Prvi balkanski rat

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Prvi balkanski rat
Dio balkanskih ratova

Gornja slika: Slika Vasiliosa Hadžisa „Bitka kod Eli, 13. decembar 1912.” na temu pomorske bitke kod Eli. Donje slike: 75mm top Schneider Bugarske vojske; bugarska teška artiljerija na položajima; komandant Crnogorske vojske posmatra bitku; posada crnogrorske artiljerije
Vrijeme8. oktobar 1912 — 30. maj 1913.
(7 meseci, 3 sedmice i 1 dan)
Mjesto
Balkansko poluostrvo
Uzroktežnja balkanskih država da oslobode oblasti naseljene svojim sunarodnicima od Osmanskog carstva
Ishod

pobjeda Balkanskog saveza

Sukobljene strane
Balkanski savez:
Strani dobrovoljci:
  Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Jačina
  • Kraljevina Srbija 160.000 ljudi
  • Kraljevina Bugarska 300.000 ljudi
  • Kraljevina Grčka 150.000 ljudi
  • Kraljevina Crna Gora 22.000 ljudi
  • Ukupno:632.000 ljudi
 Osmansko carstvo 475.000 ljudi
Žrtve i gubici
  • Kraljevina Srbija 15.000 poginulih i ranjenih[1]
  • Kraljevina Bugarska 32.000 poginulih i ranjenih[1]
  • Kraljevina Grčka 5.000 poginulih i ranjenih[1]
  • Kraljevina Crna Gora 3.000 poginulih i ranjenih
  • Ukupno: 55.000 poginulih i ranjenih
 Osmansko carstvo 30.000 poginulih[1]
Ukupno: više od 112 hiljada poginulih, ranjenih i preminulih[2]

Prvi balkanski rat (bug. Първата балканска война, grč. Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος, tur. Birinci Balkan Savaşı)[a] oružani je sukob koji je trajao od 25. septembra (8. oktobra) 1912. do 17. (30) maja 1913. godine i vodio se između članica Balkanskog saveza — Kraljevine Bugarske, Kraljevine Grčke, Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore — na jednoj strani i Osmanskog carstva na drugoj. Povod za rat bila je želja Srbije, Bugarske, Grčke i Crne Gore da prošire svoje teritorije. Rat je završen Londonskim mirovnim ugovorom.

Prvi period rata (oktobar—decembar 1912) karakteriše velika ofanziva trupa Balkanskog saveza. Tokom primirja Turska, Srbija i Bugarska su prekinule neprijateljstva, ali su Grčka i Crna Gora nastavile rat. Drugi period rata (februar—maj 1913) odlikovao se pozicionim ratovanjem, ne računajući juriš na Jedrene. Na kraju Prvog balkanskog rata, zemlje Balkanskog saveza nisu bile zadovoljne Londonskog mirom, što je dovelo do Drugog balkanskog rata.

Preduslovi za rat[uredi | uredi izvor]

Istorijska pozadina. Politika velikih sila[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Balkanski savez

U 15. vijeku Turci su poslije zauzimanja Male Azije, započeli osvajanje Balkana, Bliskog istoka i sjeverne Afrike. Nakon osvajanja Konstantinopolja, u sastavu Osmanskog carstva nalazile su se ogromne teritorije na istoku Sredozemlja, Pricrnomorja i zapadne Azije. Na ovim prostorima živjeli su mnogi narodi koji su se razlikovali od Turaka po vjeroispovijesti, nacionalnoj pripadnosti i pogledu na svijet. Na Balkanu je živjelo do 15 naroda, čak i prije osmanskog osvajanja.[3]

Na Balkanu su protiv osmanske vladavine više puta podizani ustanci, koji su završavali porazom ustanika. U 19. vijeku, u jeku antikolonijalnih ratova i ustanaka, došlo je do niza oslobodilačkih ratova u regiji. Pojavile su se nove države, kao što su Grčka, Bugarska, Srbija, Crna Gora i Rumunija. Uprkos tome, Albanci nisu ostvarili pravo na samoopredjeljenje, a na teritoriji Balkana koje je još uvijek kontrolisala osmanska vlada, bilo je nekoliko miliona Bugara, oko milion Srba i pola miliona Grka.[3][4]

Karta Balkana sa predloženom podjelom osmanskih teritorija.

Poslije Tursko-italijanskog rata (1911—1912), zemlje Balkana, protivnice Osmanskog carstva, uvidjeli su potrebu za konsolidacijom. Faktori ujedinjenja bili su i zajednički ciljevi i zajedničke osobine naroda — Srbi i Bugari su pravoslavni Sloveni, a pravoslavci su i Grci. Rusija, koja je bila suparnik Austrougarske na Balkanu, imala je važnu ulogu u regiji i nastojala je da utvrdi u tom dijelu Evrope.

Upravo na rusku inicijativu je 13. marta 1912. potpisan sporazum između Srbije i Bugarska o stvaranju odbrambenog saveza. Odnosi između zemalja su ojačani 12. maja. Grčka je 29. maja pristupila savezu, ne želeći da ostane bez teritorijalnih dobitaka na račun Turske, osim toga, Srbija i Bugarska su bile veoma zainteresovane za učešće grčke flote u vojnim dejstvima, kako bi prekinula tursku komunikaciju sa Malom Azijom i Bliskim istokom. Kasnije su ugovor o savezu potpisale Crna Gora i Rumunija. Tako je, kako je ruska vlada namjeravala, na Balkanu stvoren moćan savez usmjeren protiv Austrougarske.[3] Dalji događaji se nisu razvijali po ruskim planovima, pošto je Balkanski savez, umjesto da se suprotstavi Austrougarskoj, započeo pripreme za rat sa svojim starim neprijateljem — Osmanskim carstvom. Pošto su na čelu saveza bile Bugarska i Srbija, odlučile su da uz pomoć saveznika zadovolje svoja teritorijalna potraživanja.

Iredentizam na Balkanu[uredi | uredi izvor]

Početkom 20. vijeka situacija na Balkanu se dramatično promijenila. Nekada moćno Osmansko carstvo, koje je ranije uključivalo Srbiju, Grčku, Rumuniju, Crnu Goru i Bugarsku, diktiralo je svoje uslove cijeloj regiji. Pojava novih država na Balkanu bila je posljedica panslovenstva, panrumunstva i raznih nacionalističkih ideja. Kada su ove zemlje nastale, narodi, koji su u tim zemljama živjeli, ostali su podijeljeni. Neki od njih su još uvijek živjeli u Turskoj.[3]

Bugarska, Srbija i Grčka željele su da u svoj sastav uključe zemlje naseljene svojim narodima i, štaviše, da postignu najveće proširenje granica svojih država. To je značilo da su Grci težili ideji Velike Grčke, poslije Prvog svjetskog rata oličenju Velike ideje Venizelosa, Bugari — Velikoj Bugarskoj, a Srbi maksimalnom proširenje svojih granica od Dunava do Jadranskog mora i Grčke. Ipak, „velike” države nisu mogle zajedno postojati jedna pored druge, pošto su se njihova teritorijalna potraživanja preklapala. Tako su Bugarska i Grčka zajednički polagale pravo na Trakiju; Grčka, Srbija i Bugarska na Makedoniju; Crna Gora i Srbija na jadranske luke.[3]

Stoga je odlučeno da se prvo porazi Turska, a zatim riješe teritorijalni sporovi. Bugarska i Srbija željele su da poslije rata podijele Makedoniju demarkacionom linijom.[3] Bugari su nastojali da dobiju izlaz na Egejsko more pripajanjem Soluna i zapadne Trakije. Srbija i Grčka su željele da podijele Albaniju, pošto je Srbija nastojala da dobije izlaz na Jadransko more.[4] Po završetku Prvog balkansko rata počeo je Drugi balkanski rat, čiji su uzročnici bile balkanske zemlje nezadovoljne Londonskim mirovnim ugovorom, koje su porazile zajedničkog protivnika — Tursku, nakon čega su počeli da sprovode „velikodržavne” ideje kroz međusobno uništavanje.[3]

Pripreme za rat[uredi | uredi izvor]

Osmansko carstvo[uredi | uredi izvor]

Plan[uredi | uredi izvor]

Bugarska je 13. oktobra 1912. osmanskoj vladi postavila ultimatum kojim je tražila autonomiju za Makedoniju i neturske narode Balkana, kao i otvaranje škola za Bugare, Srbe i Grke i demobilizaciju velikog dijela vojske u regiji. Na čelu autonomnih regija bili bi belgijski ili švajcarski guverneri, a Balkanski savez je odredio šest mjeseci za sprovođenje reformi. Osmansko carstvo je kategorički odbilo da prihvate uslove ultimatuma. Sultan Mehmed V uputio je protestnu notu bugarskoj ambasadi u Istanbulu i obratio se osmanskom narodu govorom o toleranciji Turaka prema nacionalnom manjinama i njenim susjedima.[5]

Shvativši da je rat neizbježan, Turci su razvili svoj ratni plan. Principi na kojima je on razvijen bili su vjerodostojni, međutim, uprkos tome, plan je bio nerealan. Tvorac plana bio je Kolmar fon der Golc, koji je trenirao osmansku vojsku na Balkanu već 1910, u pripremama za rat. Ipak, tek poslije bugarskog ultimatuma 14. oktobra, Turci najavljuju mobilizaciju na Balkanu. Stanje u vojsci bilo je otežano sprovođenjem vojnih reformi, koje su, prema sultanovom planu, trebale da se okončaju 1915. godine. Dakle, do 17. oktobra, dana kada je počeo rat, mobilizacija još nije bila završena. Osmanske trupe su se nalazile duž linije Kirklareli — Inedže — Jedrene. Abdulah-paša je komandovao Istočnom armijom, čiji je štab bio u Kavakliju.[6]

Planirano je izvođenje pozicionih borbenih dejstava u prvom mjesecu rata, za koje vrijeme bi osmanska vojska imala vremena da se mobiliše i pređe iz Azije na Balkan. Tada bi Turci krenuli u opštu ofanzivu na granicu sa Bugarskom, potisnu bugarske trupe na sjever i udare na Srbiju, izbivši na srpsko-bugarsku granicu. Sa srpsko-bugarske granice i južne Bugarske planirano je da se udari na Sofiju i da se Bugari primoraju na mir. Pošto je Bugarska preuzela najveći teret rata u Balkanskom savezu, dalji porazi srpske, grčke i crnogorske vojske nisu predstavljali naročite teškoće.

