Pešta

Za županiju u Mađarskoj pogledajte stranicu Pešta (županija).

Lančani most na Dunavu i pogled na Peštu sa budimske strane

Pešta (mađ. Pest — Pešt) je bila grad u Mađarskoj koji se širenjem 1873. spojio sa Budimom i tako je nastala Budimpešta. Pešta se nalazila istočno od Budima, na levoj obali reke Dunav koja je razdvajala ova dva grada. Danas, Pešta obuhvata dve trećine površine Budimpešte. Mostovi koji danas spajaju Budim i Peštu spadaju u najlepše mostove Evrope.

Pešta je vjekovima bila i politički i kulturni centar Mađarske. Takođe Pešta je bila glavni grad Ugarske.

Etimologija

Naziv Pešta ima slovensko porijeklo od riječi „peć“ ili „pešt“, najvjerovatnije se odnosivši na lokalnu pećinu gdje se vatra palila.

Istorija

Pešta je bila nezavisan grad, saznanje koje se pojavljuje u pisanom obliku koji datira još od 1148. U ranijim vekovima su se nalazili prastara keltska i rimska naselja. Pešta je postala važan ekonomski centar od 11-og do 13-og vijeka. Bila je uništena tokom mongolske invazije Mađarske 1241, ali je iznova izgrađena posle toga. Austrijski car je u vojnom pohodu 1684. godine oslobodio grad Peštu, od turske okupacije.

Pešta je na osnovu privelegija koje je car Leopold prvi dodelio Srbima, Nemcima i Mađarima 23. oktobra 1703. godine - ponovo postao slobodna kraljevska varoš. Značajni za osnivanje grada bili su Srbi i Bugari stari trgovci. Pešta je važno trgovačko i univerzitetsko mesto. Dunav je preplavio grad 1838. godine. Prvi viseći most, Sečenji lančani most, je bio izgrađen 1849 preko Dunava, povezujući Peštu sa Budimom. Samim tim, 1873. su dva grada sjedinjena zajedno sa Obudom, da bi formirali Budimpeštu.

Godine 1720. u Budimu je mnogo više stanovnika (12138) nego u Pešti - 2706 duša. Sa vremenom Pešta raste, a Budim sporo napreduje. Već 1777. godine U Budimu je 24.873 a u Budimu već 13.021 žitelj. Već 1792. godine po brohju stanovnika izjednačili su se Budim i Pešta, sa 26.000. U Pešti je 1828. godine bilo 46.227 stanovnika i 2919 domova.

Srbi u Pešti

Po oslobođenju od Turaka 1686. godine u Budimu Srba ima polovinu, a u Pešti četvrtinu ukupnog broja stanovnika. Peštanci Srbi su u odnosu na Budimce bili više "građani" - trgovci, zanatlije, klir, oficirski kadar i činovništvo. Pešta je bio centar prekodunavskog srpskog življa, i tu su se sjatili "najodličniji" Srbi, po ugledu, bogatstvu, slavi i ambicajama. Prvi kafedžija u Pešti javlja se 1715. godine - Srbin Blaža. Posle njega je gostionicu držao još jedan Srbin, Miloš Radić rodom iz Sombora. Kasnije će dugo raditi, do Prvog svetskog rata, čuvena "Srpska kafana" u Pešti. Saobraćaj na Dunavu bilo je u prvo vreme u srpskim rukama. Godine 1839. maja meseca Naum Bozda velikokupac iz Pešte je uzeo u zakup na šest godina Peštansko-Budimsku ćupriju (pokretnu) po ceni od 93.150 f. godišnje. Bozda je revnosni član Matice srpske i narodni dobrotvor. U Pešti je bilo oko polovine 19. veka kako je primetio jedan posetilac: "do 200 kuća srpskih, ponajviše trgovačkih, jakih stanjem i imanjem." Tu su se štampale srpske knjige, izdavali srpski listovi, bilo sedište srpskih pravoslavnih, društvenih i obrazovnih istitucija.

Peštanska srpska crkva postojala je pre velike seobe Srba pod Čarnojevićem. Ta bogomolja posvećena Sv. Đorđu je stradala od strane Turaka, kad i budimska. Zato je podignuta i osveštana nova peštanska crkva 1688. godine. Treća peštanska crkva građena je 1733. godine, a njen zapadni deo sa zvonikom u stilu rokoko-a završen je 1752. godine. Rezbarski rad na novom ikonostasu uradio je bildhauer Mihajlo Janić iz Arada 1839-1845. godine. Stečaj za oslikavanje ikonostasa raspisan je 1856. godine, a ikone na tom ikonostasu delo su ruku pomađarenog Grka, Karolja Sterije 1857. godine. U crkvi nadomak glavnog gradskog korzoa Vaci ulice, čuva kao dragocenost plaštanica, rad Hristifora Žefarovića iz 1750. godine. Peštanska srpska crkva nadomak Vaci ulice stradala je tokom dunavske poplave 1838. godine.

