str. 47.
  115. ^ „Jasenovac”. [mrtva veza]
  116. ^ JASENOVAC u kojem su hrvatske ustaše, prema izveštajima nezavisnih komisija, od 1941. do 1945. godine ubile oko 700.000 Srba, Jevreja i Roma
  117. ^ JASENOVAC I BLEIBURG NISU ISTO - YU Historija
  118. ^ Stradali Jugoslavije od 06.04.1941. do 15.05.1945
  119. ^ a b Logos 2022, str. 51–53.
  120. ^ a b The List of Individual Victims of Jasenovac Concentration Camps
  121. ^ Jovanović 2013, str. U razgovoru sa novinarom, 2013. godine Dragan Cvetković je rekao: „Revizija obuhvata sve stradale sa teritorije Jugoslavije, jer su jasenovačke žrtve tek deo ukupnih ljudskih gubitaka bivše države. Jasenovac se izdvaja kao najveće pojedinačno stratište i dosadašnjom smo revizijom došli do više od 88.000 stradalih, što čini 13,5 odsto svih žrtava.“.
  122. ^ Dragan Cvetković: Koncentracijski logor Jasenovac i njegova uloga u uništavanju naroda NDH..., str. 187. (u Jasenovac - manipulacije, kontroverze i povijesni revizionizam); Cvetković je procenu pravio na dve činjenice (broju popisanih ubijenih i umanjenoj proceni broja žrtava za celu Jugoslaviju. On je napisao u tabeli 5: „122.279-130.120 stradali u Jasenovcu; na temelju baze podataka Žrtve rata 1941 – 1945“, ali nije kao važnu činjenicu za procenu uzeo i izjave nekoliko desetina svedoka koje je sakupila Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača. [2]
  123. ^ D. Cvetković, Holokaust u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – numeričko određenje, str. 173. "Na osnovu dostignutih rezultata u reviziji popisa, a prateći do sada iskazan trend u kretanju dobijenih podataka za određene teritorije i određene nacionalnosti, procena je da se broj stradalih u logoru Jasenovac kreće između 122.300 i 130.100 osoba" [3]
  124. ^ Logos 2022, str. 51–55.
  125. ^ Nikodijević 2019, str. 199-200. „… rezultat od minimalno 99.370 i maksimalno 208.346 žrtava ne može biti konačan, jer su greške u datom slučaju neizbežne. Dodatno istraživanje bi dalo nešto drugačije brojeve, koji bi mogli odstupiti od navedenih za nekoliko stotina, ili čak hiljada, ali je vrlo moguće da se negde u rasponu oko izneta dva broja krije realan broj stradalih.“.
  126. ^ tuđman 1989, str. 56–57, 412, On piše: „prenosi iz Miletića tekst da stavove o „40.000 žrtava“ Jasenovcu „podržava Tuđman“, na osnovu storniranih popisa… Ostaviću po strani „sitnicu“ da se moja brojka o približno 60 tisuća nije odnosila samo na Jasenovac...“.
  127. ^ ‘Onoga tko tvrdi da u Jasenovcu nije ubijeno 700 tisuća ljudi ovdje ne treba čitati‘
  128. ^ Vladimir Geiger, Martina Grahek Ravančić: Jasenovac i Bleiburg između činjenica i manipulacija, str. 28. (u Jasenovac - manipulacije, kontroverze i povijesni revizionizam); „… prvotne su Žerjavićeve procjene bile 100.000.“ Žerjaviću to nije bilo dovoljno nego je netačano navodio „da Bogoljub Kočović procjenjuje/izračunava da je u logoru Jasenovac život izgubilo oko 70.000 osoba. No Kočović, kako i sam naglašava, nikada nije procjenjivao/izračunavao broj žrtava logora Jasenovac. Kočović je, naime, samo procijenio mogući ukupan broj srpskih žrtava u logorima NDH, i to na 150.000 do 200.000.“ [4]
  129. ^ Pitanje broja žrtava logora Jasenovac u hrvatskoj i srpskoj historiografiji str. 521
  130. ^ Operacija: Poslednja šansa, projekat centra Simon Vizental, Pristupljeno 8. 4. 2013.
  131. ^ Goldstein 2008, str. 270
