Rusini u Srbiji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Rusini u Srbiji
Rusinы v Serbii
Rusnaci u Serbiї
Zastava rusinskog naroda u Srbiji
Ukupna populacija
11.483 (2022)
Jezici
rusinski (panonsko narečje), srpski
Religija
grkokatolicizam (75%), pravoslavlje (18%)
Srodne etničke grupe
Rusi, Belorusi, Ukrajinci

Rusini u Srbiji (rsn. Русины в Сербии, pan. rusin. Rusnaci u Serbiї) su pripadnici rusinskog naroda u Srbiji. Zvanično su priznati kao punopravna nacionalna manjina, koja je predstavljena preko Nacionalnog saveta Rusina.[1] Najveći deo rusinskog naroda u Srbiji živi u severnim oblastima države, na području Vojvodine, odnosno u središnjim delovima Bačke i Srema. Upotrebljavaju rusinsku ćirilicu i govore panonskim dijalektom rusinskog jezika, koji je zvanično priznat kao jedan od šest službenih jezika u Vojvodini. Najvećim delom su grkokatoličke veroispovesti. Jedna od najznačajnijih rusinskih ustanova u Srbiji je Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina, sa sedištem u Novom Sadu.[2]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Današnji etnički opseg rusinskog naroda u matičnim (karpatskim)
oblastima i susednim državama
Za više informacija pogledajte: Rusini i Karpatska Rusinija

Prve vesti o vezama matičnih rusinskih oblasti sa severnim područjima današnje Srbije potiču iz vremena prikarpatske Galičko-volinske kneževine (13. vek), čiji su vladari bili darodavci crkvenih ustanova u tadašnjem ugarskom Sremu.[3][4]

Najranije poznate veze Rusina sa Srbima takođe potiču iz vremena kada su delovi oba naroda živeli u granicama srednjovekovne Kraljevine Ugarske. Za vreme vladavine kralja Žigmunda (1387-1437), potkarpatski grad Mukačevo je oko 1424. godine dat u posed srpskom despotu Stefanu Lazareviću, a nakon despotove smrti, mukačevski posedi su prešli u vlasništvo njegovog naslednika Đurđa Brankovića.[5]

Unutrašnjost rusinske grkokatoličke katedralne crkve u Ruskom Krsturu

Iako su Rusini bili nastanjeni u severoistočnim, a Srbi u južnim oblastima Ugarske, oba naroda je u to vreme povezivala zajednička pripadnost pravoslavnom hrišćanstvu. Kraljevina Ugarska je bila rimokatolička država, ali verska sloboda pravoslavnih Rusina i Srba je u pojedinim periodima bila tolerisana iz političkih razloga, što je posvedočeno i 45. zakonskim člankom ugarskog sabora iz 1495. godine, koji pominje oba pravoslavna naroda.[6]

Tokom 16. i 17. veka, pravoslavni Rusini iz severoistočnih ugarskih oblasti održavali su veze sa jerarhijom obnovljene Srpske patrijaršije, o čemu svedoče podaci o tadašnjim rusinskim (rušnjačkim) pravoslavnim vladikama i sveštenicima u pojedinim srpskim pomenicima. Međutim, upravo tokom tog razdoblja, među pravoslavnim Rusinima je započeo proces pokatoličavanja, odnosno unijaćenja, što je 1646. godine dovelo do sklapanja Užgorodske unije. Do sredine 18. veka, većina Rusina je prihvatila uniju.[7]

Doseljavanje karpatskih Rusina[uredi | uredi izvor]

Rusinski prosvetitelj
i pesnik Petro Kuzmjak: Spomenik u Ruskom Krsturu
Zbirka pesama "Rusinski slavuj" (rsn. Русскій соловей) iz 1890. godine, u kojoj su objavljene i pesme bačkih i sremskih Rusina

Doseljavanje karpatskih Rusina na severna područja današnje Srbije, koja su u to vreme bila u sastavu Habzburške monarhije, započelo je sredinom 18. veka. Doseljeni Rusini poticali su najvećim delom iz krajeva koji su na rusinskom jeziku nazivani Hornjica (u značenju: gornji predeo), što se odnosilo na karpatske prostore u gornjem Potisju. Matični rusinski etnički prostori na Karpatima danas su administrativno podeljeni između Ukrajine, Poljske, Slovačke i Rumunije.[8][9][10]

Proces organizovanog doseljavanja Rusina započeo je već tokom proleća 1745. godine, kada su državne (komorske) vlasti sklopile ugovor sa prvom grupom rusinskih doseljenika, koji su pristigli u Kulu, odnosno na kosteljsku pustaru,[11][10] tako da se pomenuta godina (1745) među Rusinima u Srbiji obeležava kao početak njihovog doseljavanja, a tim povodom je 1995. godine u Novom Sadu održan i prigodan naučni skup, kojim je obeležena 250. godišnjica (1745-1995) doseljavanja Rusina na ove prostore.[12]

Doseljavanje je intenzivirano tokom narednih godina, što je dovelo do stvaranja novih rusinskih naseobina u Bačkoj, kao što su Krstur (1751) i Kucura (1763). U isto vreme, Rusini su se nastanili i u nekim drugim bačkim mestima (Đurđevo, Vrbas, Novi Sad), a proces doseljavanja se proširio i na pojedina mesta u Sremu, kao što su: Šid, Bačinci, Petrovci i Mikluševci.[13][14][15]

