Parna lokomotiva

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Lokomotiva klase 41 018 Nemačke nacionalne željeznice na usponu, 2016.
Britanska parna lokomotiva klase „Kralj“
Zvuk parne lokomotive klase „Kralj“.

Parna lokomotiva je železnička lokomotiva koja za svoj pogon koristi snagu iz parne mašine. Ove lokomotive koriste za gorivo neki zapaljiv čvrst materijal, obično je to ugalj, drvo ili koks, a radi dobijanja vodene pare u kotlu, koja pod pritiskom vrši mehanički rad, odnosno okreće točkove. Čvrsto gorivo i zalihe vode se prenose sa lokomotivom, na samoj lokomotivi ili na vagonima koje vuče za sobom.

Parne lokomotive su prvo razvijene u Velikoj Britaniji tokom ranog 19. veka i dominirale su železničkim prevozom do sredine 20. veka. Prvu parnu lokomotivu je izradio Ričard Trevitik, koja je prvi put upotrebljena 21. februara 1804. godine, tri godine nakon što je 1801. napravio cestovnu lokomotivu. Prva komercijalno uspešna parna lokomotiva nastala je 1812-13 zaslugom Džona Blenkinsopa.[1] Džordž Stivenson i kompanija njegovog sina Roberta su proizveli Lokomotivu Br. 1, koja je bila prva lokomotiva za prevoz putnika na javnoj železničkoj liniji, Stokton i Darlington železnice 1825. godine.[2] Džordž je isto tako izgradio prvu međugradsku železničku liniju na svetu sa upotrebom lokomotiva, Liverpul i Mančester železnica, koja je otvorena 1830. godine. Stivenson je osnovao je svoju kompaniju kao istaknuti graditelj parnih lokomotiva za železnice u Ujedinjenom Kraljevstvu, Sjedinjenim Državama i većem delu Evrope.[3]

U 20. veku, glavni mašinski inženjer Londonske i severoistočne železnice (LNER) Najdžel Gresli dizajnirao je više poznatih lokomotiva, uključujući Letećeg Škotlanđanina, prvu parnu lokomotivu koja se zvanično kretala brzinom preko 100 mph u putničkom servisu, i LNER Class A4, 4468 Malard, koja drži rekord najbrže parne lokomotive na svetu (126 mph).[4]

Od 1920-ih su postepeno zamenjivane dizel i električnim lokomotivama, uz postepenu koverziju koloseka za upotrebu električnog i dizel pogona počevši odd kraja 1930-ih. Većina parnih lokomotiva je povučena iz redovne službe do 1980-ih, mada se nekoliko njih i dalje koristi na turističkim linijama.

Poreklo i razvoj[uredi | uredi izvor]

Parna lokomotiva JŽ 83-173 sa punim tenderom uzanog koloseka na muzejskoj-turističkoj železnici Šarganska osmica.

Kako je razvoj parnih mašina napredovao u 18. veku, brojni pokušaji su načinjeni za njihovu primenu na drumu ili železničku upotrebu. Godine 1784, Vilijam Merdok, izradio je prototip parne drumske lokomotive u Britaniji. Jedan od prvih radnih modela parne železničke lokomotive konstruisan je od strane pionira u izradi parobroda Džona Fiča u SAD najverovatnije između 1780-ih i 1790-ih. Njegova parna lokomotiva još uvek postoji u Istorijskom muzeju države Ohajo. Godine 1802, Ričard Trevitik, engleski pronalazač unapredio je parnu mašinu uvođenjem brojnih značajnih inovacija, a koje su se ticale principa rada pod visokim pritiskom pare što je dovelo do smanjenje težine mašine ali i do povećanja radne efikasnosti.[5][6] Trevitik je sklopio poslovni ugovor da sa jednom svojom parnom mašinom visokog pritiska prevozi rudu gvožđa u Južnom Velsu. Uz pomoć Resa Džonsa, metalskog radnika i pod nadzorom Samjuela Homfreja, vlasnika rudnika, Trevitik je montirao svoju parnu mašinu na točkove i na taj način pretvorio je u lokomotivu. Naredne godine 1803, Trevitik je prodao patente Samjuelu Homfreju čime je ovaj postao vlasnik lokomotive. Homfrej je toliko bio oduševljen Trevitikovom lokomotivom da se opkladio, u sumu od 500 gvineja, sa svojim konkurentom i vlasnikom rudnika gvožđa, Ričardom Krejsom, da će njegova parna lokomotiva vući gvozdenu rudu težine 10 tona na udaljenosti od 16 km. Uz veliko interesovanje javnosti, 21. februara 1804. godine, uspešno je prevezla na celoj deonici 10 (deset) tona gvožđa, 5 vagona i 70 muškaraca u vremenu od 4 časa i 10 minuta, prosečnom brzinom od 3,9 km na čas. Događaj je bio toliko uspešan da je Engleska postala vodeći centar za eksperimentisanje i razvoj parne lokomotive.

