Operacija Market garden

Operacija Market garden
Deo Drugog svetskog rata
Saveznički padobranski desant u Holandiji tokom operacije
Vreme 17. septembar – 25. septembar 1944. Mesto Holandija Ishod Nemačka pobeda
Sukobljene strane
Ujedinjeno Kraljevstvo SAD	Nemačka
Komandanti i vođe
Bernard Montgomeri Luis Brereton Majls Dempsi Frederik Brauning Brajan Horoks	Gerd fon Rundštet Valter Model Kurt Študent Vilhelm Bitrih Gustav Adolf fon Cangen
Jačina
35.000	20.000
Žrtve i gubici
18.000	13.000

Operacija Market garden (engl. Operation Market Garden) je bila saveznička vojna operacija koja je pokrenuta tokom Drugog svetskog rata, u septembru 1944. Glavni cilj operacije je bilo zauzimanje mostova na glavnim rečnim tokovima na teritoriji Holandije pod nemačkom kontrolom, kako bi se omogućio brz prodor savezničkih snaga u samo srce nacističke Nemačke i rat priveo kraju do Božića.

Pozadina

Nemci su polovinom septembra 1944. godine zaustavili snage Saveznika na utvrđenoj Zigfridovoj liniji. Neorganizovane i jako izdužene komunikacije za snabdevanje savezničkih snaga izazivale su velike poteškoće u normalnom snabdevanju municijom i pogonskim gorivom.

Plan

Planom je zamišljeno da saveznička 1. vazdušno-desantna armija, 1. britanska vazdušno-desantna divizija, 82. američka vazdušno-desantna divizija, 101. američka vazdušno-desantna divizija i poljska padobranska brigada pod zapovjedništvom generala Alberta Brauninga izvrše desant 17. septembra 1944. s ciljem zauzimanja mostova na rekama i kanalima uzduž glavne ose napada savezničke 2. britanske armije (8, 12. i 30. korpus) Ajndhoven – Grave – Najmegen – Arnem, kojom je zapovedao general Majls Dempsi i koja je imala zadatak da izbije što pre u područje severno od reke Rajne.

Vazdušno desantne jedinice je trebalo da se spuste na sljedeća područja: 1. britanska vazdušno-desantna divizija i poljska padobranska brigada oko grada Arnema, 82. američka vazdušno-desantna divizija oko grada Najmegena, a američka 101. vazdušno-desantna divizija na području od grada Grave do grada Ajndhovena. Kroz koridor vazdušno desantnih divizija trebalo je da nastupa 2. britanska armija s 30. korpusom (irska gardijska oklopna divizija, 43. i 50. pešadijska divizija, kao i 8. oklopna brigada) na glavnom smeru napora, sa 8. korpusom (11. oklopna divizija, 3. pešadijska divizija i belgijska pešadijska brigada) je po planu trebalo da nastupaju na pomoćnom smjeru napora, na desnom krilu 2. britanske armije i 12. korpus (7. oklopna divizija, 15 i 53. pešadijska divizija) na pomoćnom smjeru napora, na lijevom krilu 2. britanske armije. Ovako raspoređena 2. britanska armija trebalo je da izbije u područje Ijsel mora do reke Ijsel, a zatim da zaokrene na istok, i započne sa pripremama za nastupanje do linije Ham – Minster – Osnabrik – Rajna, a težište napora prešlo bi na levo krilo kako bi se obuhvatila oblast Rura sa severa.

Na drugoj strani, nasuprot 2. britanskoj armiji stajala je novouspostavljena nemačka 1. padobranska armija pod komandom generala Kurta Študenta koja je od 10. do 17. septembra 1944. ojačana sa sedam slabijih pešadijskih divizija (719, 85, 59, divizija Valter, 7, 176 i 275. pešadijska divizija) imala je temeljni zadatak da organizuje zadržavajuću odbranu na mnogobrojnim holandskim kanalima i rekama, i da tako stvori uslove za prelazak u protivnapad njemačkog 2. SS oklopnog korpusa (9. i 10. SS oklopna divizija) razmeštenog u oblasti Arnem – Deventer - Apeldorn i snaga Feldkora (84. i 406 pešadijske divizije) razmeštenih na rijeci Meza od Rajhsvalda do Venloa.

