Nova Britanija
 | |
  Nova Britanija | |
| Geografija | |
|---|---|
| Površina | 36.520[1] km2 |
| Administracija | |
Papua Nova Gvineja | |
Nova Britanija (tok pisin: Niu Briten, engl. New Britain, bivša Nova Pomeranija Neu Pommern) je najveće ostrvo Bizmarkovog arhipelaga. Pripada Papua Novoj Gvineji, i odvojeno je od ostrva Nova Gvineja Dampijerovim prolazom.[2]
Dugo je oko 600 kilometra, široko 80 kilometra, i ima površinu od 35.145 kilometra kvadratnih, što ga čini tridesetosmim ostrvom po veličini na svetu. Ostrvo ima pet aktivnih vulkana i šesnaest koji su ugašeni ili uspavani. Najviši vrh ostrva ima 1438 metra nadmorske visine. Nova Britanija je podeljena na dve provincije: Istočna Nova Britanija čiji centar je Kokopo, i Zapadna Nova Britanija čiji centar je Kimbe.
Vilijam Dampijer, engleski istraživač je prvi evropljanin koji je posetio Novu Britaniju 27. februara 1700. godine i dao joj je ime Nova Britanija. U novembru 1884. godine Nemačka je proglasila svoj protektorat nad Novom Britanijom i promenila ime ostrva u Nova Pomeranija. Dana 11. septembra 1914. godine na ostrvu se odigrala jedna od najranijih bitaka Prvog svetskog rata, kada su se Australijske snage iskrcale na ostrvo. U to vreme Nova Pomeranija je činila deo Nemačke Nove Gvineje.
Na ostrvu živi 404.873 stanovnika (2000). Domorodačko stanovništvo Nove Britanije je podeljeno u dve grupe, Papuance koji žive na ostrvu već deset hiljada godina, i Austronezijance koji su stigli na ostrvo pre dve hiljade godina. Na ostrvu se govori deset papuanskih i oko četrdeset austronezijskih jezika, kao i tok pisin i engleski.
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Sve do pruskog preuzimanja ostrva, zvalo se Nova Britanija (engl. New Britain), a zatim Nova Pomeranija ((jezik: nemački)) po pruskoj istorijskoj provinciji Pomeraniji.[3]
Geografija[uredi | uredi izvor]
S oko 520 km dužine i sa širinom od 29 km do najviše 146 km je najveće ostrvo u Bizmarkovom arhipelagu. Najveće rastojanje vazdušnom linijom od najistočnije tačke do najzapadnije tačke je 477 km. Od 1966. je Nova Britanija podeljena na dve pokrajine: Zapadnu Novu Britaniju i Istočnu Novu Britaniju, gde je Istočna Nova Britanija nešto manja po broju stanovnika, kao i po ekonomskom značaju od Zapadne Nove Britanije. Severno od ostrva prostire se Bizmarkovo more, a južno Solomonsko more. Na severu s udaljenošću od 74 km su Vitu ostrva na severoistoku Nova Irska, a na zapadu manja ostrva Umboj, Sakar i Tuam, koje razdvaja Dampijerov prolaz. Od Nove Gvineje razdvojena je Vitiazovim prolazom širokim oko 100 km.[2]
Glavni grad Zapadne Nove Britanije je Kimbe s 24.000 stanovnika. Najveće mesto Istočne Nove Britanije bio je do 1994. godine Rabaul a nakon vulkanske erupcije Tavurvura, koji je grad zatrpao vulkanskim pepelom, te se veći broj stanovnika preselio u Kokopo (ranije Herbertshöhe i sedište nemačke kolonijalne uprave), čime je Kokopo postao glavni grad tog dela, a takođe zbog geografsko zaštićenog položaja, sigurnosti i dobre infrastrukture. Kroz ostrvo se proteže visoki planinski venac s aktivnim vulkanom Ulavun, koji je ujedno i najviši vrh s 2.334 m.[4] Na poluostrvuu Vilaumz nalazi se ekološko područje s posebnim prirodnim odlikama vulkanskog porekla. Najveći deo ostrva je prekriven tropskim kišnim šumama.