Trevitik je nastavio svoje oglede na parni pogon, izradom još tri lokomotive, zaključno sa „Uhvati me, ko može“, 1808. Samo četiri godine kasnije, dvocilindrična lokomotiva „Salamanka“ koju je izradio Metju Mari predstavljena je 1812. godine za Midlton Železnicu. Godine 1825, Džordž Stivenson je izradio „Lokomotivu“ za železnicu Stokton - Darlington, u severoistočnoj Engleskoj, koja je prva javna železnička pruga u svetu. Godine 1829, izradio je „Raketu“ sa kojom je pobedio na javnom takmičenju u brzini sa drugim lokomotivama, a za prugu Rejnhil, završenu deonicu buduće glavne pruge Liverpul - Mančester. Ovi uspesi doveli su Stivensona u situaciju da osnuje firmu koja će postati najeminentniji proizvođač parnih lokomotiva korišćenih na prugama Velike Britanije, Sjedinjenih Država i širom Evrope.[7] U SAD prve lokomotive su počele da se prave 1829. godine u Baltimoru i Ohaju. Mada su brojne prve lokomotive u ranim danima američke železnice uvožene iz Britanije.

Ujedinjeno Kraljevstvo[uredi | uredi izvor]

Trevitikova Koulbrukdejlska lokomotiva iz 1802. godine

Najranije željeznice su koristile konje za vuču kola duž železničke pruge.[8] Godine 1784, Vilijam Merdok, škotski izumitelj, izgradio je prototip malih razmera parne lokomotive u Birmingemu.[9] Parnu železničku lokomotivu pune veličine je predložio Vilijam Rejnolds oko 1787. godine.[10] Jedan rani radni model parne železničke lokomotive je dizajnirao i konstruisao pionir parobroda Džon Fič u SAD tokom 1794.[11] Njegova parna lokomotiva je koristila točkove sa unutrašnjim usmerivačima koji su vođeni šinama ili prugom. Ovaj model još uvek postoji u muzeju Istorijskog društva Ohaja u Kolambusu.[12] Autentičnost i datum izrade ove lokomotive osporavaju pojedini stručnjaci. Upotrebljiv parni voz je morao da sačeka pronalazak parne mašine visokog prirtiska Ričarda Trevitika, koji je uveo u upotrebu parne lokomotive.[13]

Prva lokomotiva pune radne snage, bila je 3 ft (914 mm) kolosečna Koulbrukdejlska lokomotiva, koju je Trevitik izgradio 1802. godine. Ona je bila napravljena za Koulbrukdejlsku željezaru u Šropširu u Ujedinjenom Kraljevstvu, mada evidencija o njenom radu na toj lokaciji nije sačuvana.[14] Dana 21. februara 1804. dogodilo se prvo zabeleženo putovanje željeznicom na parnu vuču, pri čemu je jedna druga Trevitikova lokomotiva vukla voz duž 4 ft 4 in (1.321 mm) koloseka od Penidaren željezare, u blizini Merdir Tidfila do Aberknona u Južnom Velsu.[15][16] U pratnji Endru Vivijana, ova lokomotiva je uglavnom uspešno radila.[17] Njen dizajn je sadržao brojne važne inovacije, među kojima je bila upotreba pare visokog pritiska čime je redukovana težina mašine i povećana efikasnost.

Trevitik je posetio oblast Njukasla 1804. godine, gde ga je dočekala zainteresovana publika vlasnika rudnika uglja i inženjera. Ta poseta je bila toliko uspešna da je ugljenokopna železnica severoistočne Engleske postala vodeći centar za eksperimentisanje i razvoj parne lokomotive.[18] Trevitik je nastavio sa svojim eksperimentima parnog pogona na još tri lokomotive, završavajući sa verzijom zvanom Nek' me uhvati ko može 1808. godine.

