Pomračenje Meseca

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Potpuno pomračenje Meseca snimljeno 9. novembra 2003.
Pomračenje Meseca 15. juna 2011.
Snimak pomračenja meseca 3. marta 2007.

Pomračenje Meseca se događa prilikom ulaska meseca u Zemljinu senku što se može desiti samo kada je mesec pun, u opoziciji, odnosno onda kada se Mesec, Zemlja i Sunce nalaze u jednoj ravni, tako da je Zemlja između Sunca i Meseca.[1] Neophodan uslov da bi se makar i delimično pomračenje Meseca odigralo je da se Mesec nalazi na maksimalno 11.5° od čvorova svoje putanje sa ekliptikom, budući da Mesečeva putanja oko Zemlje jeste pod određenim nagibom u odnosu na Zemljinu putanju oko Sunca. Zahvaljujući pomračenju Meseca, još u 3. veku p. n. e. je Aristarh, videvši oblik Zemljine senke na Mesecu, zaključio da je Zemlja okrugla. Pomračenje Meseca traje mnogo duže od pomračenja Sunca, jer je Zemljina senka višestruko veća od Mesečeve. Najduže dosadašnje pomračenje Meseca trajalo je 6 časova i 30 minuta. Poslednje pomračenje meseca odigralo se tokom noći između 03. 03. i 04. 03. 2007. godine i smatra se da je bilo jedno od najboljih u poslednje vreme.[2] Naredno je usledilo 28. 08. 2007. godine. U toku jedne godine se može dogoditi 0 do 3 pomračenja Meseca.

Broj pomračenja Meseca i Sunca u godini ne može biti veći od 7, a manji od 2. Najčešće se zbivaju po dva pomračenja Sunca i Meseca, a najviše se mogu dogoditi tri Mesečeva i četiri Sunčeva, ili dve Mesečeva i pet Sunčevih. Budući da se pomračenje Meseca vidi s cele tamne Zemljine polulopte, a pomračenje Sunca samo s uskoga pojasa, čini se da se pomračenja Meseca zbivaju češće od pomračenja Sunca, iako je obrnuto. Pomračenja se zbivaju gotovo u istom redosledu nakon 18 kalendarskih godina i 11 i 1/3 dana, ili 10 i 1/3 dana ako razdoblje obuhvata 5 prestupnih godina, odnosno 12 i 1/3 dana ako obuhvata samo 3 prestupne godine, što se može dogoditi na prelazu veka (Sarosov period).[3]

Potpunim pomračenjem Meseca naziva se pojava kada celi Mesec uđe u Zemljinu senku. Pojava kada samo deo Mesečevog diska uđe u Zemljinu senu naziva se delimično pomračenje. Ako Mesec prolazi samo kroz Zemljinu polusenku, govori se o pomračenju u polusenci. Za vreme potpunog pomračenja Mesec nikad ne pada u potpuni mrak, nego poprima jednu crveno-smeđu nijansu. Ova je pojava posledica loma svetlosti (refrakcije) u Zemljinoj atmosferi koja najviše raspršuje plavu svetlost (zbog čega je nebo danju plavo), a najmanje crvenu. Crvena svetlost koja se ne rasprši potpuno u Zemljinoj atmosferi nastavlja (nakon loma) svoj put prema Mesecu i čini ga crvenim. Ponekad se, kad je Mesec u vreme pomračenja blizu horizonta, može dogoditi da se istovremeno nad horizontom vide i Sunce i Mesec, što se čini nemogućim s obzirom da bi se Zemlja trebala nalaziti tačno između ova dva tela. I ova je pojava posledica loma svetlosti u Zemljinoj atmosferi. Sva tri tela zaista se nalaze na istom pravcu, ali usled loma svetlosti, prividni položaji Sunca i Meseca su promenjeni u odnosu na njihove stvarne položaje. Da kojim slučajem Zemlja nema atmosfere, oba bi tela u tom trenutku bila ispod senke.

Niz slika pomračenja Meseca
Delimično, potpuno i prstenasto pomračenje Meseca.
Pomračenje Meseca snimljeno 21. decembra 2010.

Pomračenje Sunca i Meseca[uredi | uredi izvor]

Uzajamni položaji Sunca, Meseca i Zemlje dovode do pomračenja Sunca i Meseca]]. Potpuna pomračenja se koriste u kosmičkoj geodeziji za vezivanje kontinentalnih trigonometrijskih mreža, koje pomažu u stvaranju jedinstvenog svetskog naučnog sistema. U istu svrhu se koriste i pojave okultacija zvezda (kad Mesec tokom svog kretanja sakrije neke zvezde). Privlačna sila Meseca, a u manjoj meri i Sunca (lunisolarni uticaj), uzrokuje na Zemlji plimu i oseku mora i jezera, kao i „disanje” Zemljine kore što je 3 puta slabije od plime i oseke. Uticaj meseca na ljude i druga bića je još uvek nerazjašnjen, ali je sigurno da se insekti orijentišu pomoću Meseca.