Pored grkokatoličkih Rusina, među doseljenicima je bilo i pravoslavnih Rusina.[16][17] Nezavisno od veroispovesti, svi doseljenici su bili iste, rusinske narodnosti, ali habzburške vlasti ih nisu oslovljavale narodnim (rusinskim) imenom, već su ih, kao i ostale Istočne Slovene, nazivale "Rutenima" (lat. Rutheni), ali taj egzonimski (strani) naziv nije upotrebljavan u narodnom govoru.[18]

Tokom 19, veka, Rusini u tadašnjoj južnoj Ugarskoj su kao i ostali nemađarski narodi potpali pod udar mađarizacije. Neposredno po završetku Prvog svetskog rata, bački Rusini su u jesen 1918. godine odigrali aktivnu ulogu u vreme ujedinjenja Vojvodine sa Srbijom, a njihovih dvadesetak izabranih predstavnika učestvovalo je u radu Velike narodne skupštine, koja je zasedala u Novom Sadu.[19]

Rusini u prvoj Jugoslaviji[uredi | uredi izvor]

Rusinski prosvetitelj Mihajlo Vrabelj (1866-1923)
Rusinski prosvetitelj
i književnik Mihajlo Polivka (1868-1944)

Tokom međuratnog perioda (1918-1941), za vreme postojanja Kraljevine Jugoslavije, među Rusinima je došlo do pojave posebnih usmerenja, te se tako na jednoj strani formirala pro-ruska struja, dok se na drugoj strani pojavila pro-ukrajinska struja, a između te dve suprotstavljene struje nalazili su se pobornici očuvanja rusinske narodne posebnosti.[20]

Sredinom 1919. godine, u Novom Sadu je osnovano Rusinsko narodno prosvetno društvo (RNPD) u čijem su se radu preplitali uticaji umerene i pro-ukrajinske struje. Pod uticajem križevačkog grkokatoličkog biskupa Dionizija Njaradija, koji je bio otvoreni pristalica ukrajinizacije svih Rusina (kako panonskih, tako i karpatskih) sa čelnih položaja u RNPD postepeno su uklonjeni domaći Rusini, predstavnici umerene struje, a na njihovo mesto su postavljeni emigranti iz Ukrajine, koji su počeli da sprovode radikalnu pro-ukrajinsku propagandu, nastojeći da ubede domaće Rusine da bi Ukrajina trebala da im bude bliža od rođene braće Rusina u starom karpatskom zavičaju.[21][22]

Na sličan način, ali sa obrnutih pozicija, delovala je i suparnička, pro-ruska struja, koja je 1933. godine osnovala Kulturno-prosvetni savez jugoslovenskih Rusina (KPSJR). Oslonjena na uticajnu rusku emigraciju u Jugoslaviji, pomenuta organizacija je 1936. godine transformisana u Kulturno-nacionalni savez jugoslovenskih Rusina (KNSJR). Pod okriljem te organizacije vršena je otvorena pro-ruska propaganda, sa izrazito anti-ukrajinskim usmerenjem.[23]

Najveća žrtva u sukobu između pomenutih struja (pro-ukrajinske i pro-ruske) bio je maternji jezik domaćih Rusina, koji je jedna strana želela da ukrajinizuje, a druga da rusifikuje. Našavši se u procepu između dve radikalizovane i međusobno sukobljene struje, umereni predstavnici domaćih Rusina, kojima na prvom mestu nisu bile ni Ukrajina ni Rusija, već napredak sopstvene narodne zajednice u Jugoslaviji, nisu uspeli da iskoriste međuratni period za punu afirmaciju domaće baštine, oličene u kulturno-istorijskim i jezičkim tradicijama bačkih i sremskih Rusina.[20][24]

Rusini u drugoj Jugoslaviji[uredi | uredi izvor]

Rusinski novosadski godišnjak "Tvorčosc"
(br. 1, 1975)

Nedugo po okončanju Drugog svetskog rata (1945), u Jugoslaviji je formirano novinsko-izdavačko preduzeće Ruske slovo,[25] a potom je osnovana i Matica rusinska (rsn. Руска матка), koja je raspuštena već nakon tri godine, pod pritiskom tadašnjih komunističkih vlasti.[26][27]

Jedan od osnovnih razloga za donošenje takve odluke proisticao je iz spornih pitanja koja su se odnosila na preplitanje rusinskog i ukrajinskog identiteta. Tokom prvih poratnih godina, jugoslovenske vlasti su pod uticajem Sovjetske Ukrajine dopustile nastavak ukrajinizacije među domaćim Rusinima, koji su na prvim posleratnim popisima (1948, 1953, 1961) svrstavani uz Ukrajince, što je dovelo do nastanka brojnih, prvenstveno identitetskih problema, tako da je ta praksa kasnije napuštena.[28]

Ključna prekretnica u borbi za konačnu i potpunu državno-pravnu afirmaciju rusinskog naroda na najvišem, ustavnom nivou ostvarena je 9. aprila 1963. godine, kada je donet novi Ustav Srbije, u kome su Rusini bili priznati kao jedan od sedam poimenično pomenutih manjinskih naroda u Srbiji (čl. 82),[29] a to rešenje je potom uneto i u novi Statut Vojvodine, koji je bio donet iste godine (čl. 32-37). Ustavnim zakonom Vojvodine, koji je usvojen 21. februara 1969. godine, rusinski jezik je priznat kao jedan od pet službenih jezika na području pokrajine (čl. 67),[30] a ista odredba je potvrđena i u svim kasnijim najvišim aktima Vojvodine (1974, 1991, 2008, 2014). Donošenjem pomenutih ustavnih, zakonskih i statutarnih akata, stvoreni su povoljni uslovi za dalji razvoj rusinske narodne zajednice u Srbiji.