Snage[uredi | uredi izvor]

Od Male Azije do početka ratnih dejstava u Istočnu armiju su stupile dvije divizije koje su branile prugu ka Solunu i pristup ka Dardanelima. Prema Crnog mora na Balkan su stigle 5, 6. i 9. divizija, koje su imale nisku borbenu gotovost. Nedaleko se nalazilo 40 eskadrona konjice. Od korpusa koji je već bio u Trakiji, 1. korpus se nalazio kod Inedžea, 2. kod Kavaklija u rezervi iza 3. korpusa, koji se nalazio u odsjeku Kirklareli — Kujun-Gujar. 4. korpus se nalazio na liniji Jedrene — Inedže, a dvije njegove divizije povukle su se u rezervu. Inženjerske strukture i utvrđenja u utvrđenim oblastima do tada još nisu bili dovršeni, što je pogoršavalo sveukupno stanje.[6]

Zapadna armija pod komandom Ali Riza-paše na početku rata s Bugarskom bila je u gorem položaju od Istočne armije. Već 6. oktobra, jedanaest dana prije početka ratnih dejstava na istoku Balkana, crnogorska vojska je prešla u ofanzivu.[4] Turci su izgubili 24. diviziju pošto se najveći dio predao (7000 vojnika i 22 oruđa) i 21. diviziju. Do prvih dana oktobra Zapadna armija je bila grupisana oko Skadra radi odbrane. 20. divizija pokrivala je Prištinu i Mitrovicu. Na jugu, na granici sa Grčkom, 23. i 21. divizija grupisane su oko Janjine.[6]

Uopšteno, osmanska vojska nije bila spremna za početak rata. Njene snage nisu imale vremena za mobilizaciju, a rezervne jedinice nisu imale vremena da pristignu iz Male Azije. Utvrđenja nisu bila dovršena u utvrđenim oblastima. Saveznici su uspjeli da iznenade Osmansko carstvo pokretanjem preventivnog napada.

Ukupno, u obje armije koje su se suprotstavljale saveznicima, do početka velikih bitaka bilo je 445.000 vojnika sa 898 oruđa.[6]

Naoružanje[uredi | uredi izvor]

Osmanski vojnik u tamnoplavoj uniformi iz 1893. s puškom Mauser M1890.

Osmanska vojska je bila naoružana poluautomatskim pištoljima Mauser C96 i FN Model 1903. Takođe za svoj novac oficiri su kupovali i druge pištolje koji su bili dozvoljeni za upotrebu tokom rata: FN M1900 i Mannlicher M1903.[7]

Osmanskoj vojsci je 1912. nedostajalo malokalibarsko oružje, za milionsku kopnenu vojsku na raspolaganju je bilo ukupno 713.404 pušaka svih vrsta. Obje glavne osmanske armije na Balkanu patile su od kritične nestašice pušaka, pri čemu oko 20 % vojnika nije bilo naoružano malokalibarskim oružjem. Pored toga, zajedno sa savremenim Mauser Model 1889, 1893 i 1903 (kalibra 7,65 × 53 mm), nalazio se veliki broj pušaka sa komorom za punjenje crnog baruta kao što su Mauser M1887, Fusil Gras mle 1874 i još stariji britanski Snajder-Enfild. Za konjicu nije bilo dovoljno karabina, a osmanska konjica je morala da se bori dugim pješadijskim puškama.[7] Većina pušaka Mauser Model 1893 koje je nabavila osmanska vojska u količini od oko 200.000 bila je pohranjena u državnim arsenalima i nije predata vojnicima.[8]

Teško je procijeniti tačan broj mitraljeza i u službi Osmanskog carstva, pošto su izvori kontradiktorni. Procjene se kreću između 388 i 556 jedinica, iako veća cifra vjerovatno uključuje sve sistem u službi širom Osmanskog carstva. U Trakiji su bila 23 mitraljeska odreda, svaki sa po četiri mitraljeza. Zapadna armija u Albaniji i Makedoniji je imala 19 takvih jedinica.[9]

Saveznici[uredi | uredi izvor]

Snage i planovi[uredi | uredi izvor]

Kralj Crne Gore Nikola I Petrović Njegoš. Tokom Prvog balkanskog rata lično je predvodio crnogorske trupe i učestvovao u opsadi Skadra.

Prije svega, saveznička komanda je iskoristila sporost mobilizacije osmanskih trupa. Crna Gora je neočekivano napala osmanske položaje u Albaniji 25. septembra, dok su ostali saveznici još uvijek koncentrisali trupe. Do preranog napada Crnogoraca došlo je zbog spontanosti mobilizacije, odnosno ljudi su i samo dolazili u vojsku bez poziva. Od svih 50.000 crnogorskih vojnika, 10.000 su bili dobrovoljci.[6]

Položaj savezničkih trupa i njihova dalja dejstva diktirali su interesi balkanskih sila. Bugarska, koja je imala najbrojniju vojsku od zemalja Balkanskog saveza, htjela je da napadne prije svega Trakiju i Istanbul. Crna Gora je htjela da dobije sjever Albanije, Grčka i Srbija su se spremale da napadnu Makedoniju. Osim toga, grčka flota je trebala da prekine vezu osmanske Zapadne armije iz Male Azije, blokirajući morski put kroz Egejsko more. U strahu od napada Austrougarske, srpska i bugarske vlasti poslale su odvojene jedinice na Dunav da zaštite granice.[6]

Bugarska, na kojoj su saveznici stavili najveću odgovornost, temeljno se pripremila za rat. Vlada zemlje je oslobodila muslimane od regrutacije, što je ojačalo vojsku. Jezgro vojske činile su milicije Rusko-turskog rata 1877—1878. godine. Kasnije su im se pridružili mobilisani vojnici i milicije, a u Makedoniji se pojavila probugarska narodna milicija. Mobilizacija 30. septembra je bila uspješna, pozvani su čak dolazili iz inostranstva. Vojska je 17. oktobra bila potpuno spremna za početak rata.[6]

Saveznici su protiv osmanske vojske imali:[6]

  • Bugarska vojska — 300.000 vojnika i 624 oruđa;
  • Grčka vojska — 150.000 vojnika i 336 oruđa;
  • Crnogorska vojska — 22.000 vojnika 48 poljskih oruđa i 40 opsadnih oruđa;
  • Srpska vojska — 160.000 vojnika i 624 oruđa;
  • Ukupno: 632.000 vojnika sa 1632 poljska i 40 opsadnih oruđa.

Naoružanje[uredi | uredi izvor]

Kralj Grčke Konstantin I. Predvodio je grčku Makedonsku armiju tokom Prvog balkanskog rata.

Grčka i Bugarska su svu svoju artiljeriju otkupile od Francuske. Evropska artiljerija po kvalitetu bila je daleko naprednija od osmanske, a broj artiljerijskih oruđa u Balkanskom savezu premašio je broj artiljerije u Osmanskom carstvu. Međutim, Bugarska, Grčka i Srbija, za razliku od Turske, nisu imale planinsku artiljeriju,[6] što je naknadno uticalo na borbenu gotovost njihovih armija u planinama Balkana. Grčka je bila jedina država u Balkanskom savezu koja je imala flotu u Sredozemnom moru. Uključivala je i najnoviju oklopnu krstaricu „Georgios Averof”, napravljenu u Italiji, tri stara, ali modernizovana bojna broda za obalsku odbranu „Idra”, „Psara” i „Spece”, trinaest razarača izgrađenih u Njemačkoj i Engleskoj i dvije podmornice francuske proizvodnje. Sa izbijanjem rata, grčka vlada je rekvirirala devet trgovačkih brodova od vlasnika i naoružala ih za upotrebu kao pomoćne krstarice.

Do početka Prvog balkanskog rata Bugarska je imala punopravnu vojnu avijaciju. Prve vazduhoplovne jedinice pojavile su se 1906. godine. Do početka rata Bugarska je imala balon „Sofija-1” i jedan cilindar tipa „Godar”. Osim toga, Bugari su kupili četrnaest aviona od Rusije, još devet je kupljeno u zapadnoj Evropi. Zbog činjenice da u zemlji uopšte nije bilo profesionalnih pilota, iz Rusije su zajedno sa avionima stigli piloti dobrovoljci. Tako je bugarska komanda odlučila da obrazuje jedinice vojne avijacije. Da ne bi zavisili od ruskih pilota, 13 bugarskih pilota, 6 mehaničara i 2 balonista poslato je na obuku u zapadnoevropske zemlje.[10]

Obuka je dugo trajala, a do početka rata nijedna od jedinica avijacije nije obrazovana. Uprkos tome, bugarski avioni su učestvovali u velikim vojnim akcijama i operacijama. Prva avijacijska jedinica obrazovana je tek u prvim mjesecima rata.[10] Ova jedinica je uključivala stare avione brendova: Albatros F2 (3 komada), Farman IV (4 komada), Voisin (1 komad), Somer (1 štuka), Sikorsky (1 komad), Bristol Boxkite (1 komad), Nieuport (2 komada) i Blériot XI (10 komada).[11] Na cijelom Balkanu jedino je Bugarska imala vazduhoplovstvo opremljeno najnovijim modelima aviona. Toliki broj letjelica nisu sebi mogli priuštiti ni druge zemlje Balkanskog saveza, ni Turska.

Borbeno dejstvo[uredi | uredi izvor]

Prvi mjeseci rata[uredi | uredi izvor]

Od graničkih bitaka do rata velikih razmjera[uredi | uredi izvor]

Kada je ruski ministar spoljnih poslova Sergej Sazonov tokom boravka u Berlinu 25. septembra (8. oktobra) 1912. dao izjavu o „obezbjeđivanju mira na Balkanu,”[12] zvanični predstavnik Crne Gore Plamenac je obavijestio turskog ministra spoljnih poslova da Crna Gora objavljuje rat Porti, nakon čega je napustio Konstantinopolj.[13]

Prerani crnogorski početak rata protiv Turske objašnjavan je spontanošću mobilizacije i prisustvom dobrovoljaca u vojsci.[14] Od 4. oktobra na granici Turske i Crne Gore vođeni su mali sukobi, 8. oktobra ovi sukobi su prerasli u velike borbe, a 9. oktobra Crnogorci su prešli granicu u tri kolone. Rat je zvanično počeo. Turski vojnici nisu bili u stanju da spriječe napredovanje neprijatelja. Kolona crnogorskih trupa pod komandom generala Vukotića krenula je u Berane, još dva odreda su krenula na Bijelo Polje, Plav i Gusinje. U ovim gradovima bile su četiri turske divizije i još 9000 Arnauta. Još 2000 osmanskih Arnauta stiglo je u regiju 10. oktobra i pokušalo su da potisnu Crnogorce na prvobitne položaje, ali taj manevar nije uspio. Kolona knjaza Danila je 11. oktobra jurišala na pogranične visove Dedića i Šinšanika. Iz pušaka koji su Turci u povlačenju napustili, Crnogorci su pucali u leđa neprijatelju. Istovremeno, 14. oktobra dogodio se incident na srpsko-turskoj granici. Srbija i Turska još nisu bile u ratu kada je mali turski odred prešao i napao srpske trupe koje su napredovale. Brzo su reagovali i istisnuli neprijateljski odred sa srpske teritorije. Još uvijek nije jasno zašto je jedinica krenula u napad bez obavještenja više komande. Bilo je prijedloga da se radi o neovlašćenoj odluci komandanta odreda.[5]

Manifest kojim Bugarska objavljuje rat Turskoj, s potpisom bugarskog kralja Ferdinanda I.