Pomračenje Meseca, a pogotovo pomračenje Sunca, nalaze se među najdramatičnijim prirodnim pojavama. Pomračenje Sunca dovodi do jakog pada dnevne rasvete, a vid im je različit iz raznih tačaka na Zemlji. Totalno ili potpuno pomračenje nastaje samo za promatrača koji se nalazi unutar Mesečeve sene. Tada je Sunčev krug potpuno zastrt Mesecom. Pomračenje je prstenasto kada Mesečeva senka ne dostiže do površine Zemlje (kada se promatrač nalazi u smeru Mesečeve sene), ali je vidni ugao manji od vidnog ugla Sunca. Promatrač u polusenci vidi Sunce samo delimično prekriveno Mesecom - to je delimično pomračenje. Za vreme pomračenja, senka se kreće Zemljinom površinom od zapada prema istoku. Najpre se zamračuje zapadni rub Sunca. Totalno pomračenje traje najviše 7 minuta, a promer sene na Zemlji ne premašuje 270 km. Pomračenje Meseca nastaje kada Mesec uđe u Zemljinu senku. Ona se vide samo noću. Pomračenja Meseca mogu biti potpune i delimična, a pritom svim promatračima izgledaju jednako. U senku najpre ulazi istočni rub Meseca. Potpuno pomračenje može trajati do 2 sata, jer je Mesec nekoliko puta manji od preseka Zemljine senke (oko 2,7 puta manji, zavisno od udaljenosti).

Pomračenje Sunca nastaje u vreme novog meseca, a pomračenje Meseca u vreme punog. Pomračenja se ne javljaju svakih mesec dana. Da bi se pomračenje dogodilo, moraju biti ispunjeni još neki uslovi: Mesec se mora nalaziti na stazi u blizini uzlaznog ili silaznog čvora. Da bi došlo do pomračenja, mora da se prožmu prividni krugovi Sunca i Meseca. Kako i Sunce i Mesec imaju ugaoni prečnik od približno 0,5°, to promatrača sa Zemlje mora videti razmak centara Sunca i Meseca pod uglom koji je manji od 0,5°. Da bi došlo do pomračenja Sunca, Mesec mora biti u meni novog meseca, a Sunce ne sme biti dalje od 16,5° s bilo koje strane čvora. Kada se javi novim mesec, a Sunce se nalazi unutar područja od 33° simetrično raspoložene oko čvora, do pomračenja Sunca mora doći. Sunce se dnevno kreće nebom za nešto manje od 1° na istok, te 33° prevali u 34 dana. Zato se, u zavisnosti od toga kako su vremenski raspoređene Mesečeve mene, u 34 dana jave jedan ili dva nova meseca, a time i jedno do dva pomračenja Sunca. Područje pomračina nalazi se i oko uzlaznog i oko silaznog čvora, a budući da u svakom čvoru mora doći bar jednom do pomračenja, to se u godini dana jave najmanje dva pomračenja Sunca. Katkada se godišnje jave četiri, a najviše pet pomračenja. Do petog pomračenja može doći zato što linija čvorova nije nepomična u prostoru. Kad bi linija čvorova bila nepomična, u Sunce bi bila uperena dva puta godišnje, i to u razmaku od tačno pola godine; u tom bi se slučaju mogle pojaviti najviše 4 pomračenja Sunca godišnje. Kako se linija čvorova zakreće 19,3° na godinu, i to u smeru nasuprot godišnjem kretanju Sunca, Sunce će kroz isti čvor proći pre isteka cele godine, nakon 346,62 dana. To je eklipsna ili drakonistička godina. Tropska godina je od nje duža za oko 19 dana. Pet pomračenja Sunca će se dogoditi samo ako prvo pomračenje stigne neposredno početkom januara, drugo odmah tokom sledećeg novog meseca, treće i četvrto pomračenje pre sredine godine, u junu, i peto 12 sinodičkih meseci (354 dana) posle prvog. Sledeće pomračenje može se dogoditi dok je Sunce u blizini istog čvora, ali - iduća godina već je započela (354 d + 29,5 d > 365 d).