Teritorijalna podela[uredi | uredi izvor]
Ostrvo je podeljeno na dve pokrajine: Zapadnu i Istočnu Novu Britaniju. Obe pokrajine su podeljene na distrikte, a oni na lokalne nivoe uprave ((jezik: engleski) LLG), koji mogu biti ruralni i urbani. Veći gradovi su: Kandrijan, Kimbe, Kerevat, Kokopo, Pomio i Rabaul.
Klima[uredi | uredi izvor]
Na ostrvu vlada tropska klima. Najtopliji mesec je oktobar s prosečnom temperaturom od 24 °C, a najhladniji januar s 20 °C. U julu je prosečna količina padavina 807 mm, a u februaru samo 191 mm.
Vulkani[uredi | uredi izvor]
Na ostrvu se nalaze dva vulkana: Ulavan s visinom od 2.334 m, Langila (1.330 m), Sulu lanac i Tavurvur. Zadnja erupcija je bila erupcija Tavurvura 1994. godine
Istorija[uredi | uredi izvor]
U naučnoistraživačkoj nauci postoje dokazi o kulturnim naslagama iz doba pleistocena otkrivenim u iskopavanjima na otvorenom u blizini Jombona, koji pokazuju da je Nova Britanija hiljadama godina bila naseljena autohtonim Papuancima, a ljudska okupacija datira još od 21.000. p. n. e..
Moderna istorija[uredi | uredi izvor]
Pre 1700[uredi | uredi izvor]
Ovo ostrvo je prvi put zabeleženo u Evropi od strane istraživača ser Harpera Metjua. On je položio pravo na njega u ime Engleske krune.
1700–1914[uredi | uredi izvor]
Vilijam Dampjer je postao prvi Britanac za koga je poznato da je posetio Novu Britaniju 27. februara 1700. On je nazvao ostrvo latinskim imenom Nova Britannia (Nova Britanija).
U 19. veku su na ostrvo dolazili kitolovci iz Britanije, Australije i Amerike radi hrane, vode i drveta. Prvi zabeleženi brod je bio Rosko 1822. Poslednji poznati kitolov je bio Palmeto 1881. godine.[5]
U novembru 1884, Nemačka je proglasila svoj protektorat nad arhipelagom Nove Britanije; nemačka kolonijalna administracija dala je Novoj Britaniji i Novoj Irskoj imena Nojpomern (ili Nej-Pomern; „Nova Pomeranija“) i Nojmeklenburg (ili Noj-Meklenburg; „Novi Meklenburg“), respektivno, a cela ostrvska grupa je preimenovana u Bizmarkov arhipelag. Nova Britanija je postala deo Nemačke Nove Gvineje.
Godine 1909, starosedelačko stanovništvo je procenjeno da broji 190.000; strano stanovništvo 773 (od čega 474 belaca). Iseljeničko stanovništvo bilo je praktično ograničeno na severoistočno poluostrvo Gazela, koje je uključivalo glavni grad Herberchihe (sada Kokopo). Tada je 5.448 hektara (13.464 akra) pretvoreno u plantaže, prvenstveno za uzgoj kopre, pamuka, kafe i kaučuka. Zapadnjaci su u početku izbegavali da istražuju unutrašnjost, verujući da su autohtoni narodi ratoborni i da će se žestoko odupirati upadima.
Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Dana 11. septembra 1914. godine, Nova Britanija je postala poprište jedne od najranijih bitaka Prvog svetskog rata kada su se Australijske pomorske i vojne ekspedicione snage iskrcale na ostrvo. Oni su brzo savladali nemačke snage i zauzeli ostrvo za vreme rata.