Crnogorske trupe knjaza Danila, poslije trodnevne opsade, zauzele su Tuzi. Komandant grada Nuri-beg je predao grad nakon što su Crnogorci zauzeli okolne visove i otvorili vatru na grad. U isto vrijeme Vukotić je sa svojim odredom, uprkos artiljerijskom granatiranju neprijatelja, preplivao rijeku Lim i u pokretu zauzeo Obrov i Bijelo Polje. Crnogorci su 16. oktobra koncentrisali svoje snage u pravcu Berana i istog dana pokrenuli juriš na grad. Sljedećeg dana su zauzeli Plav i Gusinje. Pod pritiskom neprijatelja, turske trupe su se povukle u Peć, ostavljajući Rugovu.

Srbija i Bugarska su 5. (18) oktobra 1912. objavile rat Turskoj, a sljedećeg dana i Grčka. Srpske trupe, koncentrisane na graničnoj liniji od Vranja do Užica, prešle su u ofanzivu. Bugarska je 19. oktobra započela aktivna vojna dejstva. Prije nego što je 100.000 bugarskih vojnika stupilo na neprijateljsku teritoriju, pred njima je doslovno pročitan manifest kojim se objavljuje rat i ukratko se govori o neuspješnoj mobilizaciji u Turskoj. Ova informacija je dospjela do bugarska komande od slovenskih izbjeglica iz Trakije, koje su prije rata prebjegle u Bugarsku. Položaj Turaka je zaista bio poguban. Sva utvrđenja na strateški važnom Kirklareliju bila su nedovršena, vojska na granici sa Bugarskom imala je samo 45.000 vojnika, a pojačanja iz Male Azije su kasnila.

Istog dana, 2 bugarska armija zauzela je strateški važan utvrđeni punkt Kurt-Kale i bez borbe zauzela pogranično naselje. Prilikom povlačenja Turci nisu digli u vazduh most preko Marice i nisu uništili željezničku prugu, što je bila njihova strateške greška. Bugari su odmah počeli da prebacuju trupe u Jedrene.

U Brederevu, koje su dan ranije zauzele crnogorske trupe, srpska i crnogorska vojska su se 20. oktobra sjedinile u konsolidovan odred i zatim krenule na Peć.[14] Do 21. oktobra 1. srpska armija se borila kod Kumanova, 2. srpska armija bila je na Ovčem polju, 3. armija Jankovića je jurišala na Prištinu, 4. armija Živkovića, zajedno sa crnogorskim trupama Danila, zauzela je Novopazarski sandžak. 1. i 3. bugarska armija su se 22. oktobra susrele sa turskom vojskom kod Ereklera. Turci su se postrojili na dominantnim visovima, ali to nije zaustavilo Bugare. Najprije je turska vojska bila podvrgnuta jakoj artiljerijskoj vatri, a zatim su bugarske trupe uletjele u borbu prsa u prsa i primorale neprijatelje da se povuče ka Kirklareliju. Istog dana 2. bugarska armija blokirala je Jedrene.

Turska vojska je u želji da kontroliše Ibarski pravac, u manastiru Đurđevi Stupovi od ruševina načinili topovsku bateriju, a staru kamenu građu iskoristili da naprave zid koji opasuje bateriju.Turci su od manastirske građe načinili strategijsku tačku prvog reda, i ometali napredovanje srpske vojske. Srpska vojska je bila prinuđena da iz sopstvenih topovskih baterija otvori vatru granatama i šrapnelima na turske baterije u manastiru, što je doprinelo rušenju manastira. [15]

Kumanovska bitka[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Kumanovska bitka
Turski oficiri zarobljeni u Kumanovskoj bici.

Dok su crnogorske, srpske i bugarske trupe napredovale u svim pravcima, 1. srpska armija pod komandom prijestolonasljednika Aleksandra, približavajući se Kumanovu, neočekivano se sukobila sa turskom Zapadnom armijom.[16] Turci su imali 180.000 vojnika, Srbi 120.000. Još 40.000 turskih vojnika bilo je u blizini, na Ovčem polju. Pojačanje 1. srpskoj armiji se približavalo pored toga polja — 3. srpska armija, koja je već zauzela Prištinu.

U ovoj situaciji je Aleksandar odlučio da sačeka pojačanje još tri dana. Komandant turske Zapadne armije Zeki-paša odlučio je suprotno — da napadne dok turske trupe nadmašuju neprijatelja. Od 21. do 22. oktobra neprijateljske vojske stajale su jedna naspram druge, sve dok Turci nisu krenuli u napad 23. oktobra.[5]

Teritorije pod kontrolom zemalja pobjednica krajem aprila 1913. godine.

Bitka je počela u 10 časova napredovanjem turske pješadije prema srpskoj konjičkoj diviziji na lijevom krilu. Kasnije su Turci napali na lijevom krilu Dunavsku diviziju i Moravsku diviziju u sredini. Napadači su iznenadili Srbe, osim toga, nisu znali tačnu brojnost turske vojske, pretpostavljajući da su neprijateljske snage nekoliko puta manje od srpskih. Stoga su, da bi odbili napad, Srbi postavili male dijelove pješadije, koja je do 14 časova bila potpuno uništena. Uvidjevši da je Turaka mnogo više, Srbi su poslali u bitku tri pješadijske divizije i jednu konjičku. Još dvije divizije su ostale u rezervi. Turci su iskoristili svoju brojčanu nadmoć i opkolili neprijatelja. Srbi su morali da razvuku svoje trupe duž fronta. Kao ishod toga, dužina fronta bila je 30 kilometara.

Tog dana podala je kiša i magla,[5] pa je srpskim artiljercima bilo izuzetno teško da lociraju neprijatelja. Turci su za to znali, pa su do podne vršili snažne napade na lijevi bok i sredinu neprijatelja. U istom trenutku, drugi korpus Turaka izvršio je manevar, zaobilazeći Srbe sa desnog boka. Međutim, u 15 časova na lijevom boku stanje je počelo da se mijenja. Sada su Srbi na nekim mjestima otpočeli napredovanje. Zatečen je i turski korpus koji je napredovao u pozadini 1. srpske armije. Put mu je bio blokiran, a korpus je bio primoran na povlačenje. U 18 časova borbe su završene. Turci, koji su na početku bitke imali inicijativu, povukli su se.

Turci na Kumanovu, djelo Mihaila Milovanovića iz 1913/14. godine.

U 19 časova oblaci su se razišli, bojno polje je obasjala mjesečina. Turci su to pokušali iskoristiti za osvetu — ponovo je napadnuta Dunavska divizija na lijevom krilu. Sada kad nije bilo magle, Turci su otvorili nišansku artiljerijsku vatru. Noćna bitka Srba sa Turcima bila je mnogo krvavija od dnevne, pošto su strane pribjegle pomoći artiljerije. U 23 časa Turci su se ponovo povukli, a Srbi su uspjeli da zauzmu neke neprijateljske položaje. Noću su srpski vojnici počeli da se pripremaju za opštu ofanzivu na frontu od tridesetak kilometara.

U rano jutro 24. oktobra, Srbi su iznenada otvorili artiljerijsku vatru na turske položaje, nakon čega je neprijatelja napala pješadija. Turci nisu očekivali rani napad i svu su bili u rovovima, pa su Srbi sačuvali metke i sukobili se s neprijateljem „na nož”. U 11 časova turske položaje je u potpunosti zauzela srpska vojska, mjestimično su nastavljene lokalne borbe. U 14 časova bitka je okončana, Turci su se povukli u Skoplje. Kod Kumanova su napustili veći dio artiljerije — 156 oruđa. Srbi su zarobili 2000 turskih vojnika i oko 100 oficira.

Lozengradska operacija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Lozengradska operacija

Ključni grad na putu ka prijestonici Osmanskog carstva, Konstantinopolju, bio je Kirk-Kilis (Lozengrad). Da bi odsjekle tursku Zapadnu armiju od Istočne i potom izvršili invaziju na Trakiju, bugarske trupe su imale potrebu da zauzmu grad i drže ga,[16] zbog čega je razvijena Lozengradska operacija, koju je predvodio Radko Dmitriev. Potonji su smatrali da uspjeh operacije zavisi od brzine ofanzive. Turci nisu imali vremena da dovedu pojačanje i završe izgradnju utvrđenja na vrijeme da odbiju napad. Za zauzimanje Kirk-Kilisa odlučeno je da se opreme 1. i 3. armija.

Međutim, puteve su isprale višednevne jake padavine, polja su bila potpuno poplavljena.[5] Turci su pretpostavljali da će to odgoditi početak neprijateljstava i omogućiti im da se bolje pripreme za odbranu. Međutim, Bugari su nastavili da napreduju ka gradu. Da bi povećali brzinu kretanja, iskrcavali su konvoje, a na rukama nosili municiju i namirnice. Isto su radili i sa artiljerijom koju je vuklo nekoliko konja odjednom, a ponekad i više ljudi. Tako su Bugari na vrijeme uspjeli da priđu Kirk-Klisu.

U to vrijeme Turci su zauzeli visove oko grada, stavljajući na njih svoju artiljeriju. Sam Kirk-Kilis nikada nije bio pravilno utvrđen, ali je planinski teren omogućio Turcima da snažno učvrste svoj položaj. Broj trupa iznosio je 45.000 vojnika, kojima je komandovao Mahmud Muhtar-paša. Glavnokomandujući Istočne armije smatrao da je Kirk-Kilis moćnim utvrđenim gradom, a položaj mjesnih trupa bio prilično pogodan. Turskom garnizonu u gradu približavala su se pojačanja od 30.000 ljudi.

