Pošta

„Poštar” preusmerava ovde. Za druge upotrebe pogledajte stranicu Poštar (višeznačna odrednica).

Tabla na zgradi gde je bila prva Pošta u ulici kralja Petra I, u Beogradu

Poštanski sandučić u Velikoj britaniji

“Poštar” plakat Dankana Granta za Britansku poštu iz 1939.

Pošta je pojam koji označava poštu kao vrstu usluge prijemu prenosu i distribuciji pošiljki, kao instituciju koja se bavi distribucijom pošiljki, i poštu kao zgradu gde se nalaze prostorije za rad službenika pošte. Pošta je vrsta usluge koja se odnosi na prijem, raznošenje, prevoz i isporuku: pisama, dopisnica, razglednica, novca, sudskih i vojnih poziva, paketa i slično. Naplaćivanje usluga obično ide u vidu poštanskih maraka koje se lepe na koverat ili se naplaćuju u obliku takse uz pošiljku i overava pečatom. Sakupljanje poštanskih maraka (obično retkih primeraka) naziva se filatelija. Ovom aktivnošću se bave filatelisti.

Tradicionalno su pošte u javnom ili državnom vlasništvu. Dosadašnji monopol države u sve više država slabi. U mnogim zemljama brojna privatna poduzeća se natiču na tržištu dostave paketa i pošiljki. Dostava pisama je aktivnost od javnog interesa. Terminom pošta označavaju se takođe pošiljke koje prenosi poštanska služba, poslovna korespondencija, zgrade poštanskih organizacija, poštanska organizacija jedne zemlje i poštanska organizacija celoga sveta sa svetskim poštanskim prometom u celini.

Istim imenom „pošta“, naziva se i građevinski objekat u kojem su smeštene službene prostorije preduzeća za vršenje poštanskih usluga. Svaka pošta ima svoj poštanski broj, u Srbiji je taj broj petocifren npr. za Krupanj je to 15314 itd. Prve dve cifre obično predstavljaju pozivni telefonski broj za to mesto. Obično su se u pošti nalazile i telefonska govornica, što u vreme kada je bilo malo telefonskih priključaka, a naročito pre uvođenja mobilne telefonije, bilo posebno značajno. Preduzeća za pružanje poštanskih usluga, ranije su po pravilu obavljala i telegrafski i telefonski saobraćaj, pa je zajednička skraćenica bila PTT. Danas se u Srbiji pružanjem poštanskih usluga bavi Javno preduzeće PTT saobraćaja „Srbija“, koristeći za ove svoje aktivnosti naziv (robnu marku) Pošta.

Danas je sasvim normalno da putem pošte šalju i primaju pisma i paketi. Međutim, premda je ideja o poštanskoj službi nikla vrlo davno, ona se ostvarivala veoma sporo. U staro doba, u Iranu i Rimu, država se brinula o isporuci poruka, ali su se te poruke odnosile isključivo na državne poslove. Tokom srednjeg veka, udruženje trgovaca i neka veća univerziteta održavali su posebnu i ograničenu poštansku službu, kojom su se koristili isključivo njeni članovi. Tek su u 16. veku vlade nekih zemalja počele su da uvode redovnu poštansku službu zbog toga jer je poštanska služba predstavljala izvor prihoda; i konačno, zato što je obezbeđivala usluge potrebne javnosti. Danas je kao osnova za obavljanje poštanskih usluga praktično ostao samo ovaj poslednji razlog. Kralj Henri VIII je imao poštansku službu u Engleskoj, a njegovi su naslednici tu službu proširili. Godine 1609. samo su službene listonoše mogle da prenose poruke u obliku pisma. Međutim. londonski trgovci su 1680. godine osnovali sopstvenu službu isporuke pisama u gradu i okolini. To je bila tzv. „peni-pošta”, jedno pismo je stajalo jedan penni. Ta je pošta poslovala vrlo uspešna, te ju je engleska vlada preuzela i nastavila njen rad sve do 1801. godine. Čitav taj sistem konačno je promenjen 1840. godine. Uvedene su poštanske marke i jedinstvene tarife za sva mesta u zemlji, a razlika je postojala jedino u vezi sa težinom poštanske pošiljke. Sve ostale države organizovale su svoj poštanski sistem po uzoru na onaj u Velikoj Britaniji.