Između svetskih ratova[uredi | uredi izvor]
Posle Prvog svetskog rata, u junu 1919. potpisan je Versajski ugovor. Nemačkoj su oduzeti svi njeni posedi van Evrope. Godine 1920. Liga naroda je uključila Novu Britaniju, zajedno sa bivšom nemačkom kolonijom na Novoj Gvineji, u Teritoriju Nove Gvineje, mandatnu teritoriju Australije.
Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Tokom Drugog svetskog rata Japanci su napali Novu Britaniju ubrzo nakon izbijanja neprijateljstava u Tihom okeanu. Strateške baze u Rabaulu i Kavijengu (Nova Irska) branio je mali australijski odred Lark Fors. Tokom januara 1942. Japanci su snažno bombardovali Rabaul. Dana 23. januara, hiljade japanskih marinaca su se iskrcale, započevši bitku kod Rabaula. Dvesta pedeset civila je evakuisano iz mesta u Novoj Britaniji u martu 1942,[6][7] ali su drugi zarobljeni u Rabaulu kada je pao. Japanci su koristili Rabaul kao ključnu bazu do 1944. godine; on je poslužio kao ključna tačka za neuspelu invaziju Port Morsbija na Novoj Gvineji (od maja do novembra 1942).
Na Novu Britaniju je izvršila invaziju Prva marinska divizija SAD u oblasti rta Gloster na samom zapadnom kraju ostrva, kao i vojnici Armije SAD na drugim obalskim tačkama. Što se tiče rta Gloster, sa svojim močvarama i komarcima, marinci su rekli da je bio „gori od Gvadalkanala“. Zauzeli su aerodrom, ali su malo postigli u pogledu smanjenja japanske baze u Rabaulu.
Saveznički plan je uključivao zaobilaženje Rabaula tako što je bio okružen vazdušnim i pomorskim bazama na okolnim ostrvima i samoj Novoj Britaniji. Susedno ostrvo Nova Irska je u potpunosti zaobiđeno. Veliki deo priče sa japanske strane, posebno dva samoubilačka napada Balen grupe, prepričana su u Šigeru Mizukijevom delu Napred ka našim plemenitim smrtima. Stvarni telefilm Sestre rata priča o iskustvima medicinskih sestara Australijske armije i katoličkih časnih sestara tokom sukoba.
Posle 1945. godine[uredi | uredi izvor]
Stanovništvo glavnog grada Rabaula je evakuisano kao rezultat vulkanske aktivnosti 1994. godine, koja je zatrpala grad pod debelim slojem vulkanskog pepela.
Ljudi i kultura[uredi | uredi izvor]
Autohtoni narodi Nove Britanije spadaju u dve glavne grupe: Papuanci, koji su naseljavali ostrvo desetinama hiljada godina, i Austronežani, koji su prispeli pre oko tri hiljade godina. Govori se oko deset papuanskih jezika i četrdesetak austronezijskih jezika, kao i tok pisin i engleski. Papuanska populacija je uglavnom ograničena na istočnu trećinu ostrva i nekoliko malih enklava u centralnoj visoravni. U zalivu Žakino, na jugoistoku, žive pored plaže gde se vodopad obrušava direktno u more.[8]
_b_697.jpg)
U Novoj Britaniji se govori i niz jezika koji ne pripadaju austronezijskim (papuanskim) jezicima. [9]:784
Ekologija[uredi | uredi izvor]
Ostrvo je deo dve ekoregije. Nizijske kišne šume Nove Britanije i Nove Irske prostiru se od nivoa mora do 1000 metara nadmorske visine. Gorske kišne šume Nove Britanije i Nove Irske pokrivaju planine Nove Britanije iznad 1000 metara nadmorske visine.