General Radko Dimitriev, predvodio je 1912. bugarske trupe tokom Lozengradske operacije.

Pred početak bitke, fon der Golc, instruktor turskih trupa, izjavio je: „Biće potrebna tri mjeseca da se zauzme Kirklareli i vojska tri puta veća od bugarske i po broju i kvalitetu.” Sve zaostale jedinice 1. i 3. bugarske armije stigle su 22. oktobra do grada i okrenule se. Istog dana počela je bitka tokom koje su Turci napustili sve isturene položaje ispred Kirklarelija. Sljedećeg dana, 23. oktobra, Bugari su napali i sam grad. Zbog jake kiše i slabe vidljivosti u borbi nije korišćena artiljerija.

Bugari su do noći zaobišli desni bok turskih trupa kod sela Kajva, što je izazvalo paniku u turskim redovima. Sve turske trupe sa desnog krila su se sakrile u grad. Za njima je ostale turske snage napustile položaje, ostavljajući oružje, municiju i oruđa. Mahmud Muhtar-paša je bio jedan od prvih koji je napustio Kirklareli. Ujutru 24. oktobra Bugari su bez borbe zauzeli napušteni grad.

Poslije poraza kod Kirk-Kilisa, Mahmud Muhtar-paša je telegrafisao Carigradu o slaboj obučenosti trupa i njihovom kukavičluku: „Ovo nisu trupe, nego kopilad! Vojnici razmišljaju samo o tome kako da što prije stignu do Istanbula, gdje ih privlačio miris konstantinopoljskih kuhinja. Nemoguće je uspješno se braniti sa takvim trupama…” Zauzvrat, mitropolit starozagorski Metodije se sljedećeg dana sa stao sa bugarskim kraljem Ferdinandom. O zauzimanju Kirklarelija je održao besjedu, u kojoj je pomenuo Cjelokupnu Bugarsku i bugarskog kralja.

Na pitanje ruskog ambasadora o „Cjelokupnoj Bugarskoj”, mitropolit je odgovorio da je to samo inspirisano pobjedom kod Kirklarelija i da nije ozbiljna namjera zemlje. Zauzvrat, ruski ambasador je izrazio nadu da će Bugarska pokazati uzdržanost na Balkanu i da neće nastojati da uspostavi svoju hegemoniju u regiji.

Poraz turskih trupa i zastoj[uredi | uredi izvor]

Poraz Istočne armije[uredi | uredi izvor]

Poslije Lozengradske operacije, nastavljeno je spontano povlačenje turskih snaga. Panici je podlegao i 16. korpus, koji je išao na front, a 24. oktobra je počeo da se povlači. Turke niko nije tjerao, Bugari su ostali u zauzetom Kirklareliju, potpuno izgubivši strateški povoljan kontakt s neprijateljem. Turski vojnici koji su 27. oktobra napustili front okupili su se u gradu Luleburgaz. Za samo tri dana vojska je u povlačenju prešla 60 kilometara.

Turski vojnici koji se povlače ka Istanbulu.

Prateći vojnike, u grad je stigao Mahmud Muhtar-paša. Uspio je da zaustavi spontan povlačenje vojske i obrazuje nove jedinice. Do tada je stiglo pojačanje iz Istanbula. Ukupno se u regiji okupilo 120.000 vojnika. Abdulah-paša, glavnokomandujući Istočne armije, odlučio je da se osveti. Želio je da zaustavi napredovanje Bugara u močvarnoj oblasti kod rijeke Karagač, a zatim da pređe u kontraofanzivu. Već 27. oktobra Turci su bili potpuno spremni za bitku, a Mahmud Muhtar-paša je poslao svoje trupa na Bunarhisar. U ovom kraju Turcima su se suprotstavile tri neprijateljske divizije pod komandom Radka Dmitrieva. U pomoć mu je hitala 1. bugarska armija, namjeravajući da u pokretu zauzme Luleburgaz.

Tako se pojavio novi front Jani — Luleburgaz. Borbe su postajale sve žešće od 29. oktobra, a 1. bugarska armija je odugovlačila zbog puteva ispranih kišom. Turci su pokušali kontraofanzivu 30. oktobra. Tri divizije koje su branile područje od Janija do Luleburgaza dobile su naređenje od bugarske komanda „umrite na svojim položajima, ali ih ne predajte.” Turci su 31. oktobra pokušali da zauzmu desno krilo Bugara, napad je odbijen uz velike gubitke. 1. bugarska armija se 1. novembra približila Luleburgazu, a uveče istog dana stanje se preokrenulo u korist Bugara. Bugarska 4. pješadijska divizija probila je odbranu Turaka u sredini i prešla u ofanzivu kod Karagača. Turska Istočna armija je 2. novembra ponovo krenula u povlačenje duž cijelog fronta, koji time faktični prestaje da postoji. Ostaci armije su se povukli na Čataldžansku odbrambenu liniju. Bugari su zarobili 3000 vojnika i oficira i zauzeli četiri protivnička znamenja, 50 artiljerijskih oruđa i 100 sanduka artiljerijske municije.[5]

Poraz Zapadne armije[uredi | uredi izvor]

Dan poslije Kumanovske bitke, 25. oktobra, Turci u povlačenju su počeli da se kreću ka Skoplju. S njima su u grad pohrlile izbjeglice sa sjevera Makedonije, ukupno 150.000. Po pravilu, to su bili muslimani, bojeći se ofanzive pravoslavnih Srba i Bugara. Dio turskih trupa ostao je u Skoplju, ostatak je dezertirao. U gradu se ukupno nalazilo 40.000 vojnika.

U Skoplje je stigao i Zeki-paša. Iz gleda je poslao telegram komandantu Zapadne armije u Solun. Zeki-paša je najavio da će reorganizovati vojsku i pripremiti se za odbranu Skoplja „do posljednje kapi krvi”. U stvari, to je bilo nemoguće, jer je turska vojska poslije Kumanovske bitke bila demoralisana, a svo oružje i municija ostali su u Kumanovu. Ugledne ličnosti i komandant grada shvatili su da bi još jedna bitka mogla samo da se završi porazom Turaka, a da bi srpsko bombardovanje grada dovelo do pogibije hiljada izbjeglica i zbog toga su odvratili komandanta od njegovih planova. Zeki paša je 26. oktobra tajno napustio grad. Preostale trupe, ostavši bez komande, otišle su kući. Gradske vlasti obratile su se ruskom generalnom konzulu Kalmikovu s prijedlogom da postane posrednik u pregovorima sa Srbijom, kako bi se predajom Skoplja izbjeglo bezvlašće.

Prijestolonasljednik Aleksandar je tokom Prvog balkanskog rata lično predvodio 1. srpsku armiju.

Istog dana u grad je ušao 16. puk 1. srpske armije pod komandom prijestolonasljednika Aleksandra. Ostaci turske Zapadne armije nastavili su povlačenje.[16] Krenuli su dolinom rijeke Vardar i njenim tokom nastavili do Velesa. U Velesu se nisu dugo zadržali, prepustivši grad protivnicima i odlazeći u Bitolj preko Prilepa.[16] U Bitolju ih je čekala rezerva, koja još nije učestvovala u borbi.[14][16]

Srbi su shvatili taktiku Turaka, a trupe predvođene Aleksandrom pokušale su da presretnu neprijatelja kod Prilepa. Zbog toga je vojska bila podijeljena na dva dijela, od kojih je svaki dio u grad išao na svoj način: prvi — neposrednim putem od Velesa do Prileša, a drugi — putem koji je vodio kroz Krivolak. U Prilepu su se trupe morale sjediniti, pošto je od Prilepa do Bitolja vodio samo jedan put.

2. bugarska armija je 2. novembra zauzela Nevrokop, čime je otpočeta izolacija Makedonije od ostatka Turske.[16] Istog dana, na putu ka Prilepu, prva kolona srpskih trupa je stigla do prevoja Baba planina. Tamo je naišla na tursku vojsku od 20.000 ljudi, koja je imala brdsku artiljeriju.[14] Srba je bilo oko 40.000, ali zbog planina vojska nije mogla da se okrene. Pored toga, srpske trupe imale su samo poljsku artiljeriju, nesposobnu za borbena dejstva u planinama. U takvoj situaciji Srbi su se postrojili u redove po tri čete i gustim zidom napredovali ka Turcima. Borbe su vođene i preko visova oko prevoja, a 5. novembra turske trupe su, uprkos tehničko-taktičkoj nadmoći nad neprijateljem, izgubile bitku i povukle se u Bitolj. Kod Bitolja se odigrala još jedna bitka u kojoj se 50.000 Turaka dobrovoljno predalo srpskim trupama. Prije predaje vojske, Ali Riza-paša i Zeki-paša su pobjegli iz grada. Zeki-paša je uspio da se izvuče iz obruča sa 30.000 vojnika i povuče se u Lerin. Kod Lerine su naletjeli na grčku vojsku, koja je jurila u Bitolj u pomoć srpskim saveznicima. Tokom bitke s Grcima Zeki-paša je poginuo. Džavid-paša se sa ostatkom vojske povukao u Janinu i još nekoliko dana branio grad. Tako je unište cijela Zapadna armija Osmanskog carstva.[14][16]

Kasnije, 22. novembra, Bugari su ušli u Gumuldžin, gdje je uslijedio dug artiljerijski okršaj s Turcima. Ostaci Istočne armije otpočeli su 26. novembra pregovore o mirnom ishodu bitke, a 27. novembra su kapitulirali pod povoljnim uslovima za Bugare. Kao rezultat, Bugari su zarobili načelnika odreda Mehmedt-Jamer-pašu, kao i 12.000 vojnika. Osim toga, zarobili su 8 topova brdske artiljerije, 2 mitraljeza i 1500 konja.

Dejstva grčke vojske[uredi | uredi izvor]

Taksin-paša predaje Solun prijestolonasljedniku Konstantinu.