Operacija

Vazdušne pripreme

Transportni avioni C-47 se pripremaju

Vazdušne pripreme Saveznika trajale su pet dana (od 11. do 16. septembra 1944. godine), a u njima je učestvovalo celokupno bombardersko vazduhoplovstvo (oko 4.700 teških i oko 6.000 srednjih bombardera). Izbačeno je više od 13.000 tona bombi na saobraćajne mreže u Rajnskoj i Rurskoj oblasti. Od 16. septembra napad je usmeren na avionske piste s temeljnim ciljem uništenja nemačkog vazduhoplovstva, a sutradan neposredno pre samog početka desanta 1.134 teška bombardera napala su položaje nemačke PVO artiljerije uzduž smera kretanja vazdušnog desanta. Istovremeno 212 aviona je poduprlo napad britanske 2. armije koji je krenuo kopnom.

Od ukupno 4.600 savezničkih aviona koji su izvršili borbene letove tog dana, izgubljeno je samo 73 aviona. Vazdušni desant krenuo je u 1.546 prijevoznih (transportnih) vazduhoplova i 478 jedrilica, a pratilo ih je 1.240 lovačkih aviona, a u njima su bile ukrcane jedinice 1, 82. i 101. vazdušno-desantne divizije. Nemačko lovačko vazduhoplovstvo pružalo je skoro nikakav otpor, ali je nemačka protivavionska odbrana oborila 35 transportnih aviona i 13 jedrilica. Putem je izgubljeno još 46 jedrilica. Spuštanje prvih padobranskih desantnih talasa počelo je u 13:00 časova. Prva vazdušna divizija spustila je 1. padobransku brigadu i dio jedriličarske brigade u određena područja 8 do 13 km zapadno od Arnema. Odmah nakon uspešnog prizemljenja jedriličarska brigada organizovala je odbranu desantne zone, a 1. padobranska brigada s tri padobranska bataljona krenula je u smeru grada Arnema radi zauzimanja mostova. Zbog jakog otpora Vafen-SS jedinica i delova 9. oklopne divizije, samo se 2. padobranski bataljon uspešno probio do mostova, a druga dva bataljona zadržana su kod Osterbeka. Do kraja dana britanska 1. divizija vodila je niz teških bojeva i borbi.

Borbe za mostove

Desant kraj Najmegena

Prvi padobranski desantni talasi 82. američke vazdušno-desantne divizije zauzeli su most na reci Meze kod grada Hrave, dva mosta na kanalu Mez – Vaal i uzvišenje kod Groesbeka, oko 6 km južno od grada Najmegena, ali most u samom gradu nisu uspeli da zauzmu. Četiri mosta kod grada Veghela i most kod Sint Oedenrodea zauzela je američka 101. vazdušno-desantna divizija, ali opet, ni ova divizija se nije mogla probiti do grada Ajndhovena, jer su nemački inženjerci srušili most na Soni. Britanska 2. armija je istovremeno krenula u napad, nakon artiljerijske pripreme iz 400 topova i oko 100 bombardera. Jedinice 30. korpusa započele su napad u 14:35 časova, s gardijskom oklopnom divizijom na glavnom smeru napora. Međutim, okolno je zemljište bilo močvarno, pa su tenkovi napad sprovodili u koloni, a kako su nailazili na jak otpor do kraja dana napredovali su samo 10 km.