Kada je grad postao slobodan kraljevski 1703. godine, Srbima je potvrđena gradska autonomija. Birali su svoj magistrat (tanač), birova i tanačnike. U Pešti je 1703. godine bilo oko 200 srpskih kuća. Varoški magistrat je tada poslao specijalnu predstavku caru Karlu VI. U njoj se ovi žale, jer se Srbi u Pešti "naglo množe". Srba je u to vreme uvek bilo po 700 vojnika pod oružjem. Varoški kapetan 1726. godine je naravno Srbin, Manojlo. Godine 1748. Srbe iz Pešte je na crkveno-narodnom saboru zastupao poslanik Đorđe Damjanović, senator. Dimitrije Radojčić je 1820. godine kurator bolnice peštanske i upravitelj školskih fondova. Pominju se 1845. godine viđeniji Srbi, peštanski građani: Georgije Damjanović prvi aktuar grada, Mihail Vitković pravnik, izabrani članovi opštinski: Toma Damjanović, Ignjatije Stanković, Jovan Petrović, Georgije Ralij, Naum Dera, Jovan Kaulicij, trgovci Milivoj Maksimović i Nikolaj Janković.

U Pešti je videli smo živeo neumorni Josif Milovuk trgovac i "popečitelj Srbskoga knižestva" (izdavač i štampar) (1828), koji je obeležio svoje vreme, ogromnom štampanom produkcijom. Jednu srpsku knjigu je 1826. godine nabavila postojeća "Biblioteka srpske opštine" u Pešti. U srpsku građansku elitu peštansku, pored niza "blagorodnih plemića i grofa Tekelije", treba pomenuti obrazovani sloj (1834), lekare - Dimitrija Petrovića i Dimitrija Neofitovića, pa "zaklete" advokate Jovana Vilovskog i Teodora Pavlovića. Teodor Pavlović je ne samo hroničar srpske svakodnevice, on je u to vreme najmarkantnija ličnost na kulturnom polju Pešte. Mnogo toga se oko njega "vrze", zahvaljujući njegovim društvenim vezama.

Svaka srpska štampana knjiga stizala je do Pešte i Budima. To se da videti po spiskovima pretplatnika. Na primer 1826. godine dug je niz peštanskih čitalaca koji su pribavili primerak svoje srpske knjige u ovom slučaju od Dositeja Obradovića. Navešćemo ovde samo neka važnija i poznatija imena od kojih su neki i književni radnici: Biblioteka srpske peštanske opštine, Aleksić Jovan fiškal konzistorije budimske, Mihajlo Vitković advokat, Evgenije Đurković advokat, Georgije Damjanović senator, Dimitrije Radojšić senator, Vuk St. Karadžić sa svim svojim počasnim titulama, Jan Kolar slovački propovednik, Margo Georg paroh peštanski, dr Dimitrije Petrović lekar i školski direktor u Pešti, Petar Rajić trgovac, Andrija Rozmirović trgovac i redovnik Matice srpske, Jovan Teodorović valahijski (rumunski) paroh, Jovan Hadžić doktor mađarskog prava, zatim preko trideset trgovaca, desetak advokata, činovnika i zanatlija.

U Pešti je 1867. godine bilo 267 Srba građana. Ali to su "izabrani" - bogati i važni narodni predstavnici i predvodnici Kraj srpskog uzleta u Pešti, predstavlja mađarska buna 1848-1849. godine i od tada se Srbi sve više sele južnije, u srpsku Vojvodinu.

Srpsko pravoslavno parohijsko zvanje i matice se počinju voditi 1777-1779. godine. Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj, iz 1846. godine u "Pesthinum"-u bile su dve pravoslavne parohije, grčka i srpska (Valahorum). U srpskoj parohiji pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1809. godine, a od tada se vode i crkvene matrikule. Postojala je 1846. godine pravoslavna crkva "Georgijevska" - saborna, a parohiju je opsluživao pop Jovan Teodorović (tu i 1820), kojem je pomagao Jovan Rošu. U jednoj srpskoj knjizi među prenumerantima 1845. godine potpisao se isti pop Jovan kao "pri hramu Valaho-Grečeskom, Valahijski paroh (rumunski)". Drugi paroh prenumerant te godine je pop Mihail Pavlović naveden kao: "Parohije Srpske administrator".