Grčka vojske je započela rat tako što je prešla granicu i napredovala duboko u Tursku istovremeno kao i ostali saveznici. Vodeći borbe od Tesalije do Makedonije, kroz sjeverozapadni prolaz (bitka kod Sarandapora), grčka vojske je 12. (25) oktobra oslobodila Kožani. Komandant grčke vojske prijestolonasljednika Konstantin I namjeravao je da nastavi ofanzivu na sjeverozapad, do grada Bitolja, koji je u to vrijeme imao znatno grčko stanovništvo, ali na insistiranje predsjednika vlade Venizelosa rasporedio vojsku na istok, u prijestonicu Makedonije, grad Solun. Grčka vojske je 20. oktobra (2. novembra) zauzela grad Janicu i time otvorila put ka Solunu.[17]

Ujutru 25. oktobra (7. novembra) grčka vojska je prešla Vardar i ulogorila se kod Tekelija. Grad Solun bio je trgovačka luka, u kojoj je bilo mnogo stranih konzula. Kada su saznali za približavanje grčke vojske, konzuli su tražili od komandanta grada da se preda bez borbe, jer su se plašili razaranja i pljačke Soluna. U 23 časa 26. oktobra (8. novembra) turska vojska u Solunu je kapitulirala. Do okončanja rata, u kasarnu je bez oružja poslato 25.000 vojnika. Pri tome, i Grci i Turci su pokazivali uzajamno poštovanje.[18] Ujutru 27. oktobra (9. novembra) grčke trupe su ušle u Solun. Ujutru 28. oktobra (10. novembra) prijestolonasljednik Konstantin je stigao u Solun i podigao grčku zastavu na Zgradu uprave.[19] Pokušaj zakašnjele bugarske vojske da uspostavi dvojnu vlast u gradu, prisiljavajući turskog komandanta da ponovo potpiše kapitulaciju, sada pred Bugarima, bio je neuspješan. Turski komandant Tahšin-paša je odbio da to učini.[20] Grad je ostao grčki. Uspostavivši kontrolu nad Solunom, grčka vojska je ponovo usmjerila svoje glavna snage ka zapadnoj Makedoniji. 4. divizija grčke vojske 6. (19) novembra oslobodila je Lerin i uputila se ka Bitolju, ali su srpske trupe bile brže. U isto vrijeme, nakon oslobođenja Soluna, grčka komanda je otpočela prebacivanje snaga morem u Epir. Ovdje je junački, takozvani Epirski front, koji je u stvarnosti bio jedna divizija, od samog početka rata i kršeći odbrambene zadatke koji su mu dali, vodio ofanzivna dejstva, ali nije bio u stanju da savlada tursku odbranu na periferiji prijestonice Epira, grada Janjine. Početkom 1913. i nakon prebacivanja trupa, Epirski front će postati glavni za grčku vojsku (bitka kod Bizanija). Učešće grčke flote u ratu bilo je od velikog značaja za saveznike, pošto je potpuno poremetilo turske pomorske komunikacije u Egejskom moru. Do bitke između grčke i turske mornarice došlo je 3. decembra kod Eli kod Dardanela. Bitku su dobili Grci, a turska flota je bila prinuđena da napusti Egejsko more. Kao rezultat, grčka flota je počela da kontroliše čitavo vodeno područje između zapadne obale Turske i istočne obale Grčke. Turci su odlučili da preokrenu razvoj događaja u svoju korist i iz tog razloga se 18. januara 1913. odvila bitka kod Limnosa. Bitku su ponovo dobili Grci, a turski brodovi su se povukli ka Dardanelima, pod okriljem obalskih baterija.

Početak blokade Jedrena[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Opsada Jedrena (1913)

Na samom početku rata 2. bugarska armija dobila je naređenje da krene na Jedrene i jurišem ga zauzme. Grad je imao strateški položaj: kroz njega su prolazile željezničke pruge koje su povezivale zapad i istok Balkana; preko Jedrena je dovožena municija, namirnice i pojačanje za tursku Zapadnu armiju. Do početka opsade u grabu je bilo 70.000 turskih vojnika. Grad je bio podijeljen na četiri sektora prema tokovima rijeka: sjeverozapadni, sjeveroistočni, jugozapadni i jugoistočni. U gradu je postojalo utvrđenje, a utvrđena područja su se nalazila na udaljenosti od nekoliko kilometara od nje. Međusobno su komunicirali dobrim putevima, što je omogućilo da se neprijatelju nanesu neočekivani udarci bilo gdje.

Odredi Balkanskog saveza koji su se približili utvrđenju naišli su na uporni otpor Turaka, koji je trajao do 3. novembra, kada je grad postavljen u tijesan obruč.[5] Da bi zadobili naklonost komande, blokada je prijavljena još 29. oktobra.

Bugarska pješadija granatira jedrensko utvrđenje sa susjednih uzvišenja.

Poslije blokade grada, Turci su sebi postavili cilj da front odbace što dalje od utvrđenja grada. Zauzvrat, saveznici su nastojali da „uguraju” turske trupe u utvrđenje, odakle nisu mogli da izađu. Poslije toga, Turci su mogli da umru od gladi, a ni bi mogli da spriječe kretanje trupa željeznicom.

Tokom duge blokade, snage Balkanskog saveza u gradu su se nekoliko puta smjenjivale. Dakle, 3. divizija koja je otišla od 2. bugarske armije na Čataldžanski front, zamijenile su dvije srpske divizije. Kasnije se vratila, ali je njen sastav potpuno izmijenjen nakon krvavih borbi za Čataldžu. Sa njom je stigao i Krdžalijski odred. Uglavnom, borbe su se vodile do primirja. Za vrijeme primirja opkoljeni grad je ostao bez namirnica, pošto po ugovoru Turci nisu imali pravo da opsjednute gradove snabdijevaju municijom, namirnicama, oružjem, pojačanjem i sl.

Prva bitka kod Čataldže[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Prva bitka kod Čataldže
Srpski vojnici tokom Prvog balkanskog rata

Obje turske armije su faktički prestale da postoje 2. novembra: i Zapadna, poznata i kao Makedonska, i Istočna. Uprkos tome, borbe su nastavljene. Konkretno, ostaci turske Istočne armije pobjegli su u Čataldžu, gdje su bili utvrđeni položaji. Tu su se vojnici nadali da će zaustaviti napredovanje Bugara.

Čataldžanska utvrđenja linija izgrađena je prije Rusko-turskog rata od 1877. do 1878. godine. Protezala se duž istočne obale rijeke Karasu od Crnog do Mramornog mora. Linija je projektovana po planu belgijskog inženjera Brijalmona, a zatim je završio i ponovo opremio Blum-paša. Imala je 27 fortova i baterija, 16 poljskih utvrđenja, 16 reduta (8 na jugu, 8 na sjeveru). Svako utvrđenje imalo je garnizon: 4 dalekometna topa i 2 čete. Bili su zaštićeni nagaznim minama, bodljikavom žicom i brojnim rovovima. U strateški važnim utvrđenjima postojale su moćne topovnjače, na kojima su se granate automatski punile iz kazamata. Pored toga, poslije nedavnog Italo-turskog rata, Turci su donijeli ogromne obalske topove sa Dardanela i električne reflektore na Čataldžansku liniju.[5]

Karta iz 1912. na kojoj je prikazana Čataldžanska utvrđena linija i glavni pravci ofanzive bugarske vojske.

Pod zemljom su izgrađeni utvrđeni bunkeri i kazamati za vojnike. Svi su bili povezani telegrafskim i telefonskim vezama, a za kretanje po njima postojali su posebni prolazi skriveni od neprijateljske vatre. Sjeverna ivica linije počivala je na obali crnog mora, a južna na obali Mramornog mora. Dubina mora na ovim mjestima bilo je tolika da su ratni brodovi mogli neposredno da priđu obali i pucaju na neprijatelja. Zbog toga se linija nije mogla zaobići. Čataldžanska linija je bila povezana sa Istanbulom sa dva autoputa i jednom željezničkom prugom, što je omogućilo da se za kratko vrijeme popune gubici u ljudstvu i isporuka municije. Štab komande odbrambene linije bio je smješten na željezničkoj stanici Hadem-Kioj. Ukupno je do početka bitke na liniji bilo do 125.000 turskih vojnika.[5]

Na ovoj liniji prestala je ofanziva 1. i 3. bugarske armije. Njihovi položaji su prolazili kroz težak teren — od Crnog do Mramornog mora bilo je mnogo planina i močvara. Do tada su Bugarima stigla pojačanja — 3. divizija i dio 9. divizije 2. armije, koja je prethodno opsjedala Jedrene. Uslijed toga su bugarske snage sustigle turske snage: 125.000 ljudi i 208 artiljerijskih oruđa. Ipak, vojska je bila umora i demoralisana poslije nedavnih borbi sa Turcima, pa je samo trećina trupa bila spremna za borbu. I Turci su imali problema: u njihovoj vojsci je izbila kolera.

Stepa Stepanović tokom Prvog balkanskog rata

Uprkos očiglednoj nadmoći neprijatelja i moćnih utvrđenja na putu za Istanbul, general Radko Dimitriev nije čekao dolazak opsadnog oruđa iz Bugarske i odlučio je da u pokretu zauzme prvu liniju utvrđenja. Komandant je želio da ubrza tok događaja, ne shvatajući da su turske trupe neznatno nadmoćnije od bugarskih, a čataldžanska linija je mogla da izdrži napad umornih bugarskih armija. Dato je naređenja da se „napadnu reduti na uzvišenjima južno od jezera Derkos,” što je u suštini bila greška.

Rano ujutru 17. novembra, nakon granatiranja reduta kod Derkosa, Bugari su prešli u ofanzivu. Na desnom boku kod sela Ezetina nastupale su 1, 6. i 10 divizija 1. armije. U 9 časova ujutru Bugari su uspjeli da uđu u nekoliko sela, a 9. i 4. divizija izgubile su artiljerijsku podršku i ukopale se na kilometar od dva turska reduta. Do podneva su se turski bojni brodovi približili obali Crnog mora, koji su počeli da granatiraju bugarske trupe. U 15 časova 1. bugarska armija se ukopala na pola kilometra od neprijateljskih reduta, a u 21 čas zauzeli su tri neprijateljske reduta, masakrirajući sve njihove branioce. Zauzvrat, Turci su krenuli u večernji kontranapad, ali je 1. armija zadržala položaj i odbila napad. Bugari su se 18. novembra, zbog velikih gubitaka, ipak povukli na prvobitne položaje. Tokom napada bugarska vojska je nepovratno izgubila 10.000 ljudi, a još 20.000 je ranjeno.