Ustavno priznanje Rusina i rusinskog jezika u najvišim aktima Srbije i Vojvodine (1963-1969) izazvalo je uzbunu među predstavnicima pro-ukrajinske struje, što je posvedočeno i kasnijim odnosom prema pomenutim istorijskim odlukama, koje se u pro-ukrajinskim krugovima po pravilu prećutkuju, čak i u radovima koji se neposredno odnose upravo na taj period rusinske istorije.[31] Sticajem okolnosti, pomenute odluke se ne pominju ni u pregledima rusinske istorije koji su priređeni od strane najznačajnijih rusinskih manjinskih ustanova (NSRNM, ZKVR),[32][33] dok se priznanje rusinskog naroda i jezika na najvišem (ustavnom) nivou u radovima pojedinih stručnjaka pogrešno povezuje sa potonjim Ustavom Vojvodine iz 1974. godine, uz potpuno prećutkivanje ranijih odluka iz 1963. i 1969. godine.[34][35]

U nameri da spreče primenu ustavnih i statutarnih odluka iz 1963. godine, predstavnici pro-ukrajinske struje su početkom 1967. godine pokrenuli inicijativu za promenu državne politike prema rusinskom pitanju, predlažući (između ostalog) da se umesto domaćeg rusinskog jezika u javni život rusinske zajednice uvede ukrajinski književni jezik. Tim povodom su se otvoreno izjasnili protiv daljeg razvoja rusinskog književnog jezika, založivši se za njegovo postepeno odumiranje. Takve zamisli nisu imale uporište u rusinskom narodu, tako da nisu dobile podršku u pokrajinskim i državnim strukturama.[36][37]

U cilju razvoja i unapređivanja domaćeg rusinskog jezika, u Novom Sadu je 1970. godine osnovano Društvo za rusinski jezik i književnost (rsn. Дружтво за руски язик и литературу),[38] koje je počevši od 1975. godine počelo da izdaje godišnjak pod naslovom Tvorčosc (što znači: stvaralaštvo).[39] Počevši od 1972. godine, na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu započeto je stvaranje posebnih organizacionih jedinica za proučavanje rusinske jezičke i književne baštine i obrazovanje kadrova u oblasti rusinistike. Posebna Katedra za rusinski jezik i književnost ustanovljena je 1983. godine, čime su bili stvoreni preduslovi za dodatno unapređivanje rada na proučavanju rusinskog jezika i književnosti u tadašnjoj Jugoslaviji i današnjoj Srbiji.[40][41]

Savremeno doba[uredi | uredi izvor]

Značajna prekretnica u razvoju rusinske zajednice dogodila se tokom 1990. godine, kada je pro-ukrajinski deo rusinskih prvaka u tadašnjoj SFRJ postigao sporazum sa predstavnicima domaće ukrajinske zajednice, što je dovelo do stvaranja zajedničke organizacije pod nazivom: Savez Rusina i Ukrajinaca. Nasuprot tome, drugi deo jugoslovenskih Rusina, koji se zalagao za očuvanje rusinske nacionalne posebnosti, formirao je krajem iste godine sopstvenu organizaciju pod nazivom: Matica rusinska.[42][43]

Stvaranjem pomenutih organizacija, označen je početak nove faze u procesu diferencijacije unutar rusinske zajednice, koja se definitivno podelila na dve struje: nacionalnu (okupljenu oko Matice rusinske) i pro-ukrajinsku (okupljenu oko Saveza Rusina i Ukrajinaca). Aktivnost pomenutih organizacija razvila se u potpuno suprotnim smerovima.

Na jednoj strani, Matica rusinska je uspostavila saradnju sa srodnim rusinskim organizacijama iz matičnih rusinskih (karpatskih) oblasti, a potom je bila domaćin trećeg (1995) i desetog (2009) zasedanja Svetskog kongresa Rusina.[44][45][46] Počevši od 2005. godine, Matica rusinska izdaje svoje glasilo, pod naslovom "Rusnak: Glašnїk Ruskeй matki".[47] Na drugoj strani, Savez Rusina i Ukrajinaca je razvio saradnju sa raznim ustanovama i organizacijama iz Ukrajine, čije su državne vlasti nakon sticanja nezavisnosti (1991) intenzivirale rad na uspostavljanju veza sa ukrajinskom dijasporom.[48]

Nakon usvajanja novih zakonskih rešenja o zaštiti manjinskih prava u tadašnjoj Saveznoj Republici Jugoslaviji (2002), stvoren je pravni okvir za formiranje nacionalnih saveta kao posebnih organa manjinske samouprave. Prva elektorska skupština Nacionalnog saveta rusinske nacionalne manjine održana je 2. novembra 2002. godine.[49][50] Iste godine (2002) je u sklopu reorganizacije Filozofskog fakulteta u Novom Sadu stvoren poseban Odsek za rusinistiku,[51] čiji je razvoj bio obeležen čestim sporovima između dve struje, rusinske nacionalne (prof. dr Mihajlo Fejsa) i pro-ukrajinske (prof. dr Julijan Tamaš).[52][53]

