Pretor

Pretor (lat. praetor) bio je pravosudni magistrat u Rimskoj republici. Po rangu nalazili su se neposredno ispod dvojice konzula.

Prvobitno, prema Ciceronu, pretor je naziv kojim su označavani konzuli u svojoj funkciji vrhovnih vojnih zapovednika Rimske republike. Ciceron značenje reči izvlači iz latinskog glagola praeire (= „ići napred, predvoditi“).

Pretura

Pretura je prvobitno bila neka vrsta trećeg konzulata, jer su glavne funkcije pretora zapravo bila ovlašćenja koja su mu delegirali konzuli, koji su se, prema Ciceronu, nazivali i iudices a iudicando, dakle „sudije jer su sudili“. Funkciju pretora je prvobitno obavljala osoba koja je prethodne godine bila konzul. Lucije Papirije je bio pretor nakon što je obavljao funkciju konzula. Pretor je ponekada imao komandu nad vojskom, a dok su konzuli bili odsutni iz Rima s vojskama, pretor je u samom gradu obavljao njihove zadatke. Pretor je bio kurulni magistrat pa je imao vojnu vlast (lat. imperium), ali se u svemu morao potčiniti konzulima i njihovim odlukama. Oznake njegove časti bili su šestorica liktora, a kasnije samo dvojica liktora u Rimu.

Od perioda pozne Rimske republike pretor bi, nakon svog mandata u Rimu odlazio kao propretor da upravlja nekom od rimskih provincija.

Prvi pretor

Prema analističkoj tradiciji, prvi pretor izabran je za 366. godinu p. n. e. među patricijima, koji su navodno tu dužnost ustanovili kao isključivo patricijsku jer su odnedavno položaj konzula morali da dele s plebejcima. Prvi plebejac bio je izabran za pretora 337. p. n. e. Pretor se nazivao „kolegom konzula“ (lat. collega consulibus) i birao se na centurijatskoj skupštini istovremeno s konzulima.

Drugi pretor

Godine 246. p. n. e. izabran je još jedan pretor sa zaduženjem da presuđuje u parnicama između stranaca (lat. peregrini) ili između stranaca i rimskih građana, pa je i nazvan praetor peregrinus. Od toga doba se prvi pretor zvao praetor urbanus ili praetor Urbis („gradski pretor“) i bio je zadužen za sporove među samim građanima. Dvojica pretora su kockom odlučivala kako će među sobom rasporediti ove dve uloge. Ukoliko bi jedan od njih morao da zapoveda vojskom u nekom pohodu, onda je drugi pretor preuzimao njegove civilne funkcije u gradu.

Praetor Urbanus

Praetor urbanus bio je viši po zvanju, ali su mu se civilna ovlašćenja protezala samo na grad Rim, iz koga je mogao odsustvovati najviše deset dana uzastopce. Među njegove dužnosti spadalo je i nadgledanje Apolinarskih igara, ali su mu glavna zaduženja bila sudska, pa edikti niza rimskih pretora predstavljaju važan faktor u razvoju rimskog prava.

Novi pretori

Kada se teritorija rimske države proširila van granica Italije, postavljeni su novi pretori. Godine 227. p. n. e. izabrana su dva nova pretora za upravu nad Sicilijom i Sardinijom, a zatim još dva 197. p. n. e. za upravu nad dve provincije u Hispaniji. Od ovih šest pretora, dvojica su ostajala u Rimu, a ostali su odlazili u provincije, koje je na upravu rimski senat raspoređivao kockom. I pretori koji su ostajali u gradu često bi nakon isteka mandata odlazili kao upravnici u neku provinciju, bilo s nazivom propretora bilo s nazivom prokonzula. Diktator Lucije Kornelije Sula povećao je broj pretora na osam, a zatim ih je Julije Cezar povećao prvo na deset, zatim na dvanaest i četrnaest, i najzad na šesnaest. Oktavijan Avgust ograničio je broj pretora na dvanaest, ali ih je pod Tiberijem bilo šesnaest. Broj pretora nastavio je da varira tokom čitavog trajanja Rimskog carstva, ali njihove su glavne dužnosti ostale u sferi prava i sudstva, premda je povremeno bilo neophodno pojedinim pretorima dodeliti posebne pravne oblasti za koje su bili specijalizovani.

Pretorima su ponekad davani i specijalni zadaci, kao što je na primer praetor peregrinus 144. p. n. e. po odluci senata morao da nadgleda opravak nekih rimskih akvedukta i sprečavanje neregularne upotrebe vode.

Sudska ovlašćenja

Glavno sudsko ovlašćenje pretora u građanskim parnicama bilo je davanje pravnog mišljenja (lat. iudicium) te stavljanje zabrane na izvršenje nekog čina (lat. interdictum).

Pretori su takođe predsedavali krivičnim parnicama, odnosno porotničkim sudovima (lat. questiones perpetuae). U doba pozne Republike bilo osam vrsta ovih sudova: za povredu narodnog veličanstva (lat. perduellio ili lat. crimen laesae maiestatis), za nedopušten način izborne kampanje (lat. ambitus), za iznuđivanje u provincijama (lat. repetundae), za proneveru javnog novca (lat. peculatus), za nasilje protiv pojedinca ili pozivanje na javne nerede (lat. vis), za ubistvo (lat. parricidium ili lat. inter sicarios), za trovanje (lat. veneficium), i za falsifikovanje testamenata ili novca (lat. falsum).

Spoljašnje veze

• Peck, Harry Thurston, Harpers Dictionary of Classical Antiquities (1898), Praetor
• Smith, William, Dictionary of Greek and Roman Antiquities, Praetor. Архивирано на сајту Wayback Machine (10. октобар 2012)
• Livy, Books 1-5, English, University of Virginia searchable etext.
• Livy, Books 6-10, English, University of Virginia searchable etext.
• Livy, Books 40-45, English, University of Virginia searchable etext.
• Cicero, de legibus, Book 3, Latin. The Latin Library site.
• The Roman Law Library by Professor Yves Lassard and Alexandr Koptev Архивирано на сајту Wayback Machine (31. август 2012)