Peštanski poznati pravoslavni srpski parosi u 19. veku su bili: Margo Georg (1815-1857), Konstantin Josifović (1857-1870), Jefta Popović (1871-1872), Đorđe Mandrović (1872-1874) itd.

Godine 1826. pored srpskog pravoslavnog paroha Marga, zabeleženi su i grčki (koji je i namesnik) pop Teodor Georgijević, i "vlaški" (rumunski) - pop Jovan Teodorović.

Po srpskom izvoru iz 1905. godine može se sagledati stanje u peštanskoj srpskoj parohiji. To je parohija prve klase u kojoj ima 34 doma, ali tu je čak 1165 stanovnika, od kojih su mnogi privremeno, na školovanju ili radu. Sveštenik je tada bio Radivoj Bikar rodom iz Sombora. Crkvena opština peštanska je imala 83 kj zemlje, a za izdržavanje su bile od vajde zaklade: Zaklada Nauma i Jelene Bozde za potporu zanatlija, trgovaca, medicinara i udavača od četiri kuća, Fondacija Ane Nikolić od 56 kj oraće zemlje, Fond Mihajla Jovanovića za obezbeđenje plate paroha, Fond za horsko pevanje, Zaklada sirotinjska, Fond Alekse Popovića na ogrev sirotinji, Fond na odelo školske dece, Zaklada Marije Panaotović na potpore, Zaklada Ane Panić na potpore sirotinji i Fond udove popadije Margo Arkadija i druge. Hram se nalazio u dobrom stanju, imao je lepu portu ali ne i srpsko pravoslavno groblje. Pokojnici srpski su se sahranjivali u delu Kerepeškog groblja, gde se nalazi i spomenik Kosti Ruvarcu.

Godine 1745. opština Peštanska je izdvajala godišnje po 50 f. za izdržavanje srpske škole. Popisano je 1846. godine, 14 dece (oba naroda) za školu, kojima predaje učitelj Dimitrije Merce. Broj stanovnika (oba naroda, Srba i Grka) iznosio je 1846. godine samo 503 pravoslavne duše. Među poznate peštanske srpske učitelje spadaju: Georgije Isajlović (1820) nastavnik, Subota Mladenović (1834), Kozma Josić (1845) kako se navodi: "Slaveno-serbskij učilišća narodni učitelj". Umro je januara 1886. godine od tuberkuloze peštanski učitelj Svetozar Bakić (rođ. 1842. godine u Vršcu). Završio je sve škole u rodnom gradu; posle nemačke Preparandije završio je Pravoslavnu bogosloviju. Nakon položenog učieljskog ispita u Somboru, počeo je karijeru učiteljsku u Pešti 1863. godine i tu će ostati do prerane smrti. Bio je odličan poznavalac i pojac crkvenog pojanja, zahvaljujući izvanrednom glasu. Postoji 1905. godine srpska narodna veroispovedna škola, u kojoj radi učitelj Aleksa Mihaldžić rodom iz Srpskog Kovina. On predaje deci, koje ima 18 za redovnu nastavu. Čak 187 đaka Srba pohađa državne osnovne škole na mađarskom jeziku.

Postojala je početkom 20. veka u Pešti "Srpsko devojačko vaspitalište Majke Angeline". Sliku tog zdanja objavio je časopis "Nova iskra" 1905. godine. Tom ženskom obrazovnom zavodu prethodila je "Srpska ženska zadruga Sveta majka Angelina", koja je osnovana 3. decembra 1898. godine u Pešti. Imala je ta zadruga najpreči cilj da uspostavi vaspitalište u tom gradu. Tu je trebalo da bude škola za "više ograzovanje" a i internat za devojke koje se školuju u Budimpešti. Patron te srpske zadruge bio je srpski patrijarh Georgije Branković. Novac za osnivanje i rad vaspitališta - 100.000 kruna priložio je srpski velikoposednik Lazar Dunđerski.