Sporovi između dve struje došli su do punog izražaja krajem 2005. godine, kada je prof. dr Julijan Tamaš, kao jedan od najistaknutijih predstavnika pro-ukrajinske struje i tadašnji predsednik VANU (Vojvođanska akademija nauka i umetnosti), ukazao na pojavu navodnog "rusinskog fašizma", što je izazvalo negodovanje među predstavnicima rusinske zajednice u Srbiji, a protest protiv takvih insinuacija zvanično je izrazilo i rukovodstvo Matice rusinske.[54][55][56]

Tokom narednih godina, došlo je do produbljivanja razlika između nacionalne i pro-ukrajinske struje. Pošto se pro-ukrajinski deo rusinskih prvaka u okviru Saveza Rusina i Ukrajinaca postepeno integrisao u širi ukrajinski nacionalni korpus, došlo je do novog programskog redefinisanja te organizacije i promene njenog naziva, koji od 2007. godine glasi: Savez Rusina Ukrajinaca Srbije.[57] Time je na simboličan način ozvaničeno postojanje specifične zajednice Rusina-Ukrajinaca, čiji se pripadnici u nacionalnom smislu izjašnjavaju kao Ukrajinci, ali u okviru svog ukrajinskog nacionalnog identiteta nastavljaju da neguju i poseban oblik rusinskog identiteta, smatrajući se ogrankom ukrajinskog naroda. Njihovo pro-ukrajinsko rusinstvo se po tome razlikuje od nacionalnog rusinstva, koje se i dalje neguje među pripadnicima rusinskog naroda koji su okupljeni oko Matice rusinske i drugih rusinskih nacionalnih organizacija koje su ostale privržene svom izvornom nacionalnom identitetu.[58]

Zajedničkom odlukom Skupštine Autonomne Pokrajine Vojvodine i Nacionalnog saveta rusinske nacionalne manjine od 10. marta 2008. godine, osnovan je Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina.[59] Iako je prvobitnom osnivačkom odlukom (član. 2) bilo propisano da će sedište zavoda biti u Ruskom Krsturu, pojedini rusinski prvaci su nedugo po osnivanju zavoda počeli da zagovara ideju o Novom Sadu kao prikladnijem sedištu. Tome se usprotivio zavodski Upravni odbor, koji se tokom 2009. i 2010. godine izjasnio u prilog Ruskog Krstura. Pošto se tadašnji zavodski direktor Miroslav Keveždi izjasnio protiv krsturske opcije,[60] pokrajinske vlasti su 2011. godine izvršile izmenu osnivačkog akta, odredivši Novi Sad kao sedište zavoda.[61]

Usled učestalih osporavanja rusinskoe nacionalne posebnosti od strane pojedinih ukrajinskih činilaca, bivši jugoslovenski diplomata i ambasador Mihajlo Hornjak (rsn. Михайло Горняк, 1929-2011) je kao jedan od najistaknutijih predstavnika rusinskog naroda u Srbiji uputio predstavku najvišim državnim vlastima, nakon čega je Ministarstvo za ljudska i manjinska prava u svom zvaničnom dopisu od 26. juna 2009. godine saopštilo:[62]

Na osnovu rezultata popisa stanovništva, stav državnih organa je da su Rusini i Ukrajinci odvojene zajednice, kako u pogledu nacionalnog identiteta tako i u pogledu jezičke pripadnosti. Polazeći od ustavnih načela i pozitivnih zakonskih propisa u Republici Srbiji niko ne sme da nameće građanima određeni nacionalni identitet, jer bi to bilo u suprotnosti sa Ustavom zagarantovanom slobodom nacionalnog izjašnjavanja i Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina Saveta Evrope. Sledstveno tome, očekuje se da ni predstavnici Ukrajine ne vrše pritisak i nameću rusinskoj nacionalnoj zajednici ukrajinski nacionalni identitet, jer bi to predstavljalo kršenje međunarodnih standarda u oblasti ljudskih prava, i bilo u suprotnosti sa našim unutrašnjim zakonodavstvom. U prilog činjenici da se radi o dve priznate nacionalne manjine u Srbiji govori i podatak da su pripadnici rusinske i ukrajinske nacionalne zajednice nakon stupanja na snagu Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina formirale svoje nacionalne savete.

Takvim zvaničnim stavom, potvrđeno je da Republika Srbija priznaje nacionalnu samobitnost rusinskog naroda.

Demografija[uredi | uredi izvor]

U Srbiji, Rusini čine najveći deo stanovništva u naseljima Ruski Krstur, Kucura i Bikić Do. U Hrvatskoj čine većinu u naseljima Petrovci i Mikluševci. Kulturni centar Rusina u Srbiji je Ruski Krstur. Pored toga, Rusina u značajnijem broju ima i u Novom Sadu, Đurđevu, Vrbasu, Šidu, Berkasovu i Bačincima.

