Nova Gvineja

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte članak Teritorija Nova Gvineja.
Položaj Nove Gvineje na mapi
Administrativna podela ostrva

Nova Gvineja ili Papua je drugo ostrvo po veličini na svetu sa površinom od 829.200 km². Na jugu se nalaze Toresov prolaz i Arafursko more koji ga odvajaju od Australije, na istoku su Solomonovo more i Novogvinejsko more, dok je na severu Tihi okean.

Nova Gvineja je podeljena po liniji sever-jug u dve skoro jednake polovine. Deo ostrva koji se nalazi zapadno od 141° istočne geografske dužine, osim malog dela teritorije istočno od reke Flaj, pripada Indoneziji. Indonežanski deo podeljen je u dve provincije: Zapadna Papua, čiji je glavni grad Manokvari, i Papua čiji je glavni grad Džajapura.[1] Istočni deo čini najveći deo teritorije Papua Nove Gvineje.

Populacija Nove Gvineje iznosi oko 6,9 miliona ljudi u obe polovine. Na ostrvu živi skoro hiljadu različitih plemenskih grupa i govori se oko 600-700 različitih jezika, podeljenih u dve grupe: papuanski jezici i austronežanski jezici.

Ime[uredi | uredi izvor]

Prvi španski i portugalski istraživači, koji su do ostrva Nova Gvineja doplovili iz pravca Molučkih ostrva, za njega su koristili naziv Papua.[2][3] Međutim, ubrzo ga je u zapadnim izvorima zamenilo ime Nova Gvineja, koje je prvi upotrebio Inigo Ortis de Retes 1545, želeći da ukaže na sličnost u izgledu starosedelačkog stanovništva ovog ostrva i starosedelaca afričke oblasti Gvineje.[2][4][5]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prvi Evropljanin koji je otkrio ostrvo bio je portugalski moreplovac Antonio Dabreu 1511. Španci su ponovo otkrili ostrvo 1546. i dali mu ime Nova Gvineja. Istočnoindijska kompanija je 1793. prisvojila ostrvo u ime Velike Britanije. Holandska istočnoindijska kompanija je 1828. zauzela zapadni deo ostrva. Severoistočni deo koji nije bio ni pod britanskom, ni pod holandskom vlašću je 1884. anektirala Nemačka. Britanija je 1906. svoj deo ustupila Australiji. Australijske trupe su okupirale nemački deo 1914. koji je po odluci Lige naroda došao pod australijski mandat pod imenom Teritorija Nove Gvineje. Tokom Drugog svetskog rata Japanci su okupirali ostrvo gde su ostali sve do septembra 1945. Teritorija Nove Gvineje je došla pod tutorstvo Ujedinjenih nacija 1946, a administrativno je njome upravljala Australija. Holandija je napustila kontrolu nad zapadnim delom ostrva 1962, koji je prisvojila Indonezija. Istočni deo je postao nezavisan 1972. pod imenom Papua Nova Gvineja.

Biljni i životinjski svet[uredi | uredi izvor]

Nova Gvineja ima ogroman ekološki značaj zbog svog biodiverziteta, između 5 i 8% svih vrsta živi na ostrvu. Veliki broj vrsta su endemične, a hiljade su još uvek nepoznate za zapadnu nauku. Na Novoj Gvineji živi preko 200.000 vrsta insekata, između 11.000 i 20.000 vrsta biljaka, preko 650 vrsta ptica od toga 324 endemičnih, preko 400 vrsta vodozemaca, 455 vrsta leptira, torbari i različite druge vrste sisara. Nova Gvineja ima 284 vrsta i tri reda sisara od kojih su 195 ili 69% endemične vrste. Najmanje se zna o žabama koje žive na ostrvu. Trenutno su poznate 282 vrste, ali se veruje da će se njihov broj udvostručiti ili čak utrostručiti kada sve vrste budu dokumentovane.