Pomračenje Meseca nastaje onda kada Mesec uđe u Zemljinu senku. Na srednjoj daljini Meseca ugaoni prečnik senke iznosi 42’. Prividni poluprečnik Meseca je 15’. Da bi došlo do pomračenja, moraju se centri Meseca i Zemljine senke naći na udaljenosti manjoj od 57’. U tom slučaju nema paralakse, prolaz kroz senku neće zavisiti od stajališta posmatrača na Zemlji - Mesec mora ući u senku. Pomračenje će sigurno nastati kada je Mesec pun, a Zemljina se sena nalazi u području od 11° pre i posle čvora. Brzina kojom se Zemljina sena pomiče jednaka je brzini kojom se Sunce prividno kreće nebom. Znači da će Zemljina senka boraviti u pomračinskom području 21 - 22 dana. Jasno je da se u vremenskom razdoblju od 22 dana ne mora pojaviti pun mesec. Pun mesec se ponavlja svakih 29.5 dana. Ako se pun mesec i pojavi, dolazi samo do jednog pomračenja, jer za drugo nema više vremena. Područje oko čvora Mesečeve staze u kojoj se javljaju pomračenja Meseca manja je od područja u kojem se javljaju pomračenja Sunca.

Neke godine mogu proći bez ijednog pomračenja Meseca, a nekih godina može ih biti čak tri. Tada se prvo pomračenje javlja odmah početkom godine u blizini jednog čvora, drugo pomračenje 6 sinodičkih meseci kasnije (177 dana) u blizini drugog čvora, a treća 12 sinodičkih meseci nakon prvog pomračenja, opet u području prvog čvora, koji se zbog zakretanja linije čvorova kretao u susret Zemljinoj senci. Ukupan broj Sunčevih i Mesečevih pomračenja godišnje ne može biti manji od 2, a veći od 7. Najmanje ima 2 pomračenja, i to oba Sunčeva. Najčešće se javljaju 2 Sunčeva i 2 Mesečeva. Kod najvećeg broja pomračenja 3 su Mesečeva, a 4 Sunčeva, ili 2 Mesečeva i 5 Sunčevih. Ne mogu se javiti 8 pomračenja. Ako, naime, godina započne pomračenjem Meseca, prvo Sunčevo pomračenje ne može nastati još 14,5 dana nakon toga (da bi Mesec iz punog meseca postao nov), a tada je već kasno da se u istoj godini stigne do petog Sunčevog pomračenja.

Pomračenja se ponavljaju u istom redosledu prilično tačno nakon 18 kalendarskih godina i 11,3 dana (ili 10,3 dana ako razdoblje obuhvata 5 prestupnih godina). Nastajanje pomračenja zavisi od 3 razdoblja: o razdoblju u kojemu se izmenjuju Mesečeve mene (sinodičkom mesecu S), o razdoblju u kojem Mesec prolazi kroz čvor (nodički ili drakonistički mesec N) i o razdoblju u kojem Sunce prolazi kroz dani čvor Mesečeve staze (eklipsna ili drakonistička godina D). Slučajno se celi umnošci sinodičkih meseci, nodičkih meseci i eklipsnih godina gotovo tačno podudaraju:

223 S ≑ 242 N ≑ 19 D
6585,32 d ≑ 6585,36 d ≑ 6585,78 d
18 tropskih godina i 11,3 dana jednako je 6585,6 d.[4]

Potpuno, delimično i pomračenje Meseca u polusenci[uredi | uredi izvor]

Potpuno pomračenje Meseca je pojava kada celi Mesec uđe u Zemljinu senku tj. kada samo deo mesečevog diska uđe u Zemljinu senku naziva se delimično pomračenje. Ako Mesec prolazi samo kroz Zemljinu polusenku, radi se o pomračenje u polusenci.

Niz slika delimičnog pomračenja Meseca od 07.09.2006. godine

Za vreme svog potpunog pomračenja Mesec nikad ne pada u potpuni mrak, već reflektuje jednu crveno-smeđu boju. Ova je pojava posledica rasejanja svetlosti u Zemljinoj atmosferi koja najviše raspršuje plavu svetlost (zbog čega je nebo danju plavo), a najmanje crvenu. Crvena svetlost koja se ne rasprši potpuno u atmosferi nastavlja (nakon horizonta) svoj put prema Mesecu i čini ga crvenim.

Ponekad, kad je Mesec u vreme pomračenja blizu horizonta, može se dogoditi da se istovremeno nad horizontom vide i Sunce i Mesec. I ova je pojava posledica rasejanja svetlosti u Zemljinoj atmosferi. Sva tri tela zaista se nalaze u istoj ravni, ali usled rasejanja svetlosti (refrakcije), prividni položaji Sunca i Meseca su promenjeni u odnosu na njihove stvarne položaje. Da kojim slučajem Zemlja nema atmosferu, oba tela bi u tom trenutku bila ispod horizonta.