1. i 3. bugarska armija počele su 19. novembra da grade utvrđenja i kopaju rovove radi vođenja pozicijskog rata. U to vrijeme u bugarskim trupama je počela i kolera i tifus, što je smanjila djelotvornost vojnika. U takvim uslovima, poslije nekoliko dana pozicionih borbi, zaraćene strane su počele da razmišljaju o primirju.[5] Počeli su pregovori.

Vazduhoplovstvo tokom rata[uredi | uredi izvor]

Poručnici bugarskog vazduhoplovstva Radul Milkov i Prodan Tarakčiev izvršili su 16. oktobra 1912. prvi borbeni let na Balkanu, u kome su izvršili izviđanje i bacili nekoliko ručnih granata. Na taj dan vojni balon „Sofija-1” pružio je prvu interakciju vazduhoplovnih i avijacijskih sredstava. Poručnik Hristo Toprakčiev i ruski pilot Timofej Efimov prvi put su 17. oktobra 1912. bacili letke na neprijateljske položaja iz aviona Blériot XI. Italijanski pilot dobrovoljac Đovani Sabeli i bugarski posmatrač V. Zlatarov izveli su prvo vazdušno bombardovanje na Balkanu. U avionu kojim je pilotirao poručnik St. Kalinov 30. oktobra 1912, prvi put u istoriji, jedna žena je letjela vojnim avionom, obavljajući borbeni zadatak — bilo je to posmatrač Rajna Kasabova. Prvi grupni nalet u svjetskoj istoriji izvršen je 12. novembra 1912. — potporučnici R. Milkov, B. Bogdanov i St. Kalinov i ruski pilot N. Kostin napali su željezničku stanicu Karagač u Jedrenu, približavajući se joj se iz više pravaca. Poručnik P. Popkristev i italijanac Đ. Sabeli izveli su 26. januara 1913. prvi borbeni let iznad Mramornog mora i prvi put u istoriji napali neprijateljski brod iz vazduha, bacajući bombe na bojni brod „Hajrudin Barbarosa”.[21] Borbeni prelet grčkih pilota Aristidisa Moraitinisa i Mihaila Mutusisa nad Dardanelima 24. januara (5. februara) 1913. i napad osmanskih brodova na avion Farman MF.7 prepravljen u hidroavion, označili su početak svjetske istorije vojno-pomorskog vazduhoplovstva.[22]

Primirje[uredi | uredi izvor]

Potpisivanje primirja[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Londonska konferencija (1912—1913)
Sultan Mehmed V je vladao Osmanskim carstvom tokom balkanskih ratova.

Nakon što je bugarska ofanziva na Čataldžu zaglibila, opsada Jedrena se odužila, Crnogorci bezuspješno opsjedali Skadar, a Turci strahovali da će se Bugari približiti Istanbulu, počeli su pregovori o primirju. Pregovore su odobrile evropske zemlje, koje su se plašile ulaska u rat novih zemalja. U to vrijeme u Evropi se razvilo opasno stanje, pošto je Austrougarska bila spremna da uđe u rat na strani Turske iz strana od jačanja proruskog Balkanskog saveza. Austrougarska bi mogla da uvuče nove evropske države u sukob, što je prijetilo sveevropskim ratom.

Bugarskoj vojsci je bio potreban odmor i popuna zaliha namirnica i municije, dok je turska vojska pretrpjela znatne gubitke na svim ratištima, pa strane nisu žurile sa potpisivanjem sporazuma i odugovlačile su pregovore. Najprije je Balkanski savez zahtijevao predaju jedrenksih i čataldžanskih položaja, ti zahtjevi su ubrzo odbijeni, ali su ovoga puta Bugari tražili povlačenje turskih trupa u San Stefano. Sve ovo vrijeme vodio se pozicioni rat kod Skadra, Jedrena i Čataldže.

Uveče 2. decembra potpisan je mirovni sporazum. Grčka ga jedina nije potpisala uz obrazloženje da će, ako grčka flota zaustavi blokadu turskih luka, turski brodovi moći nesmetano da prevoze pješadiju u Makedoniju. Uprkos činjenici da Grčka nije potpisala sporazum, kasnije je njena delegacija ipak otišla u London na mirovnu konferenciju. Prema sporazumu o primirju uspostavljeno je sljedeće:[5]

  1. Trupe obje zaraćene strane ostaju na položajima na kojima su bili prije potpisivanja sporazuma.
  2. Opkoljeni turski gradovi neće dobiti namirnice, municiju, lijekove itd.
  3. Snage Balkanskog saveza, koje se nalaze na frontu, mogu se snabdjeti svim potrebnim duž linija komunikacija koje kontrolišu i duž Crnog mora, gdje se nalazila turska flota.
  4. 26. decembra iste godine u Londonu treba da počnu mirovni pregovori.

Propast pregovora[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Mladoturci

U Londonu su 26. decembra 1912. počeli mirovni pregovori između Bugarske, Srbije, Grčke i Crne Gore s jedne strane i Turske s druge strane. Povodom sporazuma koji je bio nepovoljan za Tursku, ovlašćeni predstavnik Turske Osman Nizami-paša je izjavio: „Nismo došli da potpišemo mir, već da dokažemo da je Turska dovoljno jaka da nastavi rat.”

Zbog neslaganja Turske sa teritorijalnim gubicima, pregovori su se otegli do januara 1913. godine. Da bi se postupak ubrzao, 27. januara su velike sile Ujedinjeno Kraljevstvo, Njemačka, Austrougarska, Francuska, Rusija i Italija potpisale zajednički apel osmanskoj vladi. U apelu se govorilo o neprihvatljivosti širenja neprijateljstava na Malu Aziju, u vezi približavanja Bugara Istanbulu. S tim u vezi, velike sile su od Turske tražile da zaključi mirovni sporazum, a zauzvrat su obećale da će pomoći u obnovi zemlje nakon rata.

Svi članovi turske vlade su 22. januara pozvani na sjednicu. Razgovaralo se o zajedničkom apelu velikih sila upućenog Turskoj. Odlučeno je da se sklopi mir s obzirom na činjenicu da bi „nastavak rata izložio carstvo velikim opasnostima i da je u datim okolnostima neophodno poslušati savjete moćnih evropskih kabineta.”[5]

Prvi kongres osmanske opozicije (mladoturaka) u Pariz 1902. godine.

Međutim, došlo je do iznenađenja koje protivnici Turske, koji su željeli da potpišu sporazum što ranije, nisu mogli da predvide. Dan nakon sazivanja sjednice, 23. januara, članovi stranke Jedinstvo i napredak i njihove pristalice (uključujući oficire i vojnike), predvođeni Enver-pašom, upali su u sali za sastanke u kojima su bili članovi vlade. Tokom sukoba u sali ubijeno je nekoliko ministara, među kojima je bio ministar vojni. Pored toga, vojnici su tukli ministre spoljnih poslova i komunikacija, koji su bili hrišćani. Enver-paša je u svom obraćanju prisutnima u sali izjavio: „Pošto se zalažete za sramni mir sa ustupkom Jedrena i skoro svih evropskih posjeda, a narod spreman na smrt zahtijeva rat, onda u ime cijele zemlje i vojske predlažem da kabinet odmah podnese ostavku.”[5]

Kabinet je, po prijedlogu Enver-paše, podnio ostavku. Zauzvrat, vlast u Turskoj je prešla u ruke Mladoturaka. U ovoj situaciji, Balkanski savez je 28. januara poslao notu novoj turskoj vladi: „Nedavni događaji u Istanbulu su, po svemu sudeći, uklonili svaku nadu u sklapanje mira, zbog čega su saveznici, na njihovo krajnje žaljenje, prinuđeni da proglase prekid pregovora koji su započeti u Londonu 3. decembra prošle godine.”[5] Istog dana, glavnokomandujući bugarskih trupa telegrafisao je turskoj komandi da će rat početi 3. februara u 19 časova. Tokom pregovora Bugarska je bila potpuno spremna za rat.

Drugi period rata[uredi | uredi izvor]

Nastavak vojnih dejstava[uredi | uredi izvor]

Potapanje turskog bojnog broda Feth-i Bülend od strane grčkog razarača u licu Solun. U uglu je portret kapetana razarača Nikolaosa Vocisa.

3. bugarska armija, koja se krajem novembra 1912. ukopala ispred Čataldžanske linije, nastavak borbenih dejstava dočekala je na istom položaju. Naprotiv, dok su pregovori trajali, Bugari su ojačali svoje položaje, a vojnici su mogli da se odmore poslije velikih jesenjih borbi. Taktika saveznika svodila se samo na pozicioni rat kako bi istrošili neprijatelja i spriječili ga da oslobodi zauzete teritorije.

Rat je zvanično nastavljen 3. februara, a Turci pod Čataldžom su prešli u ofanzivu. Bugari su uspjeli da odbiju ovaj napad. Kod Kovaža, na drugom sektoru frontu, Bugari su čak uspjeli da pređu u ofanzivu. Turci su se povukli iza Bulairske utvrđene linije, na koju su 1. i nedavno obrazovana 4. bugarska armija planirale da jurišaju. Bugari i Grci su morali da jurišaju na liniju kako bi stigli do Dardanela, uništili turske obalske baterije, nakon čega bi grčka flota ušla u Mramorno more. Pod prijetnjom bombardovanja Istanbula, Balkanski savez bi Tursku primorao na mir.[5][16]

Juriš na Jedrene[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Opsada Jedrena (1913)

Opsada Jedrena, započeta u prvoj fazi rata, nastavljena je. Iz utvrđenja su stizale informacije da su u njoj još nekoliko dana ostavljene namirnice i da je Jedrene pred padom. Kako se kasnije ispostavilo, to je bila dezinformacija: u stvari, Jedrene je mogao da izdrži još dva mjeseca, pošto su Turci uspjeli da pronađu rezerve žita još u decembru 1912. godine. Mehmed Šukri-paša, komandant utvrđenja, u novembru 1912. ustanovio je strogi obrok. Svaki stanovnik grada dobio je po 800 grama mesa, 800 grama hljeba i komad sira. U februaru 1913. količina sira je znatno opala, dijeljeno je po 300 grama hljeba i 300 grama mesa.[5]

Bugari su u početku htjeli da uz pomoć blokade primoraju Turke na predaju utvrđenja, ali je onda bugarska komanda počela da razvija plan za juriš na utvrđenje. Planirano je da se glavni udar zada na sjeverozapadni dio grada, pored kojeg je prolazila pruga. Tu su Bugari imali priliku da vozom prevezu teško artiljerijsko oruđe. Postojao je i rezervni plan, po kome bi udar trebalo da se izvrši sa istoka. Turci nisu očekivali ovakav razvoj događaja, pošto na istoku grada nije bilo kvalitetnih puteva i željezničkih pruga kojima bi se dopremala municija i pojačanja. Bugari su odlučili da za prevoz municije koriste bivole.