Odnos prema okolini[uredi | uredi izvor]

Ostrvo Nova Gvineja leži istočno od Malajskog arhipelaga, s kojim je ponekad uključeno u sastav većeg indo-australijskog arhipelaga.[6] Geološki je deo iste tektonske ploče kao i Australija. Kad su nivoi svetskog mora bili niski, postojale su dve zajedničke obale (koje sada leže 100 do 140 metara ispod nivoa mora),[7] koje u kombinaciji sa kopnom koje je sada poplavljeno predstavljaju tektonski kontinent Sahul,[8][9] takođe poznat kao Šira Australija.[10] Dve kopnene mase su se razdvojile kada je područje sada poznato kao Toresov prolaz poplavljeno nakon okončanja poslednjeg glacijalnog perioda.

Antropološki, Nova Gvineja se smatra delom Melanezije.[11]

Nova Gvineja se razlikuje od svog sušnijeg, ravnijeg,[12] i manje plodnog[13][14] južnog pandana, Australije, po mnogo većim nivou padavina i aktivnoj vulkanskoj geologiji, sa najvišom tačkom, Punkak Džaja, koja dostiže nadmorsku visinu 4.844 m. Ipak, dve kopnene mase dele sličnu životinjsku faunu, sa torbarima, uključujući valabije i oposume, i monotremom koji polaže jaja, jezšcom. Osim šišmiša i nekih desetak autohtonih rodova glodara,[15] nema autohtonih placentalnih sisara pre čoveka. Svinje, nekoliko dodatnih vrsta pacova i predak novogvinejskog psa uvedeni su sa ljudskom kolonizacijom.

Pre 1970-ih, arheolozi su nazivali zajedničku pleistocensku kopnu masu Australazija,[8] iako se ova reč najčešće koristi za širi region koji obuhvata zemlje, poput Novog Zelanda, koje nisu na istoj kontinentalnoj ploči. Početkom 1970-ih uveden je termin Šira Australija za pleistocenski kontinent.[8] Zatim je na jednoj konferenciji iz 1975. godine i u naknadnoj publikaciji,[9] prošireno značenje imena Sahul iz njegove prethodne upotrebe za samo Sahulsku ploču kako bi se obuhvatio kontinent.[8]

Ljudsko prisustvo[uredi | uredi izvor]

Ljudsko prisustvo na ostrvu datira od pre najmanje 40.000 godina, do vremena najstarijih Homo sapiens migracija iz Afrike. Istraživanja pokazuju da su planine bile rano i nezavisno središte poljoprivrede, sa dokazima o navodnjavanju unazad najmanje 10 000 godina.[16] Usled velike dužine vremenskog perioda njegovog naseljavanja i izrazito frakturnog pejzaža, na ostrvu se govori neobično velik broj jezika. Oko 1.000 jezika (broj veći od onog na većini kontinenata) katalogizovano je iz procenjenog svetskog prekolumbijskog totala, sa više od 7.000 trenutno govornih ljudskih jezika prema publikaciji Etnolog. Većina je klasifikovana kao papuanski jezici, što je opšteprihvaćeni geografski pojam. Na obali i na priobalskim ostrvima govori se izvestan broj austronežanskih jezika.