Kretanje broja Rusina u Vojvodini prema različitim popisima:

  • 1948: 22.077
  • 1953: 23.038
  • 1961: 24.548
  • 1971: 20.109
  • 1981: 19.305
  • 1991: 17.652
  • 2002: 15.626
  • 2011: 13.928
  • 2022: 11.483[63]
  • Rusini i Ukrajinci u Vojvodini, 1948.
    Rusini i Ukrajinci u Vojvodini, 1948.
  • Rusini i Ukrajinci u Vojvodini, 1961.
    Rusini i Ukrajinci u Vojvodini, 1961.
  • Mesta u kojima Rusini (zeleno) čine većinsko stanovništvo (2002)
    Mesta u kojima Rusini (zeleno) čine većinsko stanovništvo (2002)
  • Mesta u kojima Rusini (braon) čine većinsko stanovništvo (2011)
    Mesta u kojima Rusini (braon) čine većinsko stanovništvo (2011)
  • Rusinska većinska naselja u Vojvodini; Ruski Krstur, Kucura, Bikić Do
    Rusinska većinska naselja u Vojvodini; Ruski Krstur, Kucura, Bikić Do

Rusinski jezik u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Opštine na području Vojvodine u kojima je rusinski jezik u službenoj upotrebi (zeleno)
Za više informacija pogledajte: Panonsko narečje rusinskog jezika i Rusinistika

Rusini u Srbiji govore panonskim narečjem rusinskog jezika i upotrebljavaju odgovarajuću varijantu rusinske ćirilice, koja se nalazi u procesu standardizacije.[64][65]

Dvojezični naziv Ruskog Krstura, na srpskom i rusinskom jeziku

Članom 24. Statuta Autonomne Pokrajine Vojvodine, rusinski jezik je priznat kao jedan od šest službenih jezika na području pokrajine.[66] Na lokalnom nivou, rusinski je u službenoj upotrebi u opštinama Kula, Vrbas, Šid, Bačka Topola i Žabalj, kao i u Gradu Novom Sadu.

U sklopu procesa primene Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima, koja je u Srbiji ratifikovana 2006. godine, potvrđen je status rusinskog jezika kao punopravnog i posebnog jezika, koji predstavlja jedno od osnovnih identitetskih obeležja rusinskog naroda u Srbiji.[67]

Uprkos tome, službeno priznanje rusinskog jezika nije u potpunosti ispoštovano u praksi Biblioteke Matice srpske i Narodne biblioteke Srbije, kojima je zakonom poverena primarna katalogizacija (CIP) svih publikacija koje se izdaju na području Republike Srbije.[68]

Pomenute ustanove još od 1989. godine vrše katalogizaciju putem bibliotečko-informacionog sistema COBISS, koji nema opciju za označavanje rusinskog jezika, što je nedostatak koji BMS i NBS nisu otklonile, tako da se dela nastala na rusinskom jeziku prilikom katalogizacije (CIP) svrstavaju pod "ostale" slovenske jezike (šifra: sla).[69]

Uprkos postojanju tog rešenja, koje se zasniva na MARC standardima,[70] mnoga dela napisana na rusinskom jeziku se u katalogizatorskoj praksi BMS i NBS označavaju šifrom za ukrajinski jezik, čime se vrši ukrajinizacija rusinske kulturne baštine. U praksi BMS i NBS, šifrom za ukrajinski jezik su označena čak i mnoga naučna i stručna dela (napisana na rusinskom jeziku) koja su tematski posvećena upravo rusinskom jeziku. Iako je reč o ozbiljnom problemu, takva praksa se po pravilu objašnjava svođenjem čitavog pitanja na nivo tehničkog problema u okviru sistema COBISS, uz priznanje da pomenuta praksa stoji u raskoraku sa zvaničnim statusom rusinskog jezika u Srbiji.[71]

Nasuprot tome, BMS i NBS u oblasti klasifikacije upotrebljavaju predmetne odrednice za rusinski jezik, koje se koriste za označavanje radova posvećenih tom jeziku, što predstavlja ispravnu praksu, koja je u mnogim slučajevima u suprotnosti sa spornom katalogizatorskom praksom. Tako je (na primer) kapitalni rusinsko-srpski rečnik pod naslovom: "Rusko-serbski slovnїk" (2010) u sklopu klasifikacije dobio ispravnu predmetnu odrednicu (rusinsko-srpski rečnici), ali je prilikom katalogizacije kao jezik tog dela pored srpskog naznačen ukrajinski, iako je reč o srpsko-rusinskom rečniku, koji je napisan na srpskom i rusinskom jeziku.[72]

Poseban problem (u oblasti klasifikacije) predstavlja nepostojanje odgovarajućeg UDK broja za rusinski kao poseban slovenski jezik,[73] tako da su klasifikatori prinuđeni da za označavanje rusinskog jezika i književnosti koriste rešenja zasnovana na upotrebi brojeva za istočnoslovenske jezike (UDK 811.161) i istočnoslovenske književnosti (UDK 821.161), dok se za označavanje Rusina kao posebnog naroda koriste rešenja zasnovana na upotrebi UDK broja (=161) za istočnoslovenske narode. Pravila UDK dopuštaju formiranje posebnih brojeva uz upotrebu opšteg pomoćnog znaka * (asteriks), iza koga dolazi oznaka koja se preuzima iz nekog drugog sistema.[74] Pošto je rusinski jezik zvanično priznat od strane Međunarodne organizacije za standardizaciju (ISO), pod šifrom: rue,[75] uvođenjem te šifre u UDK sistem dobijaju se odgovarajući UDK brojevi za klasifikaciju radova sa rusinskom tematikom:

  • UDK broj za označavanje radova o rusinskom jeziku: 811.161*rue
  • UDK broj za označavanje radova o rusinskoj književnosti: 821.161*rue
  • UDK broj za označavanje radova o rusinskom narodu: (=161*rue)

Uprkos postojanju tih rešenja, mnoga dela koja su izričito posvećena rusinskom kao posebnom slovenskom jeziku, označavaju se u praksi BMS i NBS putem upotrebe UDK broja za ukrajinski jezik (UDK 811.161.2), a dodatni problem je stvoren 2008. godine, kada je u međunarodne UDK tablice uveden i broj kojim se u okviru ukrajinskog jezika označavaju njegove karpatske varijante (UDK 811.161.25). Iako se taj broj odnosi na pomenuti varijetet ukrajinskog jezika, koji predstavlja različitu etnolingvističku kategoriju u odnosu na poseban rusinski jezik, u BMS i NBS se razvila praksa stavljanja upravo tog broja i na radove koji su posvećeni rusinskom kao posebnom jeziku, što je u suprotnosti sa sadržajem tih radova. Još veći problem je nastao povodom upotrebe UDK broja (=161.25) koji se odnosi na deo ukrajinskog naroda, ali se uprkos tome u praksi BMS i NBS stavlja i na radove koji su izričito posvećeni Rusinima kao posebnom narodu. Takva nestručna upotreba pomenutog broja predstavlja oblik direktnog podvođenja Rusina pod Ukrajince, čime se ne poštuje rusinska narodna posebnost, koja je u Srbiji priznata ne samo u oblasti domaćeg zakonodavstva, već i u ravni međunarodnih obaveza.[76]

O razmerama pomenutog problema svedoči i činjenica da se UDK broj 821.161.2(497.11), koji po svojoj strukturi označava ukrajinsku književnost u Srbiji, u praksi BMS i NBS koristi za definisanje bibliografske kategorije kojoj je dodeljen naziv: "Rusinska književnost u Srbiji", što je u suprotnosti sa stvarnim značenjem pomenutog UDK broja, a takvo imenovanje pomenute kategorije je takođe nekorektno i prema književnom stvaralaštvu Ukrajinaca u Srbiji, pošto se broj koji pripada njima i njihovoj književnosti koristi za označavanje bibliografske kategorije čiji naziv ne sadrži ukrajinsku odrednicu.[77]

Iako su autori koji stvaraju na rusinskom jeziku i predstavnici rusinske zajednice u Srbiji u više navrata pokretali pitanje o ispravnoj katalogizaciji dela napisanih na rusinskom jeziku, nadležne ustanove (BMS i NBS) još uvek nisu pronašle rešenje za taj problem. Pošto se u praksi pomenutih ustanova često zanemaruje i šifra za "ostale" slovenske jezike, mnoga dela napisana na rusinskom jeziku se i dalje katalogizuju pod šifrom za ukrajinski jezik. Pored toga, u zvaničnim publikacijama BMS, dela pod šifrom za ukrajinski jezik (ukr) prikazuju se kao dela na "rusinskom i ukrajinskom jeziku" što ne odražava stvarno stanje u kataloškim bazama, pošto se u sistemu COBISS sva dela označena šifrom ukr tretiraju isključivo kao dela napisana na ukrajinskom jeziku.[78]

Pomenuti problemi ne postoje u katalogizatorskoj praksi onih biblioteka koje koriste domaći bibliotečko-informacioni sistem BISIS, koji ima šifru za rusinski jezik te stoga omogućava pravilnu katalogizaciju publikacija izdatih na tom jeziku.[79]

U proleće 2019. godine, grupa lingvista je formulisala predlog za podelu rusinskog jezika na dva posebna jezika, putem uzdizanja karpatskog i panonskog narečja na status posebnih jezika, sa predloženim nazivima: istočnorusinski jezik i južnorusinski jezik. Taj predlog, koji bi doveo do ukidanja jedinstvenog rusinskog jezika putem stvaranja dva posebna jezika, odbijen je početkom 2020. godine od strane Međunarodne organizacije za standardizaciju (ISO).[80]

Religija[uredi | uredi izvor]

Grkokatoličke eparhije u bivšoj Austrougarskoj monarhiji, prema stanju iz 1909. godine
Grkokatolici u srezovima na području Srema, Banata i Bačke (1931), najvećim delom pripadnici rusinske, ukrajinske i rumunske narodnosti

Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2011. godine, od ukupnog broja Rusina u Srbiji, čak 94,91% pripada hrišćanskim veroispovestima, od čega su 75,43% katolici, 18,53% pravoslavci, 0,70% protestanti i 0,03% pripadnici ostalih hrišćanskih zajednica.[81]

Grkokatolički Rusini[uredi | uredi izvor]

Grkokatolička katedrala Svetog Nikole u Ruskom Krsturu

Rusini u Srbiji su pretežno grkokatoličke veroispovesti. Kada su se doselili u Bačku, ubrzo je 1751. godine osnovana parohija u Ruskom Krsturu, a potom je 1765. godine osnovana i samostalna kapelanija u Kucuri. U prvo vreme su potpadali pod jurisdikciju rimokatoličkog nadbiskupa u Kaloči, ali su zbog obrednih posebnosti nastavili da održavaju veze sa svojim zavičajnim mukačevskim grkokatoličkim vladikama, koji su im slali sveštenike i crkvene knjige. Godine 1777. osnovana je Križevačka grkokatolička eparhija u koju su ušle i ove dve parohije.[8][10]