Bugari vojnici poginuli pri jurišu na Jedrene.

U 13 časova 11. (24) marta Bugari su započeli opšte granatiranje grada sa svih položaja. U 20 časova je granatiranje prestalo na jugu, a u ponoć na sjeveru grada. Turci, naviknuti na višednevno granatiranje grada, odlučili su da je ovo samo predah pred sljedeće bombardovanje i opustili su se. U 2 časa ujutru 12. (25) marta bombardovanje je nastavljeno sa novom snagom, a u 5 časova Bugari su bili potpuno spremni za juriš na grad. Turci to nisu primjetili zbog snažnog granatiranja grada.

Bugari su iznenadili Turke. Napredni položaji turskih trupa bili su na periferiji grada izvan utvrđenja. Bugarski vojnici su se, pod hukom artiljerijskih topova, tiho prikrali do neprijateljskih rovova, postavljajući se na udaljenost od 50 koraka. Poslije toga Bugari su iznenada uz viku jurnuli na Turke u šančeve. Prije nego što je turska pješadija uspjela da se oporavi, Bugari su se već spustili u rovove i započeli borbu prsa u prsa. Pola sata kasnije, sve napredne turske položaje zauzela je 2. bugarska armija. Iz zarobljenih 8 mitraljeza i 20 oruđa Bugari su otvorili vatru u leđa Turcima koji su trčali ka utvrđenju. Sada su Turci bili blokirani u Jedrenskoj tvrđavi.

Slijedeći to, Bugari su prešli u ofanzivu sa juga. Za dan borbe, 13. (26) marta, tvrđava je pala. Turski garnizon je kapitulirao zajedno sa komandantom Šukri-pašom. Srbi su, ipak, nezadovoljni činjenicom da se Šukri-paša predao Bugarima, a ne njima, poslali poruku da im je komandant navodno pao u ruke. Bugari su demantovali tu informaciju. Juriš na Jedrene bio je posljednja velika bitka u ratu između Bugarske i Turske. Rat je prerastao u pozicioni.

Blokada Skadra[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Opsada Skadra (1912—1913)

Ohrabreni prvim uspjesima, Crnogorci su još 1912. pokušali da zauzmu utvrđeni grad Skadar. Danilova vojska je blokirala grad sa istoka, a Martinovićeva vojska, koja je na vrijeme stigla, opkolila je grad sa zapada. Prilikom prvog pokušaja juriša na grad, Crnogorci su pretrpjeli ogromne gubitke. Odbrana Skadra, čiji je garnizon predvodio Husein Riza-paša, bila je najuspješnija bitka Turaka u cjelom Prvom balkanskom ratu.[23]

Zastava Crne Gore na Skadarskoj tvrđavi.

Shvativši da je nemogući zauzeti Skadar na juriš, kralj Nikola je odlučio da potpuno blokira grad. Balkanski savez je 4. decembra dogovorio primirje sa Turskom, ali je opsada ipak nastavljena. Velika Britanija, nezainteresovana za slabljenje Turske, uputila je ultimatum Crnoj Gori sa zahtjevom da se prekine blokada grada. Crnogorci se nisu povinovali volji Londona i 4. aprila 1913. u Jadransko more je ušla međunarodna eskadrila pod komandom Sesila Bernija. Eskadrila je smještena nedaleko od crnogorskog primorja. Velika Britanija, Italija, Austrougarska i Njemačka dogovorile su blokadu Crne Gore na neodređeno vrijeme.[23] Uprkos blokadi, Crnogorci nisu odustajali od svojih planova, jer međunarodna eskadrila nije predstavljala nikakvu opasnost za Crnu Goru, koja nije imala svoju flotu. Poslije izvjesnog vremena Crnogorcima je u pomoć pritekao jedan srpski odred sa artiljerijom. Velika Britanija je tražila da Srbija povuče odred iz Skadra, što je ona i učinila. Međutim, srpska artiljerija je ostala Crnogorcima. Istovremeno, u opkoljenom gradu se dogodilo misteriozno ubistvo Huseina Riza-paše, a komanda garnizona je prešla u ruke Esad-paše. Novi komandant je odmah stupio u pregovore sa kraljem Nikolom o predaju tvrđave, ali su bili neuspješni. Početkom aprila Crnogorci su jurišali na Oblik i Brdice. Saznavši da je neprijatelj zauzeo ove ključne položaje, Esad-paša je nastavio pregovore i 23. aprila cio turski garnizon je napustio grad.

Crna Gora je zauzela Skadar. Sam kralj Nikola je podigao crnogorsku zastavu nad gradskom tvrđavom. Austrougarske vlasti su burno reagovale na zauzimanje Skadra. Izjavile su da će se austrougarske trupe neposredno umiješati u sukob, ukoliko Crnogorci ne predaju grad međunarodnom kontingentu. Ostale evropske sile, shvatajući da je to prijetnja sveevropskom ratu, odlučile su da podrže Austrougarsku. Kao odgovor, kralj Nikola je telegramom upućenim Londonu 30. aprila pristao na predaju grada međunarodnom kontingentu.[23] Nakon predaje Skadra, Crna Gora i Turska su 30. maja 1913. konačno potpisale mirovni sporazum, koji je označio kraj rata.

Pomoć drugih država[uredi | uredi izvor]

Železnica srpske vojske

Ruska javnost je bila veoma naklonjena pravoslavnim državama i organizovano je prikupljanje pomoći. Na primjer, srpska princeza Jelena Karađorđević, koja se orodila sa Romanovima, organizovala je sanitetski odred u Rusiji, koji je u Beograd stigao 15. (28) oktobra 1912. (oko mjesec i po dana kasnije, 24. novembra (7. decembra) iste godine, Jelena Petrovna je napustila srpsku prijestonicu).[24] Pomoć Ruskog društva Crkvenog krsta upućena je balkanskim državama. Crveni krst je ukupno potrošio više od milion rubalja tokom balkanskih ratova, od čega je najviše pripalo Bugarskoj (50,36%) i Srbiji (33,60%), znatno manje Crnoj Gori (7,48%) i Grčkoj (6,96%). Turska je od ovog iznosa dobila samo 1,58%.[25]

Na početku rata u Srbiju je stigao sanitet Ruskog Crvenog krsta (32 ljekara, 57 medicinskih sestara i 89 bolničarki[b]), kasnije nekoliko misija Crvenog krsta iz Švajcarske, Belgije, Italije, Velike Britanije, Austrougarske, Njemačke i Francuske sa ukupno 34 ljekara, 36 medicinskih sestara i 5 bolničara.[26]

Rov sa topom

Posljedice[uredi | uredi izvor]

Londonski mirovni sporazum[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Londonski sporazum (1913)

U Prvom balkanskom ratu korišćeno je oružje koje nikada ranije nije korišćeno u Evropi, a ni u svijetu uopšteno.[27] Konkretno, prvi put nakon Tursko-italijanskog rata, vazduhoplovstvo je korišćeno za vojne dejstva i bombardovanje protivnika.[10] U Prvom balkanskom ratu testirano je oružje, kasnije masovno korišćeno u Prvom svjetskom ratu.[27]

Nakon mjesec dana rovovskog ratovanja, 30. maja 1913, Turska s jedne strane i Bugarska, Srbija, Grčka i Crna Gora s druge stranke potpisale su mirovni sporazum u Londonu. Jedina stvar koja se promijenila na frontu od pokušaja primirja bio je pad Jedrena i Turska više nije mogla da polaže pravo na njega. Prema mirovnom sporazumu:[28]

  1. Od potpisivanja sporazuma između Balkanskog saveza i Osmanskog carstva uspostavljen je „mir za sva vremena”.
  2. Osmansko carstvo je skoro sve svoje evropske posjede dalo pod kontrolu Balkanskog saveza (osim Albanije, o čijem statusu je pregovarano kasnije, i Istanbula i okoline).
  3. Velike sile je trebalo da počnu pregovore o statusu Albanije i obezbijede njenu sigurnosti.
  4. Osmansko carstvo je napustilo Krit u korist Balkanskog saveza.
  5. Velike sile su trebale da počnu pokroviteljstvo nad Turcima koji žive na ostrvima i obalama Egejskog mora (osim Krita i okoline Svete Gore).
  6. U Parizu je sazvana posebna komisija za rješavanje ekonomskih posljedica rata.
  7. Preostala poslijeratna pitanja (o ratnim zarobljenicima, trgovini, odnosima i dr.) treba da budu riješena posebnim, specijalizovanim sporazumima.

Iako se Turska odrekla većine svojih posjeda u Evropi u korist Balkanskog saveza, ostala je jedna nijansa. Zemlje članice Balkanskog saveza morale su samo podijeliti osvojene teritorije, bez stranog posredovanja.[28] To je bilo problematično, pošti su Grci željeli da ujedine sve obale Egejskog mora u jedinstvenu Grčku, bugarska vlada je željela da stvori Veliku Bugarsku, Srbi su željeli izlaz na Jadransko more i najveće proširenje granica svoje zemlje, Crnogorci su htjeli da Skadar i okolinu pripoje Crnoj Gori. Tako je između saveznika nastao spor oko vlasništva nad Makedonijom, Trakijom i Skadrom i okolinom. Srbija nije dobila izlaz na Jadransko more zbog obrazovanja nove države Albanije, Crna Gora nije dobila Skadar, Grčka nije sebi prisajedinila Trakiju. Bugarska je bila nezadovoljna srpskim pretenzijama prema Makedoniji, a nekoliko mjeseci nakon potpisivanja mira s Turskom počeo je Drugi balkanski rat, čiji su rezultati postali jedan od uzroka Prvog svjetskog rata.[27]

Albanci[uredi | uredi izvor]

Etnografska karta Balkana iz 1898. godine. Svijetlo plava označava područje naseljeno Albancima.