Pojava[uredi | uredi izvor]

nagnut]] pet stepeni u odnosu na orbitalnu ravan Zemlje) rezultira revolucijom Mesečevih čvorova[5] u odnosu na Zemlju. Ovo uzrokuje sezonu pomračenja otprilike svakih šest meseci, u kojoj se pomračenje Sunca može dogoditi u fazi mladog Meseca, a pomračenje Meseca u fazi punog Meseca.

Najmanje dva pomračenja Meseca i čak do pet se dešavaju svake godine, iako su potpuna pomračenja Meseca znatno ređa od delimičnih. Ako su datum i vreme pomračenja poznati, pojave predstojećih pomračenja su predvidljive korišćenjem ciklusa pomračenja, kao što je saros. Pomračenja se dešavaju samo tokom sezone pomračenja, kada Sunce prolazi blizu bilo kog čvora Mesečeve orbite.

Pomračenja Meseca u prošlosti[uredi | uredi izvor]

Pomračenje Meseca je kao spektakularna astronomska pojava često u prošlosti tumačeno kao loš znak koji najavljuje propast nekog poduhvata. Primer za to je pomračenje koje se desilo 22. maja tokom opsade Carigrada 1453. godine, koja se okončala padom grada i slomom Vizantije.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ McClure, Bruce (27. 7. 2018). „Century's Longest Lunar Eclipse July 27”. EarthSky. Pristupljeno 1. 8. 2018. 
  2. ^ Lunar eclipse wows sky watchers
  3. ^ Pomračenje, [1] "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2014.
  4. ^ Vladis Vujnović : "Astronomija", Školska knjiga, 1989.
  5. ^ Thompson, Philip R.; Widlansky, Matthew J.; Hamlington, Benjamin D.; Merrifield, Mark A.; Marra, John J.; Mitchum, Gary T.; Sweet, William (jul 2021). „Rapid increases and extreme months in projections of United States high-tide flooding”. Nature Climate Change (na jeziku: engleski). 11 (7): 584—590. Bibcode:2021NatCC..11..584T. ISSN 1758-678X. S2CID 235497055. doi:10.1038/s41558-021-01077-8. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Bao-Lin Liu, Canon of Lunar Eclipses 1500 B.C.-A.D. 3000. Willmann-Bell, Richmond VA, 1992
  • Jean Meeus and Hermann Mucke Canon of Lunar Eclipses -2002 to +2526 (3rd edition). Astronomisches Büro, Vienna, 1992
  • Espenak, F., Fifty Year Canon of Lunar Eclipses: 1986–2035. NASA Reference Publication 1216, 1989
  • Espenak, F. Thousand Year Canon of Lunar Eclipses 1501 to 2500, Astropixels Publishing, Portal AZ, 2014
  • S. Newcomb (1882): On the recurrence of solar eclipses. Astron.Pap.Am.Eph. vol. I pt. I . Bureau of Navigation, Navy Dept., Washington 1882
  • J.N. Stockwell (1901): Eclips-cycles. Astron.J. 504 [vol.xx1(24)], 14-Aug-1901
  • A.C.D. Crommelin (1901): The 29-year eclipse cycle. Observatory xxiv nr.310, 379, Oct-1901
  • A. Pannekoek (1951): Periodicities in Lunar Eclipses. Proc. Kon. Ned. Acad. Wetensch. Ser.B vol.54 pp. 30..41 (1951)
  • G. van den Bergh (1954): Eclipses in the second millennium B.C. Tjeenk Willink & Zn NV, Haarlem 1954
  • G. van den Bergh (1955): Periodicity and Variation of Solar (and Lunar) Eclipses, 2 vols. Tjeenk Willink & Zn NV, Haarlem 1955
  • Jean Meeus (1991): Astronomical Algorithms (1st ed.). Willmann-Bell, Richmond VA 1991; ISBN 0-943396-35-2
  • Jean Meeus (1997): Mathematical Astronomy Morsels [I], Ch.9 Solar Eclipses: Some Periodicities (pp. 49..55). Willmann-Bell, Richmond VA 1997; ISBN 0-943396-51-4
  • Jean Meeus (2004): Mathematical Astronomy Morsels III, Ch.21 Lunar Tetrads (pp. 123..140). Willmann-Bell, Richmond VA 2004; ISBN 0-943396-81-6

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Pomračenje Meseca na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Помрачење_Месеца&oldid=27552735”