Matica srpska

Osnovano je 1826. godine jedno "Srbsko učeno društvo" u Pešti (tačnije Matica srpska), koje je najpre htelo da nastavlja izdavanje Magaraševićevog časopisa "Serbski letopis", pokrenutog 1824. godine u Novom Sadu. Bilo je to 16. februara 1826. godine uveče, u domu jednog peštanskog trgovca. Sastali su se mladi patriotski raspoloženi Srbi da bi nakon rasprave doneli osnivački dokument Matice srpske. Osnivači i prvi članovi njeni bili su: Josif Milovuk (rodom iz Trpinje, Srem), Gavrilo Bozitovac (iz Budima), Jovan Demetrović (rodom iz Dalmacije), Andrija Rozmirović (rodom iz Sremskih Karlovaca), Georgije Stanković (rodom iz Vršca), Petar Stanisavljević - Rajić (rodom iz banatske Kovačice) i Jovan Hadžić (rodom iz Sombora). Šestorica su bila peštanski trgovci, a jedino je Hadžić bio intelektualac - pravnik i književnik. Prvi zadatak im je bio da skupe novac za finansiranje srpskog časopisa. Svaki od prisutnih je tada priložio po 100 f. i opstanak letopisa više nije više dovođen u pitanje. Jovan Hadžić je sastavio statut tog književno-prosvetnog društva, koje je imalo mnogo šire ciljeve i delatnost rada. Svaki budući član priložiće po 40 f. na ime članarine, a društvena kasa će se puniti i od prodaje knjiga. Želelo se uraditi što više na izdavanju i rasprostiranju srpskih knjiga i časopisa, i poklanjati siromašnoj omladini. Mada je dobila podršku sa svim srpskih prostora, društvo nije uspelo da okupi svu srpsku inteligenciju. Mnogima nije bio po volji uređivačka politika Letopisa; neki nisu ni prišli, a neki su se razočarani povukli. Ubrzo su se posvađali i osnivači, Milovuk i Hadžić. Odstupili su još 1826. godine Milovuk i Bozitovac, i počeli delovati samostalno. Letopis matičin je prihvatio narodni jezik, ali ne i Vukovu azbuku, što je zbunjivalo kulturne pregaoce. Matica je ipak zaživela, ustalio se Letopis, jer su se u njegovo članstvo uključili bogati Srbi rodoljubi. Bila je sreća da su se zainteresovali i finansijski podržali pojedinci plemići - srpski dobrotvori, poput Save Tekelije i Jovana Nako-a (iz Velikog Sentmikloša).

U Pešti je 1833. godine na Đurđevdan osnovano "Srbsko književno društvo", čiji je rad zvanično odobren, i koje je zaživelo i omasovilo se 1837. godine. U njemu su bili mnogi poznati Srbi, književni poslenici poput: Antonija Arnota, Jovana Berića, Jovana Vilovskog, Josifa Milovuka, Evstatija Mihajlovića, Josifa Nenadovića, Georgija Hadžića, Jovana Kolara, Subote Mladenovića, Georgija Mušickog, Isidora Stojanovića i drugih.

Godine 1838. u Pešti je osnovana po želji Tekelijinoj, srpska institucija "Tekelijanum", kao internat za školovanje 12 srpskih studenata. Talentovani i siromašni mladići Srbi, dobijali su kao stipendisti Tekelijine zadužbine, besplatan stan i po 100 f. godišnje za izdržavanje. U toj Tekelijinoj velikoj kući u centru Pešte, svoje radne prostorije je dobila Matica srpska, a njen tadašnji sekretar (1837-1854) i urednik Letopisa (1832-1841), Teodor Pavlović - i stan. Obaveza Pavlovićeva je bila da se stara o pitomcima Tekelijanuma. Predsednik Matice srpske, nakon mandata Jovana Hadžića (1826-1833) i Mihajla Jovanovića (1833-1838), postaje grof Sava Tekelija, od 1838. godine pa do svoje smrti. Kada je 1842. godine umro stari Sava Tekelija, testamentom je svu svoju imovinu ostavio za izdržavanje Tekelijanuma, a za staratelja odredio Maticu srpsku. Tada dolazi do sudskog procesa jer je tužbu podnela Savina udovica Amalija, osporavajući testament. Kreće zanimljiva istorija matičinog trajanja u Pešti, u atmosferi previranja, idejnih lutanja i traženja pravog puta. Posle mađarske revolucije i stvaranja te gašenja Srpskog Vojvodstva, prilike su se umnogome i u nepovoljnom pravcu promenile. Pešta je sve manje centar ugarskih Srba, odatle se ovi sve više sele na jug, a izrasta Novi Sad kao novi nacionalni "svetionik". Pešta ostaje da bude primamljivo mesto, gde dolaze mladi Srbi na školovanje. Zbog toga se Matica srpska, uprkos protivljenju ugarskih vlasti, preselila u Novi Sad 1864. godine. Nakon svečanog dočeka Forovićeve lađe, koja je selila pokretni imetak matičin, tamo je svoj prvi stan Matica našla u domu Platona Atanackovića.

U Pešti je 1842. godine proslavljen od strane Matice srpske praznik Sv. Save, "slavnije i velelepnije nego ikada". U programu su učestvovali Teodor Pavlović sekretar matičin, Jovan Subotić pesnik, Svetozar od Riđički mladi plemić - sa pesmom posvećenom predsedniku matičinom plemiću Savi Tekeliji, i drugi. Na kraju je pevana "Savina pesma" - "obična i već svuda poznata".