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Lokomotiva „Severna zvezda“.
    Lokomotiva „Severna zvezda“.
  • Lokomotiva klase 0298.
    Lokomotiva klase 0298.
  • Stanica za ugalj.
    Stanica za ugalj.
  • Vodopojnik.
    Vodopojnik.
  • Lokomotiva „Milard“ aerodinamičkog oblika, izrađena 1938, mogla je da dostigne brzinu do 160 km/č, ukupne mase 165 tona i dužine 21 metar. Danas se čuva u Muzeju Železnice u Jorku.
    Lokomotiva „Milard“ aerodinamičkog oblika, izrađena 1938, mogla je da dostigne brzinu do 160 km/č, ukupne mase 165 tona i dužine 21 metar. Danas se čuva u Muzeju Železnice u Jorku.
  • Parna lokomotiva „Baba Milka“ iz rudnika Jelašnica (Niška Banja) danas se čuva u Nišu
    Parna lokomotiva „Baba Milka“ iz rudnika Jelašnica (Niška Banja) danas se čuva u Nišu
  • Železnička stanica Niš eksponat Parna lokomotiva serije 61-002
    Železnička stanica Niš eksponat Parna lokomotiva serije 61-002
  • Parne lokomotive normalnog koloseka izložena u Muzeju Mađarskih državnih železnica u Budimpešti
    Parne lokomotive normalnog koloseka izložena u Muzeju Mađarskih državnih železnica u Budimpešti
  • Parna lokomotiva Borsig 06-018 na stanici
  • Rekonstrukcija Trevitikove prve uspešne parne lokomotive iz 1804. danas je izložena u Narodnom muzeju Velsa
    Rekonstrukcija Trevitikove prve uspešne parne lokomotive iz 1804. danas je izložena u Narodnom muzeju Velsa
  • Parna lokomotiva sa raonikom za raščišćavanje snega u Skagveju (Aljaska) koja je korišćena na pruzi White Pass and Yukon Route.
    Parna lokomotiva sa raonikom za raščišćavanje snega u Skagveju (Aljaska) koja je korišćena na pruzi White Pass and Yukon Route.
  • Lokomotiva u Skagveju (Aljaska) korišćena za probijanje kroz duboke snežne nanose na Aljasci na pruzi White Pass and Yukon Route.
    Lokomotiva u Skagveju (Aljaska) korišćena za probijanje kroz duboke snežne nanose na Aljasci na pruzi White Pass and Yukon Route.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „John Blenkinsop - English inventor”. 
  2. ^ Kirby, Maurice W. (2002). The Origins of Railway Enterprise: The Stockton and Darlington Railway 1821–1863. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89280-3. 
  3. ^ Ellis, Hamilton (1968). The Pictorial Encyclopedia of Railways. pp. 24-30. Hamlyn Publishing Group.
  4. ^ "Magnificent Mallard: World's fastest steam locomotive". BBC. 17 February 2018
  5. ^ Nikolić, Jezdimir (1980). Istorija železnica : Srbije, Vojvodine, Crne Gore i Kosova. Beograd: Zavod za novinsko-izdavačku i propagandnu delatnost. str. 10. 
  6. ^ „Voz”. Blog Dragana Radmilovića. Pristupljeno 3. 2. 2019. 
  7. ^ Enciklopedija leksikografskog zavoda. Sv. 6, Skadar-Žvale. Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod. 1969. str. 188. 
  8. ^ Payton, Philip (2004). Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. 
  9. ^ Gordon, W.J. (1910). Our Home Railways, volume one. London: Frederick Warne and Co. str. 7—9. 
  10. ^ „The Railway Magazine”. sv. 150. IPC Business Press. 2004. str. 11. 
  11. ^ Tzanakakis, Konstantinos (2013). The Railway Track and Its Long Term Behaviour: A Handbook for a Railway Track of High Quality. Springer Science & Business Media. ISBN 9783642360510 — preko Google Books. 
  12. ^ „The Legacy of JOHN FITCH » Craven-Hall.org”. www.craven-hall.org. Arhivirano iz originala 31. 10. 2020. g. Pristupljeno 07. 03. 2019. 
  13. ^ Yetman, David S. (2010). Without a Prop. Dog Ear Publishing. ISBN 9781608444755 — preko Google Books. 
  14. ^ Trevithick, Francis (1872). Life of Richard Trevithick: With an Account of His Inventions, Volume 1. E.&F.N.Spon. 
  15. ^ „Richard Trevithick's steam locomotive | Rhagor”. Museumwales.ac.uk. Arhivirano iz originala 15. 4. 2011. g. Pristupljeno 3. 11. 2009. 
  16. ^ „Steam train anniversary begins”. BBC. 21. 2. 2004. Pristupljeno 13. 6. 2009. „A south Wales town has begun months of celebrations to mark the 200th anniversary of the invention of the steam locomotive. Merthyr Tydfil was the location where, on 21 February 1804, Richard Trevithick took the world into the railway age when he set one of his high-pressure steam engines on a local iron master's tram rails” 