Reorganizacija crkvene uprave započeta je 2003. godine, kada je stvoren poseban Apostolski egzarhat za Srbiju i Crnu Goru. Nadležnost ovog egzarhata je 2013. godine svedena samo na Srbiju. Egzarhat je 2018. godine preuređen u Krstursku grkokatoličku eparhiju.[82] Sedište eparhije je u Ruskom Krsturu. U njenom sastavu su sledeće parohije: Bačinci, Beograd, Berkasovo (i filijala Bikić Do), Vrbas I , Vrbas II, Gospođinci, Đurđevo, Inđija, Kula (i filijala Kruščić), Kucura (i filijala Savino Selo), Markovac, Novi Sad, Novo Orahovo, Ruski Krstur (i filijala Subotica), Sremska Mitrovica, Subotica, Šid, a formiraju se parohije u Bačkoj Topoli i Vršcu.[83]

U Ruskom Krsturu postoji Provinciя sv. Osifa u čijem je okviru manastir Monahinja Bezgrešne Device Marije. U Krsturu je takođe i manastir Isusove male sestre, a Manastir očeva Vasilijana nalazi se u Kuli. Poznato hodočasničko mesto kod Ruskog Krstura je Vodica. Tu se nekoliko puta u godini okupljaju hodočasnici iz matične Krsturske eparhije i susedne Križevačke eparhije.[83]

Pravoslavni Rusini[uredi | uredi izvor]

Još od vremena doseljavanja u 18. veku, među Rusinima je pored grkokatolika bilo i pravoslavaca. Pošto su propisi o naseljavanju Krstura (1751) i Kucure (1763) predviđali da u tim mestima mogu stanovati samo pripadnici grkokatoličke veroispovesti, time je pravoslavnim Rusinima bilo onemogućeno da ostanu u rusinskoj sredini, usled čega su bili primorani na iseljavanje u druga mesta. Iako se srpska pravoslavna jerarhija Bačke eparhije i Karlovačke mitropolije pred državnim vlastima zauzimala za priznavanje i poštovanje verskih prava pravoslavnih Rusina, njihov položaj je ostao nepovoljan sve do 1918. godine.[16][17][84]

Za vreme postojanja Kraljevine Jugoslavije (1918-1941), prvaci pravoslavnih Rusina su najvećim delom bili okupljeni oko Kulturno-prosvetnog saveza jugoslovenskih Rusina (KPSJR), koji je osnovan 1933. godine.[23] Jedan od istaknutih aktivista KPSJR bio je i Jovan Vislavski (r. 1912), koji je kao Rusin i pravoslavni sveštenik u Gospođincima postradao početkom 1942. godine, za vreme zloglasne racije, koju su sprovele mađarske okupacione vlasti.[85]

Tokom međuratnog perioda, pravoslavni Rusini su počevši od 1936. godine imali i svoje glasilo na rusinskom jeziku, koje je izlazilo u Novom Sadu, pod nazivom "Pravoslavni vistnik" (srp. Православни весник), uz blagoslov bačkog episkopa Irineja Ćirića.[86]

Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2011. godine, na području Srbije živi 2640 pravoslavnih Rusina, što čini 18,53% od ukupnog broja pripadnika rusinske zajednice. Pošto najvećim delom žive na području Bačke, potpadaju pod nadležnost Bačke eparhije SPC.[81][87]