Poštanski promet

Poštanski promet je skup poštanskih usluga što ih obavljaju poštanske organizacije preko jedinica i sredstava poštanske mreže (direktno s korisnicima) i jedinica poštanskoga prometa (unutrašnja služba otpreme i prevoza). Poštanske usluge čine pismovne, paketske i poštansko-uputničke usluge. Posebne poštanske usluge (posebna rukovanja) odnose se isključivo na usluge za već preuzete pošiljke na prenos po posebnom zahtevu korisnika: preporučeno, hitno, avionom, uz povratnicu, uz naplatu otkupnine, izdvojeno rukovanje i dr. Dopunske poštanske usluge odnose se na dopunski zahtev pošiljatelja ili primatelja, kao što su: izmena ili dopuna adrese, vraćanje ili čuvanje pošiljke i dr. Ostale poštanske usluge odnose se na potraživanje pošiljke, dostavu paketa, prethodni carinski pregled, izdavanje potvrda, prepisa, fotokopija i dr. Poštanske pošiljke mogu biti obične (primanje i uručenje obavlja se bez potvrde i o takvim pošiljkama pošta ne vodi evidenciju) i knjižene (primanje i uručenje obavlja se uz potvrdu, a o njima pošta vodi određene evidencije). U manipulisanju poštanskim pošiljkama pošta upotrebljava poštanski žig, koji sadrži naziv pošte, oznake za dan, mesec, godinu i sat, poštanski broj i oznaku radnog mesta.

Istorija

Dokument o organizovanom prenosu vesti u Egiptu datira iz 2300. p. n. e. U Kini u doba dinastije Xou (1066. do 221. p. n. e.) pošta je služila isključivo za potrebe carskoga dvora. Persijanci su najverojatnije prvi za prenos vesti upotrebljavali konjanike. Najstariji direktan izvor o glasničkoj službi Egipta, Papirus iz Hibeha, potiče približno iz 300. p. n. e. i najstariji je takav dokument u istoriji pošte. On sadrži uputstva o prenosu pisma, zapošljavanju glasnika, izboru puteva, vrsti pošiljaka i njihovim primateljima. Adresat je najčešće bio faraon ili njegov ministar financija, te se smatra da ostalo stanovništvo nije moglo koristiti glasničku službu. U staroj Grčkoj prenos vesti obavljali su kuriri (gramatofori) i brzi kuriri (hemerodromi), a prenos vesti olakšavala je pomorska trgovina, najčešće usmenom predajom. Rimljani su u 1. veku stvorili državnu prometnu organizaciju cursus publicus. Utvrđene su fiksne udaljenosti između stanica (u najpovoljnijem slučaju pešak je dnevno prevaljivao 70 km, a konjanik 200 km). Rimljani su se prvi počeli da redovno koriste konjske zaprege za prevoz poštanskih pošiljaka. U Vizantiji su duž glavnih puteva postavljene relejne postaje; prenos hitnih vesti organizovan je na mazgama i devama, a ostale vesti prenosili su glasnici pešaci. Kod Inka su prenos vesti obavljali časkvi, prenosioci pošte.

U Kini je za vreme dinastije Song (960 – 1279) služba iz prisilne postala plaćenom, a poštari su raspoređeni u 3 razreda: glasnici pešaci, glasnici konjanici i poštari za prenos hitnih vesti. Dopušten je i prigodan prenos privatne pošte. Za vreme mongolske dominacije (13–15 vek) poštanska je služba raspolagala, prema M. Polu, s 10 000 relejnih stanica i 200 000 konja.

Snažniji razvoj „glasništva” u Evropi počeo je u 13. veku. Posebnu glasničku mrežu stvorili su trgovci, zahvaljujući brzini svojih glasnika, trgovci su često saznavali političke novosti pre vladara. Pojedine zanatske asocijacije (cehovi) osnovali su zanatske glasničke službe (npr. mesarska pošta u južnoj Nemačkoj; na putovanjima mesari su se oglašavali duvanjem u goveđi rog, kasnije simbol poštanske službe). Od 13. veka i gradovi su organizovali glasničku službu, koja je u 15. i 16. veku pokrivala zemlje srednje i zapadne Evrope (cenjeni su bili glasnici Dubrovačke republike). Glasnike su takođe držali Crkva i univerziteti. U Veneciji je 1305. osnovano glasničko društvo „Compagnia dei corrieri della Illustrissima Signoria”. Od 16. veka glasnici su postupno ustupali mesto poštonošama, predstavnicima ujedinjene, svima pristupačne organizacije. U Italiji je Milansko vojvodstvo uvelo glasničku štafetu i povezalo je s poštanskim putovima prema Nemačkoj, Austriji i južnoj Italiji. U Veneciji su kuriri dobili monopolistički položaj, koji su izgubili jedino u 17. veku, kada se u italijanskim gradovima ustoličuju strani poštanski uredi. Početkom 15. veka Franz fon Taksis organizovao je prvu poštansku liniju između Insbrucka i Malinesa s vezom za Milano. Godina 1505, smatra se prelomnom u istoriji evropske glasničke službe, koja se pretvorila u koncesioniranu Taksisovu poštu. Maksimilijan I prepustio je 1516. organizaciju, održavanje i eksploataciju poštohoda porodici Taksis, koja je dobila pravo prenosa službene i lične pošte. Porodica Turn-Taksis postala je koncesionarom s koncesijama za pošte u Austriji, Francuskoj, Italiji, Španiji, Švajcarskoj, Poljskoj, i nemačkim državama (zajedno s porodicom Par).