U 16. veku, portugalski istraživači stigli su na ostrvo i nazvali ga Papua. U novijoj istoriji zapadna Nova Gvineja je bila uključena u koloniju Holandska Istočna Indija. Nemci su severnu obalu istočne polovine ostrva pripojili Nemačkoj Novoj Gvineji u svojim naporima da se uspostave kao kolonijalna sila pre Prvog svetskog rata, dok je Britanija polagala pravo na jugoistočni deo. Nakon Versajskog sporazuma, nemački deo dodeljen je Australiji (koja je već upravljala britanskim delom, nazvanim Teritorija Papua) kao mandat Lige naroda. Istočna polovina ostrva dobila je nezavisnost od Australije 1975. godine, kao Papua Nova Gvineja. Zapadna polovina je stekla nezavisnost od Holanđana 1961. godine, ali je ubrzo nakon toga postala deo Indonezije pod kontroverznim okolnostima.[17]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „West Papua – promoting human rights, peace and democracy in Indonesia”. Tapol. Arhivirano iz originala 2020-02-09. g. 
  2. ^ a b Bilveer Singh (2008). Papua: geopolitics and the quest for nationhood. Transaction Publishers. str. 26. ISBN 978-1-4128-1206-1. 
  3. ^ Tarmidzy Thamrin (2001). Boven Digoel: lambang perlawanan terhadap kolonialisme (na jeziku: indonežanski). Ciscom-Cottage. str. 424. 
  4. ^ Quanchi, Max (2005). Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands. The Scarecrow Press. str. 215. ISBN 0810853957. 
  5. ^ Wanggai, Tony V.M. (2008). Rekonstruksi Sejarah Islam di Tanah Papua (PDF) (Teza) (na jeziku: indonežanski). UIN Syarif Hidayatullah. Pristupljeno 2022-01-30. 
  6. ^ Wallace, Alfred Russel (1863). „On the Physical Geography of the Malay Archipelago”. Arhivirano iz originala 17. 1. 2010. g. Pristupljeno 30. 11. 2009. 
  7. ^ „Big Bank Shoals of the Timor Sea: An environmental resource atlas”. Australian Institute of Marine Science. 2001. Arhivirano iz originala 27. 9. 2011. g. Pristupljeno 28. 8. 2006. 
  8. ^ a b v g Ballard, Chris (1993). „Stimulating minds to fantasy? A critical etymology for Sahul”. Sahul in review: Pleistocene archaeology in Australia, New Guinea and island Melanesia. Canberra: Australian National University. str. 19—20. ISBN 0-7315-1540-4. 
  9. ^ a b Allen, J. (1977). Golson, J.; Jones, R., ur. Sunda and Sahul: Prehistorical studies in Southeast Asia, Melanesia and AustraliaNeophodna slobodna registracija. London: Academic Press. ISBN 0-12-051250-5. 
  10. ^ Allen, Jim; Gosden, Chris; Jones, Rhys; White, J. Peter (1988). „Pleistocene dates for the human occupation of New Ireland, northern Melanesia”. Nature. 331 (6158): 707—709. PMID 3125483. doi:10.1038/331707a0. 
  11. ^ "Melanesia, the ethnogeographic region that includes New Guinea, Solomon Islands, Vanuatu, and New Caledonia, contains some of the most remote and inaccessible populations on earth." Highly divergent molecular variants of human T-lymphotropic virus type I from isolated populations in Papua New Guinea and the Solomon Islands, A Gessian, R Yanagihara, G Franchini, R M Garruto, C L Jenkins, A B Ajdukiewicz, R C Gallo, and D C Gajdusek, PNAS September 1, 1991 vol. 88 no. 17 7694–7698
  12. ^ Macey, Richard (21. 1. 2005). „Map from above shows Australia is a very flat place”. The Sydney Morning Herald. Pristupljeno 5. 4. 2010. 
  13. ^ Kelly, Karina (13. 9. 1995). „A Chat with Tim Flannery on Population Control”. Australian Broadcasting Corporation. Pristupljeno 23. 4. 2010.  "Well, Australia has by far the world's least fertile soils".
  14. ^ Grant, Cameron (avgust 2007). „Damaged Dirt” (PDF). The Advertiser. Arhivirano iz originala (PDF) 6. 7. 2011. g. Pristupljeno 23. 4. 2010.  "Australia has the oldest, most highly weathered soils on the planet."
  15. ^ Lidicker, W. Z., Jr. (1968). „A Phylogeny of New Guinea Rodent Genera Based on Phallic Morphology”. Journal of Mammalogy. 49 (4): 609—643. doi:10.2307/1378724. 
  16. ^ "The team also dated features consistent with the planting, digging, and tethering of plants and localized drainage systems to 10,000 years ago. Mounds constructed to plant water-intolerant plants such as bananas, sugarcane, and yams are dated to about 6,500 years ago." "Was Papua New Guinea an Early Agriculture Pioneer?" By John Roach, for National Geographic News, June 23, 2003
  17. ^ Simpson, Brad, ur. (9. 7. 2004). „Indonesia's 1969 Takeover of West Papua Not by "Free Choice"”. National Security Archive. George Washington University. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Nova Gvineja na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Нова_Гвинеја&oldid=27551254”