  17. ^ Payton, Philip (2004). Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. 
  18. ^ Garnett, A.F. (2005). Steel Wheels. Cannwood Press. str. 18-19. ISBN 9780955025709. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Trevithick, Francis (1872). Life of Richard Trevithick: With an Account of His Inventions, Volume 1. E.&F.N.Spon. 
  • Gordon, W.J. (1910). Our Home Railways, volume one. London: Frederick Warne and Co. str. 7—9. 
  • Payton, Philip (2004). Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. 
  • Enciklopedija leksikografskog zavoda. Sv. 6, Skadar-Žvale. Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod. 1969. str. 188. 
  • Nikolić, Jezdimir (1980). Istorija železnica : Srbije, Vojvodine, Crne Gore i Kosova. Beograd: Zavod za novinsko-izdavačku i propagandnu delatnost. str. 10. 
  • Kirby, Maurice W. (2002). The Origins of Railway Enterprise: The Stockton and Darlington Railway 1821–1863. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89280-3. 
  • Broggie, Michael (2014), „Walt Disney's Railroad Story: The Small-Scale Fascination That Led to a Full-Scale Kingdom”, The Donning Company Publishers (4th izd.), ISBN 978-1-57864-914-3 
  • C. E. Wolff, Modern Locomotive Practice: A Treatise on the Design, Construction, and Working of Steam Locomotives (Manchester, England, 1903)
  • Henry Greenly, Model Locomotive (New York, 1905)
  • G. R. Henderson, Cost of Locomotive Operation (New York, 1906)
  • W. E. Dalby, Economical Working of Locomotives (London, 1906)
  • A. I. Taylor, Modern British Locomotives (New York, 1907)
  • E. L. Ahrons, The Development of British Locomotive Design (London, 1914)
  • E. L. Ahrons, Steam Engine Construction and Maintenance (London, 1921)
  • J. F. Gairns, Locomotive Compounding and Superheating (Philadelphia, 1907)
  • Angus Sinclair, Development of the Locomotive Engine (New York, 1907)
  • Vaughn Pendred, The Railway Locomotive, What it is and Why it is What it is (London, 1908)
  • Brosius and Koch, Die Schule des Lokomotivführers (thirteenth edition, three volumes, Wiesbaden, 1909–1914)
  • G. L. Fowler, Locomotive Breakdowns, Emergencies, and their Remedies (seventh edition, New York, 1911)
  • Fisher and Williams, Pocket Edition of Locomotive Engineering (Chicago, 1911)
  • T. A. Annis, Modern Locomotives (Adrian Michigan, 1912)
  • C. E. Allen, Modern Locomotive (Cambridge, England, 1912)
  • W. G. Knight, Practical Questions on Locomotive Operating (Boston, 1913)
  • G. R. Henderson, Recent Development of the Locomotive (Philadelphia, 1913)
  • Wright and Swift (editors) Locomotive Dictionary (third edition, Philadelphia, 1913)
  • Roberts and Smith, Practical Locomotive Operating (Philadelphia, 1913)
  • E. Prothero, Railways of the World (New York, 1914)
  • M. M. Kirkman, The Locomotive (Chicago, 1914)
  • C. L. Dickerson, The Locomotive and Things You Should Know About it (Clinton, Illinois, 1914)
  • P. W. B. Semmens, A. J. Goldfinch, How Steam Locomotives Really Work (Oxford University Press, US). 2004. ISBN 978-0-19-860782-3.
  • Gerald A Dee, A Lifetime of Railway Photography in Photographer Profile, Train Hobby Publications, Studfield, 1998. (Australian steam)
  • Swengel, F. M. The American Steam Locomotive; Vol. 1. The Evolution of the American Steam Locomotive, Midwest Rail Publication, Iowa, 1967.
  • Rakov V. A. Lokomotivы otečestvennыh železnыh dorog 1845–1955 Transport, Moskva, 1995
    (Rakov V.A. Locomotives of fatherland's railways 1845–1955 Transport, Moscow, 1995 (in Russian))
  • J.J.G. Koopmans: The fire burns much better ... NL-Venray. 2006. ISBN 978-90-6464-013-1.
  • J.J.G. Koopmans (2006). The fire burns much better... NL-Venray. ISBN 978-90-6464-013-1. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Parna lokomotiva na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Парна_локомотива&oldid=27552788”