Krilni korpusi 8. i 12. tek su se pripremali za napad koji će otpočeti tek nakon 24 časa. Pojačane drugim talasom vazdušnog desanta drugog dana vazdušno-desantne jedinice i dalje su vodile bitke za proširenje koridora kojim je trebalo da napreduju kopnene snage 2. britanske armije. Tako je britanska 1. vazdušno-desantna divizija prema mostu u gradu Arnemu uputila očigledno premale snage (samo dva bataljona) koje nisu mogle da zauzmu most koji su žilavo branile nemačke jedinice, 82. vazdušno-desantna divizija žilavo se branila, ali nije uspela da zauzme mostove u gradu Najmegenu, 101. vazdušno-desantna divizija je uspela da proširi klin sve do prvih kuća grada Ajndhovena i da uspostavi vezu sa snagama gardijske oklopne divizije, ali gardijska divizija je bila izrazito spora u napredovanju i drugog dana jedva da je pomerila liniju za 10 km. Krilni korpusi (8. i 12.) započeli su napad, ali se nisu pomaknuli uopšte sa polaznih linija.

Most u Najmegenu

Drugog dana, vazdušno-desantne divizije su vodile izuzetno teške borbe odbijajući napad nemačkih snaga na mostobran kod grada Arnema kao i na bokove koridora. Zbog lošeg vremena savezničko vazduhoplovstvo nije moglo da pruži podršku vazdušno-desantnim divizijama. Loše vreme onemogućilo je i prebacivanje poljske padobranske brigade koja je trebalo da pojača snage britanske 1. vazdušno-desantne divizije. Zbog toga kao i zbog lošeg položaja u kojem se nalazila, britanska 1. vazdušno-desantna divizija nije bila u mogućnosti da pošalje pojačanje bataljonu pukovnika Frosta koji se jedva držao kod mosta u gradu Arnemu. Istovremeno, gardijska oklopna divizija je pojačala napad, ali nije uspela da zauzme grad Najmegen, a krilni korpusi (8. i 12.) napreduju svega oko 10 km.

Trećeg dana svi napori su uloženi da se pomogne snagama 1. vazdušno-desantne divizije, ali je sve ostalo samo na pokušajima. Naime, vreme i dalje nije dopuštalo upotrebu vazduhoplovstva, pa se Poljska padobranska brigada nije mogla prebaciti avionima u pomoć snagama 1. vazdušno-desantne divizije koje su se sada već nalazile u izuzetno teškoj situaciji. Gardijska oklopna divizija nikako nije uspevala da zauzme grad Najmegen i tu je izgubila ceo dan. Tek kada su delovi 5o4. padobranskog puka američke 82. vazdušno-desantne divizije prešli rijeku Vaal i napali grad sa severa, oko 18:45 snage gardijske oklopne divizije uspele su da zauzmu grad. No, nemačke oklopne snage razbile su izolovani 2. padobranski bataljon na mostu kod Arnema, a ostale snage 1. vazdušno-desantne divizije potisnute su u šumu kod Osterbeka. Nemačke napade na bokove koridora i dalje su uspešno odbijale jedinice 82. i 101. vazdušno-desantne divizije, a krilni korpusi (8. i 12.) nikako nisu uspevali da se konačno pomaknu s mesta.

Bitka za Arnem

Glavni članak: Arnemska bitka

Tokom perioda od 21. do 26. septembra 1944. godine glavni napori 2. britanske armije bili su usmereni na pomoć 1. britanskoj vazdušno-desantnoj diviziji kod grada Arnema kao i na osiguranje prelaza preko reke Rajne. Međutim, sve je bilo uzaludno. Gardijska oklopna divizija nikako nije mogla da se probije preko Elsta do Arnema, a Poljska padobranska brigada (koja je ipak spuštena 2. septembra zapadno od Elsta) i 43. pešadijska divizija probile su se do obale Rajne, ali je otpor nemačkih snaga bio veoma snažan, pa su ove jedinice vodile borbe za pokušaj prelaza preko Rajne. Za to vreme nemačke snage su potpuno odbacile jedinice 1. vazdušno-desantne divizije.