Pošta je u tom razdoblju počela da dobija status javne službe (poštanski regal, redovne poštanske veze, utvrđeni smerovi poštanskih linija i utvrđene cene za prenos pošiljaka). U 16. i 17. veku francuski vladari centralizovali su prenos svih pošiljaka u organizaciji državne pošte (etatizacija pošta), te potkraj 17. veka ukinuli glasničke pošte. Godine 1627, Francuska je propisala i prvu službenu pismovnu tarifu. Za vreme Luja XIV počela je izgradnja cestovne mreže, prve nakon one koju su izgradili Rimljani. Oko 1680. London je imao organizovanu dostavu pisama u dom, 7 puta na dan, uz taksu od 1 penija za pismo. Organizacija je prozvana Peni Post. U Švajcarskoj je 1675. Beat fon Fišer sklopio ugovor o zakupnini pošta s kantonom Bern i međunarodne poštanske ugovore s drugim kantonima, Turn-Taksisovom poštom i poštama nekih drugih zemalja. U Švedskoj je na organizaciju poštanske službe uticao Tridesetogodišnji rat, te je neko vreme služila isključivo za potrebe vojske. Na propisima zasnovana poštanska služba Danske i Norveške počela je delovati u 18. veku. U Rusiji prva nastojanja u organizovanju pošte datiraju iz 17. veka. U 18. veku izgrađena je poštanska cestovna mreža, a u 19. veku znatno se povećao broj poštohoda. Tada je najduži poštohod na svetu postala Sibirska transverzala s rutom za Peking. Opsluživali su je konjanici na otpornim malim konjima. U Kini je pošta pod dinastijom Ćing (1644 – 1911) bila podeljena na glasničku poštu za prenos običnih službenih pošiljaka i štafetnu poštu za prenos hitnih pošiljaka. U Japanu je nakon više vekova raznolikog glasničkog organizovanja 1871. bila osnovana državna pošta. U Turskoj je prenos vekovima obavljalo društvo trkača sehi, a 1541. sultan Selim organizovao je golublju poštu.

Prekomorski organizovani prenos poštanskih pošiljaka počeo je otvaranjem prve transatlantske linije (1702) između Portsmouta i Barbadosa (jedrenjacima).

Poštanska organizacija na tlu Severne Amerike spominje se u 17. veku. Visoke poštanske takse i nepravilnosti u prenosu uzrokovale su osnivanje privatnih preduzeća poput Poni Ekspresa. Roland Hil predložio je 1837. da se težinsko-daljinski tarifni sistem Ujedinjenoga Kraljevstva zameni jedinstvenom tarifom od 1 penija, za pismo koje nije teže od 1/2 unce (oko 14,2 g), a za podmirenje tarife predložio je poštansku marku. Parlament je odobrio predlog i 1840. prihvatio Peni-Post, te je od tada počela praktična primena poštanske marke.

Izumom lokomotive, a posle automobila i vazduhoplova počelo je novo razdoblje u prenosu poštanskih pošiljaka. Vrlo brzo nakon puštanja u promet prve željezničke pruge (1825. Stokton–Darlington) pošta je poverila željeznici prevoz poštanskog tereta, a potom je nabavila vlastite poštanske vagone u kojima se za vreme vožnje obavljalo razvrstavanje pošiljaka (prvi poštanski vagon upotrebljen je 1838. između Londona i Birmingama); potkraj 19. veka pojavljuju se i poštanski vozovi. U Velikoj Britaniji i Nemačkoj 1898. počela je upotreba automobila u poštanske svrhe. Godine 1911, obavljen je prvi vazduhoplovni poštanski let (između indijskih gradova Alahabad i Najni), a prvi poštanski let na redovitoj liniji organizovan je 1918. između Njujorka, Filadelfije i Vašingtona. U velikom broju zemalja u okviru poštanskog prometa od sredine 19. veka odvijao se i telegrafski, a potom i telefonski promet.