Još tokom rata za vrijeme albanskog ustanka, 28. novembra 1912, u Valoni je proglašena nezavisnost Albanije. Prema Londonskom mirovnom sporazumu, počeli su pregovori o statusu regije. Tokom pregovora priznata je nezavisnost Albanije, nove balkanske države. Velike sile su zapravo proglasile svoj protektorat nad novostvorenom državom.[29]

Srbija je pripojila Kosovo (u Kosovskom vilajetu je živjelo mješovito stanovništvo: Albanci, Bugari, Vlasi, Grci i Srbi. Sjeveroistočne krajeve Kosova su uglavnom naseljavali Srbi, jugozapadne uglavnom Albanci) i sjeverozapadni dio Makedonije koji je imao albansku populaciju.[v] Pošto su granice albanske države bile strogo propisane Londonskim sporazumom, Albanija nije polagala pravo na ove regije. Prije Drugog svjetskog rata, albanske granice nisu revidirane. Tokom Drugog svjetskog rata nastala je tzv. Velika Albanija nad kojom je uspostavljen italijanski protektorat. Nakon poraza sila Osovine, granice su ponovo vraćene na one uspostavljene Londonskim sporazumom i nikada više nisu revidirane.[28][29]

U drugoj polovini 20. vijeka, kosovski Albanci su pokušali da prošire autonomiju regije. Raspadom Jugoslavije na Kosovu je počela eskalacija sukoba između Srba i Albanaca, što je dovelo do rata i agresije NATO-a protiv Jugoslavije i proglašenja nezavisnosti Kosova. Došlo je i do sukoba u sjeverozapadnoj Makedoniji 2001. godine. Dakle, Prvi balkanski rat imao je dalekosežne posljedice.[29]

U kulturi[uredi | uredi izvor]

Plakat „Oproštaj od Slovenki”.

Prvi radovi posvećeni temi Prvog balkanskog rata počeli su se javljati u prvim mjesecima rata. Jaroslav Vešin je bio prvi bugarski ratni slikar. Počeo je da slika vojne teme još prije balkanskih ratova, ali je svoja najpoznatija djela slikao pod utiskom Prvog svjetskog rata. Dakle, od 1912. do 1913. naslikao je niz slika posvećenih ratu. Uključujući platna „Na nož (Napad)”, „Konvoj kod rijeke Erkene”, „Povlačenje Turaka kod Luleburgaza”. [30] Uporedo sa umjetnikom, u Srbiji je radio filski studio Đoke Bogdanovića, gdje su snimani kratki dokumentarni filmovi o dešavanjima na frontu i u pozadini. Bogdanoviću je pomogao ruski fotograf Samson Černov, s kojim je snimljen serijal filmova o Prvom balkanskom ratu. Trenutno se ovi filmovi čuvaju u Državnom arhivu Srbije, jer su od kulturno-istorijske vrijednosti.[31] U Crnoj Gori su radile i evropske filmske ekipe koje su snimale rat protiv Turske. Posebna pažnja posvećena je bitkama kod Skadra i blokadi grada. Poslije Prvog balkanskog rata filmovi su dospjeli u evropske zemlje, gdje je od njih napravljeno nekoliko filmskih časopisa posvećenih Prvom balkanskom ratu.[32]

Marš „Oproštaj od Slovenki” napisao je ruski kompozitor i dirigent Vasilij Agapkin. Marš je napisao inspirisan događajima na Balkanu 1912. godine. Kompozitor je svoje djelo posvetio svim slovenskim ženama Balkana, čiji su bližnji otišli na front.[33]

Književna djela napisana tokom Prvog balkansko rata kasnije su koristili bugarski i srpski radikali i nacionalisti u Drugom balkanskom ratu i Prvom svjetskom ratu, ali da bi se međusobno sukobili. Tako je bugarski pjesnik Ivan Vazov već poslije balkanskih ratova objavio zbirke „Pod gromom pobjede” i „Pjesme o Makedoniji” 1914. i 1916. godine. Bugarske vlasti tokom Prvog svjetskog rata koristile su ove stihove kao oruđe u ideološkoj borbi protiv Srba. Kasnije i sam Vazov osudio svoja djela.[34]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ U bugarskoj istoriografiji sukob je poznatiji kao Balkanski rat (bug. Балканска война), dok se za Drugi balkanski rat koristi naziv „Međusaveznički rat” (bug. Междусъюзническа война).
  2. ^ Podaci o veličini odreda u nekim publikacijama se razlikuju neznatno jedni od drugih.
  3. ^ Prije balkanskih ratova, Albanci su činili 5,7% ukupnog stanovništva vilajeta Makedonije.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g „Balkan Wars (1912-13) - Twentieth Century Atlas - Death Tolls”. necrometrics.com. Pristupljeno 27. 10. 2022. 
  2. ^ Rяbinin 2003, str. 224—225.
  3. ^ a b v g d đ e Zadohin & Nizovskiй 2000, str. 102—112.
  4. ^ a b v Rяbinin 2003, str. 122—130.
  5. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n „Voйna Bolgarіi sъ Turcіeй”. Balkanskaя voйna. 1912—1913 gg. (na jeziku: ruski). Moskva: Izdanie Tovariщestva izdatelьskogo dela i knižnoй torgovli N.I. Pastuhova v Moskve. 1914. Pristupljeno 29. 10. 2022. 
  6. ^ a b v g d đ e ž z Rяbinin 2003, str. 131—147.
  7. ^ a b Jowett 2012, str. 23.
  8. ^ Yorulmaz 2014, str. 129–131.
  9. ^ Jowett 2012, str. 33.
  10. ^ a b v Žirohov, Mihail. „Bolgarskaя aviaciя v Pervoй Balkanskoй voйne”. airwar.ru. 
  11. ^ „Koй prъv izpolzva samoleta kato bombardirovač ili kratka istoriя na Balkanskata voйna 1912-1913” (na jeziku: bugarski). Bulgarian Aviation. Arhivirano iz originala 4. 11. 2012. g. Pristupljeno 30. 10. 2022. 
  12. ^ Taube 1929, str. 254.
  13. ^ Pravitelьstvennый Vѣstnikъ. 212: 4. 26. 9. 1912.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć); Pravitelьstvennый Vѣstnikъ. 213: 4. 28. 9. 1912.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  14. ^ a b v g d „Voйna Serbіi sъ Turcіeй”. Balkanskaя voйna. 1912—1913 gg. (na jeziku: ruski). Moskva: Izdanie Tovariщestva izdatelьskogo dela i knižnoй torgovli N.I. Pastuhova v Moskve. 1914. Pristupljeno 29. 10. 2022. 
  15. ^ Jiriček, Radonjić, Istorija Srba Drugi tom, str. 225,226.
  16. ^ a b v g d đ e ž Georgiev, Vladimir Ivanov, ur. (1978). Enciklopediя Bъlgariя (na jeziku: bugarski). BAN. str. 190. Pristupljeno 30. 10. 2022. 
  17. ^ Γρηγοριάδης 1979, str. 246–249.
  18. ^ „Voйna Grecіi sъ Turcіeй”. Balkanskaя voйna. 1912—1913 gg. (na jeziku: ruski). Moskva: Izdanie Tovariщestva izdatelьskogo dela i knižnoй torgovli N.I. Pastuhova v Moskve. 1914. Pristupljeno 29. 10. 2022. 
  19. ^ „1912: Οι διαπραγματεύσεις στη Σίνδο για την παράδοση της Θεσσαλονίκης – Δήμος Δέλτα” (na jeziku: grčki). Pristupljeno 2. 11. 2022. 
  20. ^ Γρηγοριάδης 1979, str. 35.
  21. ^ Nedяlkov 1999, str. 296.
  22. ^ Guttman, Jon (23. 9. 1998). „Air Attack Over the Dardanelles - Sidebar: September '98 Aviation History Feature”. HistoryNet (na jeziku: engleski). Pristupljeno 5. 11. 2022. 
  23. ^ a b v „Voйna Černogorіi sъ Turcіeй”. Balkanskaя voйna. 1912—1913 gg. (na jeziku: ruski). Moskva: Izdanie Tovariщestva izdatelьskogo dela i knižnoй torgovli N.I. Pastuhova v Moskve. 1914. Pristupljeno 29. 10. 2022. 
  24. ^ Ševcova, G. I. (2015). „Organizaciя pomoщi bolьnыm i ranenыm serbskim voinam v period Pervoй Balkanskoй voйnы eё korolevskim vыsočestvom knяgineй Elenoй Petrovnoй (1912—1913)”. Vestnik Яroslavskogo gosudarstvennogo universiteta im. P. G. Demidova. — Seriя Gumanitarnыe nauki (na jeziku: ruski). 3: 25—26. 
  25. ^ Sokolova, Vera Aleksandrovna (2014). „Rossiйskoe obщestvo Krasnogo Kresta: 1867 - 1918 gg.” (na jeziku: ruski): 253. Pristupljeno 7. 11. 2022. 
  26. ^ Neklюdov, D. A. (28. 5. 2019). „Problemы serbskoй voennoй medicinы i russkaя pomoщь v Balkanskih voйnah 1912—1913 gg.”. Voenno-istoričeskiй žurnal (na jeziku: ruski). 5: 78—83. Pristupljeno 7. 11. 2022. 
  27. ^ a b v Mogilevič & Aйrapetяn 1940, str. 29–90.
  28. ^ a b v Zadohin & Nizovskiй 2000, str. 112—118.
  29. ^ a b v Iskenderov, Petr (18. 7. 2008). „Kosovo: istoričeskie analogii i segodnяšnie vыzovы - Perspektivы”. www.perspektivy.info (na jeziku: ruski). Perspektivы. Pristupljeno 9. 11. 2022. 
  30. ^ Cončeva, M. (1964). „Iskusstvo Bolgarii”. Vseobщaя istoriя iskusstv. Tom 5. Iskusstvo 19 veka (-). V. Pristupljeno 10. 11. 2022. 
  31. ^ Kosanović, Dejan (1996). „Film i kinematografija (1896-1993)”. Ur.: Ivić, Petar. Istorija srpske kulture. Gornji Milanovac: Dečje novine. ISBN 9788636707920. Pristupljeno 10. 11. 2022. 
  32. ^ Đurović, Ratko (1981). „Crnogorska kinematografija”. Crna Gora. Pristupljeno 10. 11. 2022. 
  33. ^ Antonov, Valentin (jun 2008). „Uhodili mы v boй i v izgnanie c эtim maršem na pыlьnыh gubah…”. vilavi.ru (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 23. 12. 2008. g. Pristupljeno 10. 11. 2022. 
  34. ^ Berdnikov 1994, str. 464.

Strana literatura[uredi | uredi izvor]

Domaća literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Први_балкански_рат&oldid=27514048”