Oko 300 poljskih padobranaca i 250 britanskih pešadinaca ipak su prešli reku Rajnu i pridružili se jedinicama opkoljenje 1. vazdušno-desantne divizije ali je njihov broj bio premali da bi omogućio uspešnu odbranu mostobrana. Snage 1. vazdušno-desantne divizije bile su okružene na veoma skučenom prostoru (1 x 2 km) gde su stalno bile izložene teškoj artiljerijskoj paljbi i stalnim tenkovskim i pešadijskim napadima doslovno sa svih strana. Kako se nikako nije moglo poslati pojačanje okruženoj 1. vazdušno-desantnoj diviziji, noću s 25. na 26. septembra u jurišnim čamcima na prijateljsku (vlastitu) obalu prebačeno je jedva 2.163 vojnika iz sastava 1. vazdušno-desantne divizije, 150 poljskih padobranaca i 75 britanskih pešadinaca koji su pokušali da pomognu opkoljenoj diviziji. Ukupni gubici 1. vazdušno-desantne divizije iznosili su 1.130 mrtvih i 6.450 zarobljenih pripadnika te divizije. Težak poraz koji je ova divizija pretrpela, ne izvršivši osnovni zadatak, može se slobodno pripisati savezničkoj nerealnoj proceni nemačkih snaga i njihovih borbenih mogućnosti.

U međuvremenu 8. korpus izbio je na liniju Helmond – Gemert i levim krilom je uspostavio vezu sa jedinicama 30. korpusa kod Sint Antonisa. Zapadno od puta Ajndhoven – Najmegen nastavile su s prodorom snage 12. korpusa, ali one nisu uspele da zauzmu Best. Nakon napuštanja mostobrana kod Arnema tokom 27. do 30. septembra glavni napor 2. britanska armija ulaže na osiguranje mostobrana kod grada Najmegena. Međutim, nemačke snage i dalje su snažno napadale i to istovremeno na mostobran i bokove snaga 2. britanske armije. U napadu su učestvovale sledeće nemačke jedinice: 1. nemačka padobranska armija, 15. pešadijska armija, delovi 9. i 116. pešadijske divizije, 9. i 10. SS oklopna divizija i 107. oklopna brigada, kao i druge borbene jedinice koje su nemačke snage sastavile od dijelova običnih jedinica, ali i Vafen-SS jedinica. Isto tako oko 600 nemačkih aviona pokušalo je 27. septembra da poruši mostove u gradu Najmegenu, a kada im to nije uspelo, poslali su ronioce specijalnih jedinica, koji su eksplozivom teško oštetili železnički i putni most u gradu Najmegenu.

Kraj bitke

Žrtve:

Grob neznanom britanskom vojniku kraj Arnema

Žrtve	Poginuli	Ranjeni	Nestali	Zarobljeni
Nemačka	4.000 - 8.000
Britanci	6.484		851	6.450
SAD	3.542
Poljaci	102	309

Uz ove poginule, treba dodati i Holanđane, što članove pokreta otpora, što civile. Taj broj ostaje nepoznat.

Ovo bojište se definitivno stabilisalo 30. septembra, a Arnemski desant bio je do tada najveći sproveden na takav način. Od 17. do 26. septembra spušteno je 34.876 padobranaca 5.227 tona raznovrsnog ratnog materijala, 1.927 vozila i 568 artiljerijskih oružja.

Britanski feldmaršal Montgomeri kasnije će izjaviti kako smatra da je operacija više od 80% uspela.

Vidi još

• Nedostižni most, knjiga
• Nedostižni most, film

Literatura

• Peters, M. L. (2008). Glider pilots at Arnhem. Barnsley: Pen & Sword Aviation. ISBN 978-1844157631. 
• Devlin, Gerard M. (1986). Paratrooper! : the saga of U.S. Army and Marine parachute and glider combat troops during World War II. New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0312596521. 
• Burgett, Donald R. (2001). The road to Arnhem : a Screaming Eagle in Holland. New York: Dell Pub. ISBN 0-440-23633-9. 

Spoljašnje veze

• Muzej
• Operacija Market garden
• Operacija Market Garden