U razdoblju Kraljevine ŠS odnosno Kraljevine Jugoslavije pošta je bila pod upravom različitih ministarstava (neko vreme posebnog Ministarstva pošta, telegrafa i telefona), a u socijalističkoj Jugoslaviji Direkcija Pošte, telegrafa i telefona (PTT) bila je deo Zajednice jugoslavenskog PTT-a.

Međunarodne poštanske organizacije

Međunarodni poštanski odnosi prvobitno su se temeljili na privatnim konvencijama, a zatim na međunarodnim bilateralnim ugovorima. Prva multilateralna poštanska konferencija održana je u Bogoti 1838, kada su Venecuela, Ekvador i Nova Granada (danas Kolumbija) osnovale poštanski savez. Američki ministar pošte Montgomeri Bler 1862. dao je inicijativu za saziv međunarodne konferencije koja bi predložila osnove za multilateralni poštanski aranžman. Na toj konferenciji u Parizu 1863. učestvovali su delegati iz 15 zemalja Evrope i Amerike. Predstavnici 21 od 22 zemlje članice Međunarodne poštanske konferencije potpisali su 9. juna 1874. u Bernu Bernski poštanski ugovor, kojim je utemeljen Opšti savez pošta (Union générale des postes; od 1878. Svetski poštanski savez – Union postale universelle). To je jedna od najstarijih međunarodnih organizacija, a od 1947. specijalizovana je organizacija UN. Sedište Saveza i njegovih stalnih tela nalazi se u Bernu. Tela Saveza su kongres, koji se sastaje svake pete godine, administrativne konferencije, Izvršno veće, Savetodavno veće za poštanske studije, posebne komisije i Međunarodni biro.

Poštar

Poštar je vrsta zanimanja i to je službenik pošte koji nosi poštanske pošiljke do krajnjeg korisnika. Poštar ima posebnu uniformu i prevozno sredstvo. Ranije su se koristili konji kasnije bicikli a sada motocikl i automobili za prevoz pošte. O poštarima su snimani i filmovi.

Poznati filmovi su „Ljubavni slučaj službenice PTT-a“, „Poštanska kočija“ i „Poštar uvek zvoni dva puta“.

Vidi još

• PTT
• JP PTT saobraćaja „Srbija“
• Svetski poštanski savez
• Poštanski kod
• PTT Glasnik
• Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT (film)
• Poštar (Otpisani)

Literatura

• Aiyangar, Sakkottai Krishnaswami; S. Krishnaswami A. (2004). Ancient India: Collected Essays on the Literary and Political History of Southern India. Asian Educational Services. ISBN 978-0-8018-8359-0. 
• Almási, Gábor (2010). Humanistic Letter-Writing. Mainz: Institute of European History. 
• Dorn, Harold; MacClellan, James E. (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8359-0. 
• Daunton, M. J. Royal Mail: The Post Office Since 1840 (Athlone, 1985), Great Britain.
• Heaton, J. Henniker (1905). „Imperial Postal Services”. The Empire and the century. London: John Murray. str. 288—317. 
• Hemmeon, Joseph Clarence. The history of the British post office (Harvard University Press, 1912) online.
• John, Richard R. Spreading the News: The American Postal System from Franklin to Morse (1995) excerpt
• Lowe, Robson (1951). Encyclopedia of British Empire Postage Stamps (v. III). London. 
• Mazumdar, Mohini Lal (1990). The Imperial Post Offices of British India. Calcutta: Phila Publications. 
• Mote, Frederick W.; John K. Fairbank (1998). The Cambridge History of China. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24333-9. 
• Prasad, Prakash Chandra (2003). Foreign Trade and Commerce in Ancient India. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-053-2. 

Spoljašnje veze

• A Hundred Years by Post by J. Wilson Hyde
• Potts, Albert, "US19,578 (First U.S. street mailbox patent)". US patent office. 1858
• The British Postal Museum & Archive
• Royal Engineers Museum British Army Postal Services History
• James Meek, London Review of Books, 28 April 2011, In the Sorting Office, 33(9)
• U.S. National Postal Museum, a part of the Smithsonian Institution
• Universal Postal Union, a part of the United Nations