  132. ^ Logos 2022, str. 51-53. Iz poređenja broja 657.101 popisanih ubijenih lica u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji i procena da je ukupni broj ubijenih između 1.000.000 i 1.706.000 lica, možemo zaključiti da u broju popisani ubijenih nema više od 50% lica. Zbog toga, broj popisanih ubijenih u Jasenovcu (različiti spiskovi izgleda pokazuju između 83.000 i 90.000 lica) verovatno treba uvećati za više više od 50% onih koji nisu popisani, a „procene“ da je broj ubijenih manji od 100.000 lica imaju veliku grešku i moraju biti posmatrane kao grube greške, ili falsifikati, a ne stvarne procene..
  133. ^ Slavko Goldstein i Ivo Goldstein, JASENOVAC I BLEIBURG NISU ISTO, Zagreb 2011 str. 24. „Od oko150.000 ljudi koji su za vrijeme postojanja jasenovačkih logora u njih ušli, u velikoj većini iz njih živi nisu izašli. Ubijeno je ili je umrlo od mučenja, bolesti i gladi oko 90.000 zatočenika, dok suostali bili otpremljeni na prisilni rad za ratnu industriju u Njemačku ili raseljeni po nekim ratom poharanim područjima, neki i zamijenjeni s partizanima za njemačke ili ustaške zarobljenike,a neki – po raznim vezama ili amnestijama – pušteni kućama.“
  134. ^ Mesić: Na Bleiburgu ubijani i krivci za Jasenovac
  135. ^ „Bleiburg, Jasenovac i Gradiška Stara”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2014. g. Pristupljeno 11. 05. 2014. 
  136. ^ Yad Vashem — Request Rejected "Many thousands were murdered at the Jasenovac concentration and extermination camp"
  137. ^ OBAVJEŠTENjE POSJETIOCIMA U VEZI SPISKA ŽRTAVA KOJI SE NALAZI NA SAJTU JASENOVAC-INFO
  138. ^ a b v Na listi "žrtava Jasenovca" su i imena ustaša
  139. ^ Novomučenici Jasenovački, 13. septembar 2015.
  140. ^ Opet skandal: HRT u rano jutro promovirao 'Mit o Jasenovcu'
  141. ^ Croatian-language Wikipedia: when the extreme right rewrites history
  142. ^ How Croatian Wikipedia Made a Concentration Camp Disappear
  143. ^ Adriano, Pino; Cingolani, Giorgio (2018). Nationalism and Terror: Ante Pavelić and Ustasha Terrorism from Fascism to the Cold War. Central European University Press. str. 342—348. ISBN 978-9-63386-206-3. 
  144. ^ „Ivica Matković”. Spomen-područje Jasenovac (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 9. jul 2022. 
  145. ^ „Dominik Pićili”. Spomen-područje Jasenovac (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 9. jul 2022. 
  146. ^ Ramet, Sabrina (2007). The Independent State of Croatia 1941-45. New York: Routledge. str. 96. ISBN 9780415440554. 
  147. ^ Carmichael, Cathie (2015-07-02). A Concise History of Bosnia (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-01615-6. 
  148. ^ „Jutarnji list – Ilija Stanić: Ubili smo Luburića jer se razišao s Pavelićem”. www.jutarnji.hr (na jeziku: hrvatski). 2009-07-15. Pristupljeno 2021-02-20. 
  149. ^ a b Stover, Eric; Peskin, Victor; Koenig, Alexa (2016). Hiding in Plain Sight: The Pursuit of War Criminals from Nuremberg to the War on Terror. University of California Press. str. 135. ISBN 9780520278059. 
  150. ^ Film o Jasenovcu i NDH u Kinoteci (B92, 10. april 2016)
  151. ^ Otvorena izložba „Jasenovac-pravo na nezaborav” u Njujorku („Politika”, 26. januar 2018)
  152. ^ Izložbu o Jasenovcu u UN odobrio Antonio Guteres („Politika”, 26. januar 2018)
  153. ^ Grajf: Izložba o Jasenovcu zasnovana na istorijskim podacima („Politika”, 27. januar 2018)

Literatura

Spoljašnje veze

Logor Jasenovac na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Логор_Јасеновац&oldid=27692075”