Poznati Rusini iz Srbije[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Nacionalni savet Rusina (Republika Srbija)
  2. ^ Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina (Novi Sad)
  3. ^ Hardi 2002b, str. 65-76.
  4. ^ Hardi 2004, str. 49-61.
  5. ^ Krstić 2011, str. 125-156.
  6. ^ Ćirković 1982, str. 442-443.
  7. ^ Véghseő 2015, str. 147-181.
  8. ^ a b Jankulov 1961.
  9. ^ Gavrilović 1977, str. 153-215.
  10. ^ a b v Laboš 1979.
  11. ^ Timko 1968, str. 129-130.
  12. ^ Tamaš & Sabo 1996.
  13. ^ Džunja 1951, str. 47-53.
  14. ^ Ramač 2007.
  15. ^ Gavrilović 2012, str. 19-25.
  16. ^ a b Gavrilović 1967, str. 106-113.
  17. ^ a b Laboš 1979, str. 182-205.
  18. ^ Šanta 2002.
  19. ^ Hardi 2018, str. 70-92.
  20. ^ a b Biljnja 1987.
  21. ^ Ramač 2012, str. 333-348.
  22. ^ Ramač 2013, str. 457-475.
  23. ^ a b Ramač 2012, str. 342-348.
  24. ^ Ramač 2017, str. 155-161.
  25. ^ Savin 2018, str. 129-130.
  26. ^ Ramač 2018, str. 65–66.
  27. ^ Subotić 2018, str. 54, 58.
  28. ^ Milošević 2009, str. 225-234.
  29. ^ Službeni glasnik (1963): Ustav Socijalističke Republike Srbije
  30. ^ Ustavni zakon Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine (1969)
  31. ^ Ramač 2018, str. 63–73.
  32. ^ NSRNM: Rusini u Republici Srbiji
  33. ^ ZKVR: Kratki istorijat Rusina u Srbiji
  34. ^ Fejsa 2010, str. 17.
  35. ^ Fejsa 2012, str. 221.
  36. ^ „Pismo 159 podpisnїkoh яk poukraїnčic Rusnacoh (1967)”. Arhivirano iz originala 20. 07. 2009. g. Pristupljeno 20. 07. 2009. 
  37. ^ Mihajlo Fejsa (2021): Sprovođenje infamnog plana mera za rešenje problema Ukrajinaca-Rusina u Srbiji
  38. ^ Savin 2018, str. 130-131.
  39. ^ „Družtvo za ruski яzik i literaturu: Tvorčosc”. Društvo za rusinski jezik, književnost i kulturu. 
  40. ^ Filozofski fakultet u Novom Sadu: Odsek za rusinistiku
  41. ^ Savin 2018, str. 124-125.
  42. ^ Savez Rusina Ukrajinaca u Srbiji
  43. ^ Ruske slovo (2020): Očuvanє vlasnogo identiteta Rusnacoh
  44. ^ Varґa 1997.
  45. ^ Danas (2009): Deseti svetski kongres Rusina u Ruskom Krsturu: Pravo na različitost kao osnovno obeležje Vojvodine
  46. ^ Savin 2018, str. 126-127.
  47. ^ Nacionalni savet Rusina (Republika Srbija): Mediji
  48. ^ Sakač 2005, str. 2-4.
  49. ^ Nacionalni savet Rusina (Republika Srbija): Istorijat
  50. ^ Savin 2018, str. 132.
  51. ^ Savin 2018, str. 124-126.
  52. ^ Tamaš 2004, str. 306-309.
  53. ^ Mihajlo Fejsa (2007): Odgovor na repliku kolege Tamaša
  54. ^ Danas (2005): Julijan Tamaš, Razlozi nezadovoljstva nacionalnih manjina u Srbiji: Ornamentalni dokaz da je car velikodušan
  55. ^ Boris Varґa (2005): Ruski naukovci na konferenciї u Beoґradze: Roditelьska u SANU
  56. ^ Upravni odbor Ruskeй matki (2005): Reaґovanє na tekst "Roditelьska u SANU"
  57. ^ Saveza Rusina Ukrajinaca u Srbiji
  58. ^ Subotić 2018, str. 45-70.
  59. ^ Službeni list APV, 7/2008.
  60. ^ RTV (2010): Keveždi: Ne treba seliti Zavod za kulturu Rusina
  61. ^ Službeni list APV, 22/2011.
  62. ^ Republika Srbija: Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, br. 07-00-190/09 od 26. juna 2009. godine
  63. ^ „Konačni rezultati Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022. | O POPISU STANOVNIŠTVA”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 2023-06-23. 
  64. ^ Fejsa 2012, str. 217-223.
  65. ^ Fejsa 2020, str. 255-280.
  66. ^ Statut Autonomne Pokrajine Vojvodine
  67. ^ Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima (2009): Primena Povelje u Srbiji
  68. ^ Republika Srbija: Zakon o bibliotečko–informacionoj delatnosti (2011)
  69. ^ „COBISS: Šifrarnik indeksa za pretraživanje LA (jezik) baze COBIB.SR”. Arhivirano iz originala 04. 06. 2021. g. Pristupljeno 07. 06. 2021. 
  70. ^ LOC: MARC standards - Code List for Languages: Name Sequence
  71. ^ Bojana Vukotić (2009): Periodika u mreži javnih biblioteka Republike Srbije, str. 29.
  72. ^ COBISS (248623111): Rusko-serbski slovnїk (2010)
  73. ^ Smiljanić 2013, str. 17, 154, 161.
  74. ^ „Common Auxiliary Signs: non-UDC notation (asterisk)”. Arhivirano iz originala 29. 06. 2021. g. Pristupljeno 29. 06. 2021. 
  75. ^ ISO 639-3: 639 Identifier Documentation: Rusyn (rue)
  76. ^ Hadju Barát 2012, str. 345-346.
  77. ^ Šifrarnik indeksa za pretraživanje UC (UDK za pretraživanje) baze COBIB.SR
  78. ^ Milion zapisa u elektronskom katalogu Biblioteke Matice srpske (2008)
  79. ^ BISIS: Gradska biblioteka u Novom Sadu: Napredna pretraga
  80. ^ ISO 639-3: Change Request Documentation: 2019-016
  81. ^ a b Lađević 2014, str. 192, 194.
  82. ^ Elevation of the apostolic exarchate for Catholic faithful of Byzantine rite resident in Serbia to eparchy, and appointment of the first eparchial bishop
  83. ^ a b Veroispovest Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. mart 2017) rusini.rs
  84. ^ Subotić 2018, str. 49-50.
  85. ^ Ledena tišina: Sećanje na žrtve Novosadske racije: Stradanje pravoslavnih sveštenika tokom Šajkaško-novosadske racije
  86. ^ Pravoslavni vistnik: Organ юgoslavяnskih Rusinoh (1936-1939)
  87. ^ SPC: Eparhija bačka

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Русини_у_Србији&oldid=27687631”