Šume u Novoj Britaniji se brzo uništavaju poslednjih godina, uglavnom da bi se očistilo zemljište za plantaže uljnih palmi. Najteže je pogođena nizijska prašuma, sa skoro četvrtinom šuma ispod 100 m nestalih između 1989. i 2000. Ako se te stope krčenja šuma nastave, procenjuje se da će sve šume ispod 200 m biti iskrčene do 2060. godine.[10][11] Uprkos tome, većina šumskih ptica u Novoj Britaniji je i dalje rasprostranjena i zaštićena konzervacionim statusom, iako se smatra da su neke vrste zavisne od šuma, kao što je novobritanski vodomar, koji je u opasnosti od izumiranja ako se trenutni trendovi nastave.[12]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „ISLANDS BY LAND AREA”. Arhivirano iz originala 01. 12. 2015. g. Pristupljeno 22. 01. 2023.
- ^ a b Bertelsmann 2003, str. 153.
- ^ Deutsches Kolonial-Lexikon 1920, str. 638.
- ^ „Mount Ulawun, Papua New Guinea”. peakbagger.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 13. 11. 2021.
- ^ Langdon, Robert (1984) Where the whalers went: an index to the Pacific ports and islands visited by American whalers (and some other ships) in the 19th century, Canberra,, Pacific Manuscripts Bureau, p.186. ISBN 086784471X.
- ^ Freund, A. P. H. (19. 7. 1946). „250 Rabaul Refugees Were Rescued in New Britain in March, 1942”. XVII(1) Pacific Islands Monthly. Pristupljeno 29. 9. 2021.
- ^ Freund, A. P. H. (19. 9. 1946). „Dodging The Japs Around Vitiaz Straits In 1942”. XVII(2) Pacific Islands Monthly. Pristupljeno 29. 9. 2021.
- ^ Tansley, Craig (24. 1. 2009). „Treasure Islands”. The Age. Fairfax Media. str. Traveller supplement (pp. 10—11). Arhivirano iz originala 26. 01. 2020. g. Pristupljeno 27. 1. 2009.
- ^ Stebbins, Tonya; Evans, Bethwyn; Terrill, Angela (2018). „The Papuan languages of Island Melanesia”. Ur.: Palmer, Bill. The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. The World of Linguistics. 4. Berlin: De Gruyter Mouton. str. 775—894. ISBN 978-3-11-028642-7.
- ^ Buchanan, G. M., Butchart, S. H. M., Dutson, G., Pilgrim, J. D., Steininger, M. K., Bishop, K. D. and Mayaux, P. (2008). „Using remote sensing to inform conservation status assessment: estimates of recent deforestation rates on New Britain and the impacts upon endemic birds”. Biol. Conserv. 141: 56—66. doi:10.1016/j.biocon.2007.08.023.
- ^ „BirdLife Data Zone”. datazone.birdlife.org.
- ^ Davis, Robert A.; Dutson, Guy; Szabo, Judit K. (2018). „Conservation status of threatened and endemic birds of New Britain, Papua New Guinea”. Bird Conservation International (na jeziku: engleski). 28 (3): 439—450. ISSN 0959-2709. doi:10.1017/S0959270917000156
.
Literatura[uredi | uredi izvor]
Ovaj članak uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Thomas Kennedy (1913). „Vicariate Apostolic of New Pomerania”. Ur.: Herberman, Čarls. Katolička enciklopedija. Njujork: Robert Eplton.- Ovaj članak uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Chisholm, Hugh, ur. (1911). „New Pomerania”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski) (11 izd.). Cambridge University Press.
- Der neue grosse Bertelsmann Weltatlas (na jeziku: nemački). Wissen Media Verlag GmbH Gütersloh und München.
- Deutsches Kolonial-Lexikon (1920) (na jeziku: nemački). Arhivirano iz originala 19. 4. 2021. g. Pristupljeno 13. 11. 2021.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Nationsonline.org: Solomon Islands
- Ethnologue.com: Map of languages of New Britain
- Australian War Memorial, Operations against German Pacific territories — (6 August−6 November 1914).
| Državne | |
|---|---|
| Ostale | |
